Wierzchosławski, Szczepan
"Pruska polityka oświatowa na
ziemiach polskich w okresie
Kulturkampfu", Łucja Borodziej,
Warszawa 1972 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 178-181
1 7 8 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
w y m ie n ia w ie lu , p rz e w a ż n ie n ie z n a n y c h d o ty c h c za so w e j lite r a tu r z e h is to ry c z n e j p a trio tó w p o lsk ic h z W a rm ii, z aa n g a ż o w a n y c h w a k c ji d o s ta w b ro n i i a m u n ic ji. P o d a je g łó w n e sz la k i p rzew o zu , zw łaszcza n a s z la k u d ró g ląd o w y ch .
Szczegółow o i w y c z e rp u ją c o o p isa ł J a n u s z J a s iń s k i p o b y t p o w sta ń c ó w n a k w a te ra c h z im ą 1863/64 r. P a rty z a n tó w p o lsk ic h ro z lo k o w a n o n a k w a te r a c h w o k o licz nych w siac h w o k ó ł O lszty n a , B a rc z e w a i B isk u p c a . N ie k tó rz y z n ich zn aleź li n a w e t p rz y tu łe k w m ia s ta c h . W o rg a n iz a c ji k w a te r i o p ie k i w y ró ż n iło się w ie lu W a rm ia ków . In s p ira to re m i o rg a n iz a to re m w y p o c z y n k u i opiek i n a d p o w sta ń c a m i b y ł k u p ie c A u g u st S o k o ło w sk i ze S k a jb o t — a g e n t R zą d u N a ro d o w eg o . C h ro n ili i o p ie k o w ali się p o w sta ń c a m i so łty s W a le n ty B a rw iń sk i, w ła śc ic ie l g o spody M ich a ł G e rla c h , n a u czyciel F ra n c is z e k G a lin o w sk i, k o w a l W a le n ty W yp y ch , g o sp o d arz S c h le sig er, w y ro b n ic a U rszu la K u k liń s k a , g o sp o d arz A n d rz e j S ik o rsk i i w ielu in n y c h . D zięk i e n e r g ii i z a ra d n o ś c i A u g u sta S o k o ło w sk ieg o u z b ro jo n o , czasow o p rz e b y w a ją c y c h p o w stań c ó w , w k a ra b in y i p is to le ty , o d le w an o d la n ic h k u le z ołow iu, ro b io n o p ro c h o w - nice, p ik i i lan ce. O d le w an ie m k u l o ło w ia n y c h i w y ro b e m b ro n i b ia łe j z a jm o w a li się m ie jsco w i ślu sa rz e i k o w a le ja k Z a trie b , W a le n ty M ak o w sk i, F r a n c is z e k C z e rw iń ski, G ó rew icz i in n i. P o n a d to część rz e m ie śln ic z e g o w y ro b u b ro n i p rzew o żo n o z W a r m ii p rz e z B isk u p iec i P is z n a te re n y K ró le s tw a w A u g u sto w s k ie i P ło ck ie.
W ró ż n y c h f o rm a c h te j p o m o c y W a rm ia c y n ie b y li izo lo w an i, is tn ia ła ró w n ie ż w s p ó łp ra c a W a rm ia k ó w i M az u ró w w w ie lu a k c ja c h pom ocy p o ls k im siło m p o w stań c z y m . Z g o d n ie z u s ta le n ia m i a u to r a n a jb a rd z ie j w y ró ż n ił się w te j w sp ó łp ra c y p o w ia t szczycieński.
P o la c y n a W a rm ii z a o p a try w a li p o w sta ń c ó w w odzież, b u ty , e k w ip u n e k w o js ko w y i żyw ność. O p ró cz zn an e g o ju ż a g e n ta R zą d u N a ro d o w eg o , Sok o ło w sk ieg o , w y ró ż n ili się w te j fo rm ie św ia d c z e ń r y m a rz A n to n i S a w ic k i, p ie k a rz A n to n i D ost, szew c J a n J a k u b o w s k i, k ra w ie c F ra n c is z e k N o w o w iejsk i (ojciec F e lik sa ), a ta k ż e w ie lu in n y c h rze m ie śln ik ó w . W ra c a ją c y z p o b y tu zim o w e g o n a W a rm ii o d d z ia ł p o w sta ń c z y b y ł d o sk o n a le w y p o sa ż o n y w e k w ip u n e k w o je n n y i żyw ność. O d d z iał w y ru sz y ł n a te re n w a lk i w k w ie tn iu 1864 r. A le a u to r n ie z a jm u je się jeg o d a lsz y m i lo sam i.
