Bogusław Gałka (rec.), Jolanta Mironiuk, Mądrze. Godnie. Szczęśliwie. Wprowadzenie do etyki

Kultura i Edukacja 2006, nr 2–3/2006 ISSN 1230-266X

RECENZJE–OMÓWIENIA

Jolanta Mironiuk, Mądrze. Godnie. Szczęśliwie.

Wprowadzenie do etyki, Wydawnictwo

Akade-mii Morskiej w Gdyni, Gdynia 2005, ss. 260.

Literatura naukowa dotycząca etyki jest już ob-szerna. W tej dziedzinie zaczynają wyodrębniać się nowe kierunki badań wcześniej nieznane, takie jak: etyka gospodarcza, etyka biznesu, bioetyka, etyka ekologiczna, etyka komputerowa. Pomimo licznych i cennych publikacji etyka z wysiłkiem usiłuje znaleźć należne jej miejsce wśród innych nauk uważanych za modne, potrzebne i atrakcyj-ne. W tej sytuacji podjęcie się jakichkolwiek prac prowadzących do syntezy problemów etycznych jest zajęciem trudnym i ryzykownym. J. Mironiuk, nie zważając na ogromne przeszkody towarzyszą-ce tego typu przedsięwzięciom, podjęła się napisa-nia wyjątkowej pracy. Owocem Jej wysiłku stał się podręcznik akademicki – najtrudniejszy gatunek pisarstwa naukowego. Autorka nie przypadkiem zajęła się etyką. Dziedzina ta stanowiła kiedyś część fi lozofi i, a z tej wielkiej nauki wywodzi się Jej profesjonalny rodowód.

Do zabrania głosu na temat tej cennej publi-kacji skłoniła piszącego nie tylko bliskość kontak-tów zawodowych z Autorką, ale pogarszający się stan „etyczności” jednostek i grup społecznych. Potwierdzają to informacje o pospolitych prze-stępstwach, aferach korupcyjnych i innych nega-tywnych zjawiskach sprzecznych z etyką. Nieprze-strzeganie elementarnych zasad moralnych, za-mierzona „ucieczka” od etyki wryły się w

codzien-ny krajobraz życia społecznego. Poza tym, co sta-nowi jeszcze większe zagrożenie, obserwuje się lekceważenie etyki zawodowej poprzez stawianie jej na dalszym planie lub nawet poza nim w osią-ganiu szczytów kariery zawodowej. Ten dość pry-mitywny pogląd zdobywa coraz więcej zwolenni-ków, co osłabia prestiż urzędów, a w dalszej kon-sekwencji cały aparat władzy państwowej. W efek-cie staje się on sparaliżowany i niezdolny do wy-pełniania swoich funkcji konstytucyjnych.

Pisanie podręcznika jest zajęciem trudnym z wielu powodów. Po pierwsze – możliwe jest dla dydaktyków z wielkim doświadczeniem. Przedsta-wianie skomplikowanych zagadnień w formie syn-tezy nie jest możliwe bez dogłębnej znajomości całokształtu przedmiotu opisu, co na ogół poprze-dzone jest wieloma latami pracy. Po drugie, prezen-towanie zagadnień opierać się musi na wielu źród-łach, których ocena wiarygodności należy do piszą-cego. Pod tym względem Autorka należy do bada-czy wyjątkowo skrupulatnych i jakiekolwiek nieści-słości nie uszłyby Jej uwadze. Obowiązuje też zna-jomość ogromnej literatury, bardzo często o różnej interpretacji tych samych spraw. Podręcznik musi zawierać prawdy nie wzbudzające merytorycznych wątpliwości studentów, którzy są jego głównymi „konsumentami”. Po trzecie, sposób pisania o trud-nych z samej natury problemach powinien być możliwie łatwy do przyswojenia. J. Mironiuk spro-stała tym kryteriom, umiejętnie łącząc wymogi stawiane pracy naukowej z dydaktycznymi, co sta-nowi niezaprzeczalny walor tej publikacji.

161 Recenzje–Omówienia

Przemyślana konstrukcja podręcznika umoż-liwiła przedstawienie najważniejszych zagadnień, które bezpośrednio lub w podtekście mają swój współczesny społeczny i indywidualny wymiar. W podręczniku przeplatają się następujące prob-lemy: 1. Stosunek człowieka do człowieka w życiu codziennym. 2. Etyka tworzenia bogactwa. 3. Spra-wiedliwy podział bogactwa. 4. Stosunek rządzą-cych do rządzonych. 5. Religijna interpretacja etyki.