R e k a p itu lu ją c , n a le ży p o d k re ślić , że k ró tk i a r ty k u ł J. J a s iń s k ie g o s ta n o w i now y d o ro b e k n a u k o w y w z a k re s ie p ro b le m u u d z ia łu lu d n o ści W a r m ii w ró ż n y c h fo rm a c h św iad c z eń n a rzecz p o w s ta n ia sty czn io w eg o . P rz e d s ta w ie n i z o sta li zw łaszcza lu d zie, k tó rz y w z asad zie b e z in te re s o w n ie i b o h a te rsk o w łą cz y li się do w a lk i n a ro d o w o w y zw o leń czej n a rz e cz p rz y szłe j i n ie p o d le g łe j P o lsk i, k tó r a m ia ła s ta ć się w sp ó ln ą m a c ie rz ą P o la k ó w ze w sz y stk ic h zab o ró w . N a p o w y ższy te m a t p rz e cież często d y s k u to w a li po lscy ż o łn ie rz e z W a rm ia k a m i.
S ta n is ła w Ł a n ie c
Ł u c ja B o r o d z i e j , P r u s k a p o lity k a o ś w ia to w a n a z ie m ia c h p o ls k ic h w o k r e
sie K u ltu r k a m p fu , W a rsz a w a 1972, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , ss. 263.
O m a w ia n a p u b lik a c ja s ta n o w i m o n o g ra fic z n e o p ra c o w a n ia p ro b le m a ty k i sz k o l n e j d o ty c z ąc e j ziem p o lsk ic h z ab o ru p ru s k ie g o w o k re sie K u ltu r k a m p fu . K sią ż k a s k ła d a się z w stę p u , czterec h ro z d z ia łó w m a ją c y c h u k ła d ch ro n o lo g iczn y i z ak o ń c z e n ia. P o s ia d a ró w n ie ż w y k a z ź ró d e ł i o p ra c o w ań , a ta k ż e k ró tk ie stre sz c z e n ie w ję zy k u ro s y js k im i n ie m ie ck im . O p a rta je s t n a m a te ria ła c h a rc h iw a ln y c h w y tw o rz o n y ch p rz e z p ru s k ie w ła d z e c e n tra ln e , j a k i te re n o w e. A u to rk a w y k o rz y s ta ła ró w n ież o b sze rn ą lite r a t u r ę p o ls k ą i n ie m ie c k ą o m ó w io n ą w e w stę p ie p ra c y .
P r o b le m a ty k a w a lk i k u ltu r o w e j b y ła i je s t w a ż n y m in te re s u ją c y m z a g a d n ie n ie m w d z ie ja c h n a ro d u p o lsk ieg o i jeg o z m a g a n ia c h z g e rm a n iz a c y jn ą d z ia ła ln o śc ią p r u s k iego z ab o rcy . B ard zo w a ż n ą d zied zin ę te j w a lk i sta n o w iły p ro b le m y z w iąz a n e ze szk o ln ictw e m z w łaszcza p io n u e le m e n ta rn e g o , co u z a s a d n ia w p rz e d m o w ie do k s ią ż k i T a d e u sz C ie śla k w p ro w a d z a ją c ró w n o c z eśn ie w z a g a d n ie n ia h is to r ii p ru s k ie j części ziem p o lsk ic h w X IX w ie k u . Z K u ltu r k a m p fe m w ią że się s to p n io w y w z ro st p r z e ś la d o w a ń lu d n o ści p o lsk ie j p rz e z rz ą d p ru s k i a ż do la t 1879— 1888, czyli o k re s u u s ta w w y ją tk o w y c h . Z teg o też w z g lęd u całk o w icie u z a s a d n io n e je s t o p ra c o w a n ie s y tu a c ji w s zk o ln ictw ie p o lsk im po d z a b o re m p ru s k im w ty m szczególnie tru d n y m d la P o la k ó w o k re sie.
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 1 7 9
W ro z d z ia le p ie rw sz y m p t. S z k o ln ic tw o n a ziem ia c h p o ls k ic h p r ze d r o k ie m 1871 p rz e d sta w io n o s y tu a c ję s z k o ln ic tw a p o lsk ie g o n a po szczeg ó ln y ch te re n a c h z a b o ru p ru sk ie g o . T a b e le in fo r m u ją o liczbie P o ia k ó w z a m ie s z k u ją c y c h z ie m ie p o lsk ie ts. 22), o liczb ie dzieci p o d le g a ją c y c h o b o w ią zk o w i sz k o ln e m u (s. 40), p o n a d to o licz b ie u c zę szc z ając y c h do szk ó ł e le m e n ta rn y c h (s. 41) i lic z b ie ty c h szkół w p o szczeg ó l n y ch re je n c ja c h (s. 43). W ta b e la c h z a sto so w a ła A u to rk a k ry te ri u m w y z n an io w e . D a n e d o ty c z ąc e lic z b y lu d n o ś c i p o lsk ie j w re je n c ji k ró le w ie c k ie j p rz e d s ta w io n e od ro k u 1858 w y k a z u ją s ta ły w z ro st lic z eb n y P o la k ó w , n a to m ia s t w r e je n c ji g ą b iń sk ie j o b s e r w u je się w ty m w z g lęd z ie w a h a n ia . O to w 1861 r . b y ło m n ie j n iż w 1858 ro k u , w la ta c h 1864 i 1867 n a s tą p ił p rz y ro s t lu d n o śc i p o c h o d ze n ia p o lsk ieg o , by w 1890 r. p o n o w n ie u lec z m n ie jsz e n iu p o n iż e j s ta n u z ro k u 1858. W śród d zieci p o d le g a ją c y c h o b o w ią zk o w i s zk o ln e m u w r e je n c ji k ró le w ie c k ie j aż c z te ro k ro tn ie p rz e w a ż a li e w a n gelicy, w g ą b iń sk ie j zaś około d z ie się c io k ro tn ie w m ia s ta c h , a około c z te r n a s to k ro t- n ie n a w si. W p rz y b liż e n iu p o d o b n ie p rz e d s ta w ia ły się p ro p o rc je liczb o w e d zieci k a to lic k ic h i e w a n g e lic k ic h u c z ę sz c z a ją c y c h do szk ó ł e le m e n ta rn y c h . L ic z b a szk ó ł k a to lic k ic h n a te re n ie P r u s W sc h o d n ic h b y ła z n ik o m a w p o ró w n a n iu z lic z b ą szk ó ł e w a n g e lic k ic h . N a p rz y k ła d w re je n c ji g ą b iń sk ie j is tn ia ła ty lk o je d n a szk o ła e le m e n ta rn a w y z n a n ia k a to lic k ie g o (ta b . 6 n a s. 43) n a 1269 e w a n g e lic k ic h . R e je n c ja k ró le w ie c k a b y ła b o g a tsz a pod ty m w z g lęd e m (ze w z g lę d u g łó w n ie n a W arm ię ) p o s ia d a ją c 314 szk ó ł k a to lic k ic h n a 1286 e w a n g e lic k ic h . N a to m ia s t lic z b a d zieci p rz y p a d a ją c y c h n a je d n e g o n a u c z y c ie la w P r u s a c h W sc h o d n ic h s ię g a ła n a w e t 130 u czn ió w (tab . 9 n a s. 58). Z in fo r m a c ji ty c h w y n ik a , że P r u s y W sc h o d n ie n a le ż a ły p rz e d r o k ie m 1871 do o b sza ró w p o s ia d a ją c y c h n a jg o rs z e w a r u n k i o św ia to w e . N a u c z y c ie li k a to lic k ic h n a c a ły m o b sza rz e z a b o ru b a rd z ie j o b c ią ża n o p ra c ą , a m im o to p o b ie ra li oni n iższe u p o s a ż e n ia (ta b . n a ss. 58, 59).