Tytuł jest znacznie skromniejszy w porówna-niu z zawartą treścią. Z powodzeniem omawianą publikację można by zatytułować Zarys historii etyki. Biorąc pod uwagę nadtytuł Mądrze. Godnie Szczęśliwie, Autorka dokonała jednak właściwego wyboru.

Praca składa się z czterech części usystematy-zowanych w 13 rozdziałach. Część pierwsza kon-centruje się na człowieku – istocie ze swej natury refl eksyjnej i podlegającej ewolucji. Autorka podej-muje próbę opisu egzystencjalnej i fenomenolo-gicznej strony istoty ludzkiej. W trzech rozdziałach uświadamia doniosłość zjawiska zwanego człowie-kiem1_{. Wgłębia się w tajemniczy pierwiastek}

ludz-kości oraz człowieczeństwa i zajmuje się elemen-tami określającymi jego dynamiczność duchową2_.

Są nimi: wyznaczone wartości, dążenie do szczęś-cia mądrości, kierowanie się dobrem, godność, etos i doskonałość. W rozdziale tym przedstawione zostały różne wymiary ludzkiej psyche, a więc to, co stanowi o jego indywidualności i niepowtarzal-ności. Zbiorowy aspekt duchowości człowieka wy-raża się w kulturze i J. Mironiuk analizuje ten problem w rozdziale trzecim i czwartym. Jest tutaj mowa o kulturze życia, normach, istocie, struktu-rze i funkcjach religii, jak również relacjach

mię-1 _{Antropologiczny wymiar człowieka obszernie}

przed-stawia Teilhard de Chardin, Człowiek inne pisma, Warszawa 1984, t. I , s. 13–102.

2 _{Szerzej na temat człowieczeństwa Rene Habachi,}

U źródeł człowieczeństwa, Warszawa 1982.

dzy wiarą a moralnością. Dalej Autorka skupia się na zagadnieniach prawa, jego funkcjach oraz oby-czajach. W części drugiej wkracza w tematykę już stricte tytułową. Na wstępie stawia fundamentalne pytanie: „Co to jest moralność?” i udziela odpo-wiedzi. Czytelnik dowiaduje się, czym jest, ma jednak więcej wątpliwości po niż przed wspomnia-nym pytaniem. Niedosyt wynika jednak z samej natury etyki, a wnikanie w jej istotę wywoływałby kolejne pytania. W dalszej części pogłębia analizę głównego pojęcia i zajmuje się normami, nakaza-mi, zakazanakaza-mi, ocenami moralnymi oraz motywa-cją moralną. Wyjaśnia też takie terminy, jak: inten-cje, ideał, wzory osobowości, sumienie, funkcje moralności. Rozdział szósty koncentruje się na ogólnych zagadnieniach etyki, analizuje jej naturę, przedmiot, cel. Są też szczegółowo omówione po-szczególne działy etyki: opisowa, normatywna, metaetyka i myśl etyczna. Rozdział siódmy to je-den z trudniejszych w odbiorze fragmentów pracy. Zawiera przegląd podstawowych stanowisk etycz-nych z uwzględnieniem genezy norm moraletycz-nych. Poddane analizie zostały cztery podstawowe sta-nowiska: psychologiczne, biologiczne, socjologicz-ne i fi deistyczsocjologicz-ne. Kolejny rozdział też jest niewiele łatwiejszy w odbiorze ze względu na wysoki po-ziom abstrakcji. Wystarczy spojrzeć na tytuły pod-rozdziałów, aby się o tym przekonać. Użyte zostały w nich takie oto pojęcia: eudajmonizm, hedonizm, perfekcjonizm, rygoryzm, ewolucjonizm, hedo-nizm, utylitaryzm, teocentryzm, etyka niezależna. Wszystkie razem stanowią próg poznawczy, po pokonaniu którego odczuwa się ogromną satysfak-cję. Część trzecia dotyczy klasycznych teorii etycz-nych. Autorka kreśli szkic teorii etycznych odno-szących się do czasów starożytnych, średniowiecz-nych i nowożytśredniowiecz-nych. Robi to zgrabnie metodolo-gicznie i z wielkim znawstwem merytorycznym. Współczesne reinkarnacje wspomnianych działów etyki prowadzą bezpośrednio do nakładania się w  odbiorze społecznym nakazów regulujących

162 Recenzje–Omówienia rytm życia wszelkich zbiorowości. Stanowi to

sed-no niewidzialnego mechanizmu etycznego umoż-liwiającego koegzystencję. Część czwarta i ostatnia dotyczy współczesnej myśli etycznej. Potraktowa-na została w sposób przeglądowy i zarazem jasny, zrozumiały, chociaż niełatwy w odbiorze, wyma-gający natężonej uwagi. Etyka religijna E. Gilsona, J. Maritaina, E. Mouniera jest trudna, aczkolwiek pomaga w zrozumieniu całej etyki chrześcijań-skiej. W zakończeniu przedstawiona została etyka laicka T. Kotarbińskiego. Autorka, wyjaśniając po-jęcie tej etyki, zastrzegła na wstępie, iż „nie ozna-cza to jednak niezależności rozumianej jako prawo do nie respektowania uniwersalnych zasad moral-nych” (s. 241). Całość kończy dość trudny rozdział pt. Zagadnienia fi lozofi i moralności zawierający wiele pojęć o wysokim stopniu abstrakcji. Przed-stawiona zostaje w nim problematyka subiektywi-zmu i obiektywisubiektywi-zmu w etyce, naturalisubiektywi-zmu, anty-naturalizmu i emotywizmu. Sygnalizuje też teorię motywistyczną, deontologiczną i instytucjonali-styczną. Są to wszystko współczesne systemy etyczne zbudowane w oparciu o własny język i lo-gikę.

W całej pracy etykę ukazuje J. Mironiuk na tle historycznym w powiązaniu z fi lozofi ą, z której stopniowo wyodrębniała się, powiększając obszar merytorycznej autonomiczności. Przekonuje, że tylko w ten sposób może nastąpić jej przenikanie do pragmatyki gospodarczej, politycznej i społecz-nej. Pisząc o etyce nowożytnej w związku z rozwo-jem miast, analizuje wartości kupiecką, a później przemysłową. Nie pomija moralności rządzących. Robi to poprzez analizę dzieł, których autorzy wy-rażali swój stosunek do państwa i sposobów spra-wowania władzy. Lektura recenzowanej pracy au-tomatycznie powoduje przełożenie aktualnej sytu-acji polityczno-społecznej w Polsce i świecie na wartości etyczne. Wówczas dostrzega się ogromne znaczenie tej dziedziny jako regulatora życia spo-łeczeństwa i państwa.

Nieustannie szuka odpowiedzi na elementar-ne dla etyki pytanie: „Czy tworzenie bogactwa ma odbywać się zgodnie z własnym sumieniem, obo-wiązującą moralnością i prawem?”. Afirmacja własnej kreatywności kontrolowana przez etykę z myślą o innym człowieku – to odpowiedź na to pytanie i zarazem najważniejsze przesłanie książki J. Mironiuk.

Praca została udokumentowana wielkimi dzie-łami wielkich fi lozofów, uczonych i myślicieli. Wśród nich są między innymi takie nazwiska: Platon, Ary-stoteles, M. Ossowska, W. Tatarkiewicz, K. Wojtyła, J. P. Sartre, E. Gilson, E. Fromm, J. Bocheński.

W sumie J. Mironiuk zaproponowała nowy kanon myślenia o etyce będącej w istocie trudną sztuką wyboru między dobrem a złem, prawdą a fałszem. Wniosła też znaczny wkład w usystema-tyzowanie tej dziedziny wiedzy, bowiem Jej praca ma charakter encyklopedyczny, chociaż encyklo-pedią nie jest.

Książka jest potrzebna i oczekiwana nie tylko przez środowisko Akademii Morskiej w Gdyni, ale również inne ośrodki kształcenia na poziomie wyższym.

Bogusław Gałka

Piotr Mikiewicz, Społeczne światy szkół

śred-nich. Od trajektorii marginesu do trajektorii elit,

Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2005, ss. 245.

Szkoła średnia to obok studiów najczęściej wspo-minany okres w życiu przeciętnego człowieka. Szkoła średnia to nie tylko czas nauki, ale także pierwsze szkolne miłości, przyjaźnie, sukcesy i po-rażki – wiele osób nazywa ten czas „szkołą życia”. Te kilka lat nauki to często ostatni okres beztro-skiego, stabilnego życia dla wielu młodych ludzi, którzy po zakończeniu edukacji na szczeblu śred-nim wkraczają w dorosłe życie. Przejście z