W y ra ź n ie p rz e d s ta w iła A u to rk a te n d e n c je so lid a ry sty c z n e k le ru i g ru p lib e r a l n y ch . U w y d a tn ia się n a ty m tle o strz ejsz y c h a r a k t e r w a lk i o ję z y k p o lsk i n a te re n ie P r u s Z a c h o d n ic h , co z d a n ie m A u to r k i w y n ik a ło m . in . z m n ie jsze g o w p ły w u d u c h o w ie ń s tw a n a szkołę. S łu szn y , ch o ciaż n ie no w y , je s t w n io sek , że do r e g r e s u sz k o l n ic tw a p rz y c z y n ił się n is k i p o zio m k s z ta łc e n ia n a u cz y c ie li i rz a d k a sieć szk o ln a . O m ó w io n o też w p ły w R e g u la ty w u z 1854 r. n a w sz e lk ie p ro b le m y s zk o ln ictw a , p o c zy n a ją c od p ro c e su o g ra n ic z a n ia z a k re s u n a u k i u d z ie la n e j w ta k z w an y c h p r é p a r a n t d ach , czyli k u rs a c h d o k s z ta łc a ją c y c h i u w s te c z n ia n ia w te n sposób p ro c e su p rz y g o to w a n ia k a n d y d a tó w do z aw o d u n a u cz y c ie lsk ie g o , k o ń cząc n a z m ia n a c h w p r o g r a m ie n a u c z a n ia ję z y k a p o lsk ieg o .
P r z y s tę p u ją c do o m a w ia n ia g en ezy K u ltu r k a m p ju i jeg o u s ta w o d a w s tw a szk o l nego, p rz e d s ta w ia A u to rk a z m ie n io n ą s y tu a c ję s p o łec z n o -g o sp o d arcz ą b a rd z ie j je d n a k te r e n u R zeszy n iż ziem p o lsk ich . W ro z d z ia le ty m o m ó w iła p rz y c z y n y w a lk i p a ń s tw a z K ościołem , s to p n io w ą lik w id a c ję n a d z o ru d u c h o w ie ń s tw a n a d s z k o ln ic tw e m , a ta k ż e szero k o p o tra k to w a ła u s ta w y p a ń s tw o w e d o ty c z ąc e p ro b le m ó w n a u c z a n ia . W p ro w a d z e n ie w żyoie 13 m a rc a 1872 r. u s ta w y o n a d z o rz e szk o ln y m sp o w o d o w a ło z m ia n y p e rs o n a ln e w k o le g ia ch szk o ln y c h n a z ie m iac h p o lsk ic h . K o n flik t ra d c y szk o ln eg o z K ró le w c a d r. G o e b la z K o ścio łem k a to lic k im w y tw o rz y ł n a te r e n ie r e je n c ji k ró le w ie c k ie j o d m ie n n ą s y tu a c ję . S k ła d P r o w in c jo n a ln e g o K o le g iu m S z k o ln e go n ie u le g ł z m ia n ie , G o e b la u trz y m a n o n a sta n o w is k u . D o p ie ro w 1875 r. po p o je d n a n iu tegoż z w ła d z a m i k o ście ln y m i u d zielo n o m u d y m isji. N a W a rm ii m a so w o z w a l n ia n o k a to lic k ic h d u c h o w n y c h in s p e k to ró w szk o ln y c h . Z m ia n y te, m a ją c e n a te re n ie rd z e n n ie p ru s k im u n o w o cześn ić sz k o ln ictw o , n a te re n a c h p o lsk ic h p o p rz e z ścisłe p o d p o rz ą d k o w a n ie szk o ły i n a u cz y c ie la n a d zo ro w i a d m in is tra c y jn o -p o lity c z n e m u , n a sta w io n e m u n a w y n a ro d o w ie n ie , o b ró c iły się p rz e c iw k o d ziecio m p o lsk im .
W ro z d z ia ła c h trz e c im i c z w a rty m p rz e ch o d z i A u to rk a do a n a liz y zasa d n ic ze g o p ro b le m u . P ie rw s z y z ro z d z ia łó w u k a z u je p ro c e s g e rm a n iz a c ji s z k o ln ic tw a z a r ó w n o lu d o w eg o , śre d n ieg o , ja k i se m in a rió w n a u cz y c ie lsk ic h , co w y n ik a ło ze z m ia n y
p ro g ra m ó w n a u c z a n ia w la ta c h 1872— 1875. P ro g r a m y te w z b o g ac a n o o z w ięk sz o n e p e n su m n a u c z a n ia ję z y k a n ie m ie ck ieg o k o szte m z m n ie jsz e n ia godzin m a c ie rz y s te g o ję z y k a po lsk ieg o . P rz e d s ta w io n o w ty m ro z d z ia le szczegółow e z m ia n y w z a k re s ie p rz e d m io tó w n a u c z a n ia , m e to d y k i n a u c z a n ia o ra z te n d e n c je w k i e r u n k u u je d n o li c a n ia p o d rę c zn ik ó w . S p o só b ro z p a try w a n ia ty c h in fo rm a c ji z d ra d z a p e d ag o g icz n e p o d e jśc ie do z a g a d n ie n ia p rz e d sta w io n y c h z m ia n , co z re sz tą d a je s ię z au w a ż y ć p rz y ro z p a try w a n iu in n y c h p ro b le m ó w , w c a łe j p ra c y . A u to r k a o d tw o rz y ła ró w n ie ż cały 12*
1 8 0 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
p ro c e s s to p n io w e j lik w id a c ji ję z y k a p o lsk ie g o ja k o w y k ła d o w eg o , p o te m ja k o p o m o c n iczego w c ały m z a b o rz e p ru s k im , lecz n a jd o k ła d n ie j o m ó w iła te r e n P o z n a ń sk ie g o . D la P r u s W sch o d n ich i Z a c h o d n ic h ro z p o rz ą d z e n ie lik w id u ją c e ję z y k p o lsk i ja k o w y k ła d o w y w y d a n o 24 lip c a 1873 r. W ję z y k u p o ls k im u czo n o o d tą d ty lk o re lig ii i to je d y n ie n a szczeb lu e le m e n ta rn y m . Z w ró c iła te ż A u to rk a u w a g ę n a sw o iste p o łą c ze n ie p o lsk ic h s p ra w n a ro d o w y c h z w y z n a n io w y m i, co u ła tw ia ło w p e w n y m s e n sie w ła d z o m p ru s k im m ożliw ość w a lk i ze sz k o ln ic tw e m p o d p o z o re m w a lk i z K o ś cio łem , a je d n o c z e śn ie sta n o w iło w a żn y e le m e n t u n ie m o ż liw ia ją c y r e a liz a c ję p r u s k ie j p o lity k i n a ro d o w o śc io w e j w o k re s ie p ó ź n ie jsz y m . W ięk szo ść d y s k ry m in a c y j n y c h z a rz ą d z e ń szk o ln y c h w y p ły w a ła od w ła d z p ro w in c jo n a ln y c h , a n ie c e n tra ln y c h , b y k a m u flo w a ć w te n sp o só b is to tę p o c z y n a ń a n ty p o lsk ic h . Co p ra w d a w ła d z e P r u s W sch o d n ich k w e stio n o w a ły w p ro w a d z e n ie ję z y k a n ie m ie ck ieg o ja k o w y k ła d o w eg o ju ż od n a jn iż sz e g o szczeb la szk o ły lu d o w e j, co u c zy n io n o w r e je n c ji o p o lsk iej, w z o rc o w e j d la a k c ji g e rm a n iz a c y jn y c h w szk o ln ictw ie . M o ty w y ta k ie g o p o s tę p o w a n ia z d a n ie m A u to rk i tru d n o ok reślić. B yć m o że p rz y c z y n iły się do te g o z a b u rz e n ia c h ło p sk ie w p o ło w ie 1874 r. w e w si R y b a k i i o b a w a p rz e d p o w tó rz e n ie m się ta k ic h w y p a d k ó w .
G e rm a n iz a c ja o b ję ła ta k ż e szk o ln ictw o ś re d n ie . P ie rw s z e teg o p rz e ja w y o b s e r w o w an o ju ż w la ta c h sze śćd z ie siąty c h . S z k o ln ic tw o ś re d n ie , w p rz e c iw ie ń s tw ie do e le m e n ta rn e g o , p o d le g a ło g e rm a n iz a to rs k ie j d z ia łaln o śc i n ie lo k a ln y c h , lecz c e n t r a l n y ch w ła d z p ru s k ic h . W a ru n k i, ja k ie ta d z ia łaln o ść w y tw o rz y ła z w łaszcza w s e m i n a ria c h n a u cz y c ie lsk ic h sp o w o d o w a ły szczeg ó ln ie d u ży n ie d o b ó r sił p e d ag o g icz n y c h n a zie m iac h p o lsk ich . W 1879 r. b y ło 579 szkół, w k tó ry c h je d e n n a u cz y c ie l p rz y p a d a ł n a 150 d zieci (s. 152), z czego 89 szk ó ł w P r u s a c h W sc h o d n ic h i Z ach o d n ich . B ra k i k a d ro w e w szk o ła c h n a zie m iac h p o lsk ich sta n o w iły 50,2°/o cało ści b ra k ó w w ty m z a k re sie . U tw o rz o n o s y ste m d o k s z ta łc a n ia n a u cz y c ie li, k tó r y je d n a k m ia ł na w zg lęd zie p rz e k o n a n ie ich o celow ości g e rm a n iz a c ji. B odźcem do p ra c y n a rzecz z n ie m cze n ia s ta ł się s p e c ja ln y fu n d u s z n a g ró d d la n a u c z y c ie li o s ią g a ją c y c h d o b re w y n ik i w n a u c z a n iu ję z y k a n ie m ie ck ieg o . N ieco m ie js c a p o św ięc iła Ł. B o ro d ziej o m ó w ie n iu w a lk i p a r la m e n ta r n e j z g e rm a n iz a c ją . S tw ie rd z e n ie je j, że p o lsk ie o rg a n iz a c je sp o łeczn o -ek o n o m ic z n e n ie in te re s o w a ły się m ło d z ie żą szk o ln ą je s t d y s k u sy jn e , g dyż is tn ia ły p rz e c ie ż T o w a rz y s tw a P o m o cy N a u k o w e j d la m ło d zieży p o ls k ie j, a p o z a ty m z a p o m n ia ła A u to rk a o p o lsk ic h o rg a n iz a c ja c h k o b ie c y ch z a jm u ją c y c h się n a u c z a n ie m ję z y k a p o lsk ieg o n a te re n ie P o z n a ń sk ie g o .
R o zd ział c z w a rty o b e jm u ją c y la ta 1878— 1888 o b ra z u je w z ro s t n a c isk u g e rm a n iz a - c y jn eg o w s to su n k u do lu d n o ś c i p o lsk ie j n a tle z m ia n y sto su n k ó w m ię d z y p a ń s tw e m a K o ścio łem . P o c ią g n ę ło to za so b ą p e w n e k o n k re tn e z m ia n y w s z k o ln ic tw ie n a z ie m ia c h p o lsk ic h , m ięd zy in n y m i p o w ró t w y z n an io w o śc i, a ta k ż e ro z s z e rz e n ie u p r a w n ie ń la n d ra tó w w s to s u n k u do szkół, p o k rz y w d z e n ie ziem p o lsk ic h w liczb ie i s t a n ie szk ó ł i lo k a li szk o ln y c h (ta b e le n a s. 196). P ro b le m y te z o sta ły o m ó w io n e dość sze ro k o i d o k ła d n ie . A u to rk a zw ró c iła u w a g ę n a u d z ia ł a d m in is tra c j i szk o ln e j w p o w s ta n iu i re a liz a c ji u s ta w y o ru g a c h z 1885 r. W tra k c ie p rz y g o to w y w a n ia te j u s t a w y u sta lo n o b o w ie m , że d zieci im ig ra n tó w p o tra k to w a ć n a le ży ja k o d zieci cu d zo z iem có w i za n a u k ę p o b ie ra ć w y ższe o p ła ty . W w y p a d k u n ie z a p ła c e n ia je j n ie p rz y jm o w a n o d zieck a do n o w e j szkoły, a n a w e t u s u w a n o z te j, do k tó r e j d o ty c h czas u częszczało.
B ard zo u je m n e s k u tk i d la s z k o ln ic tw a p o lsk ie g o m ia ła u s ta w a z 1876 r. o n ie m ie c k im ję z y k u u rz ę d o w y m . W d a lsz e j k o n s e k w e n c ji u s ta w y z l a t 1886— 1888 w y ru g o w a ły c ałk o w icie ję z y k p o lsk i ze s z k o ln ic tw a i co w ię ce j o g ra n ic z y ły m ożliw o ści k s z ta łc e n ia dzieci n a z ie m iac h p o lsk ich . O d 1886 r. a n g a ż o w a n ie n a u cz y c ie li n a le ża ło w y łą cz n ie do p a ń s tw a , z m o żliw o ścią k a rn e g o p rz e n o sz e n ia do in n e j m iejsco w o ści, n a jc zę ście j do in n e j re je n c ji. H a m u lc e m m a so w e g o p rz e n o sz e n ia b y ł b r a k n ie m ie c k ic h n a u cz y c ie li c h ę tn y c h do p o d ję c ia p ra c y n a zie m iac h p o lsk ic h . N a s tą p iła p l a n o w a ro z b u d o w a szkół, k tó ry c h k ie ro w n ic tw o z n a jd o w a ło się w rę k a c h n ie m ie ck ich , co w p rz y szło śc i p ro w a d z iło do p o w s ta w a n ia p la c ó w e k c z y s t o n ie m ie ck ich . P o z a ty m zw ięk szo n o o b c ią że n ia szk o ln e. J e ś li w 1861 r. n a m ie s z k a ń c a P r u s W sch o d n ich p rz y p a d a ło 1,75 m a r k i o p ła ty sz k o ln e j w m ieście, a 1,33 m a r k i n a w si, to w 1886 r. o d p o w ie d n io 4,38 i 3,41 m a r e k (s. 203). T e w y siłk i p ru s k ie m ia ły ró w n ie ż in n y s k u tek , b u d z ąc w w ie lu w y p a d k a c h d rz e m ią c e w sp o łe c z e ń stw ie p o lsk im p o czucie n a ro d o w e.
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 1 8 1
T re ś ć c ałej p ra c y o b ra z u je s ta n s z k o ln ic tw a n a zie m iac h p o lsk ic h z a b o ru p r u s k ieg o k s z ta łto w a n y p rz e z u s ta w y K u ltu rk a m p f u . P r a c a o p a r ta n a s to su n k o w o b o g a te j lite r a tu r z e p rz e d m io tu , n a p is a n a z o sta ła in te re s u ją c o , p rz e d s ta w ia ją c o b ra z szk o l n ic tw a n a c ały m o b sza rz e z a b o ru p ru sk ie g o . S z e rz ej p o tra k to w a ła je d n a k A u to rk a te re n W ielk ieg o K się s tw a P o z n a ń sk ie g o , zw łasz cz a w ro z d z ia le c z w a rty m . B yć m oże w p ły n ą ł n a to fa k t, że w o m a w ia n y m p rz e z Ł. B o ro d ziej o k re s ie z a ziem ie p o lsk ie o fic ja ln e k o ła n ie m ie c k ie u z n a w a ły ty lk o o b sza r P o z n a ń sk ie g o . R odzi s ię p y ta n ie , dlaczeg o A u to rk a n ie u ż y ła w ty tu le tra d y c y jn e g o być m oże, a le a d e k w a tn e g o z tre ś c ią z a w a rtą w p ra c y , p o ję c ia ..p o lity k a s z k o ln a ” z a m ia s t p o lity k a o św iato w a . T o d ru g ie p o ję c ie m a sze rsz y z ak res. Z aliczy ć do p ru s k ie j p o lity k i o św ia to w e j m o żn a b y n a p rz y k ła d d z ia łaln o ść n ie m ie ck ich o rg a n iz a c ji is tn ie ją c y c h n a o m a w ia n y m te r e n ie, a ta k ż e p o lity k ę w o b ec in n e g o ty p u n a u c z a n ia m ło d zieży , m ia n o w ic ie szkół d o k sz ta łc a ją c y c h , z aw o d o w y c h i s p e c ja ln y c h , to w a rz y s tw p e d ag o g icz n y c h itp . T y m b a rd z ie j w y d a je s ię tu b r a k k o n s e k w e n c ji, iż s a m a A u to r k a ja k o cel p ra c y s ta w ia so b ie z o b ra z o w a n ie p o lity k i sz k o ln e j la t 1872— 1888 „ ja k o s a m o is tn e j części ogó ln ej k o n c e p c ji w y n a r a d a w ia n ia lu d n o ści p o lsk ie j, u c h w y c e n ie lo g ik i o ra z p rz e d sta w ie n ie tra g ic z n y c h je j s k u tk ó w d la d zieci p o ls k ic h ” (s. 16), co w zu p ełn o śc i i z c a łą d o k ła d n o śc ią zre alizo w a ła .
B yć m oże s k ró c e n ie d w ó ch p ie rw sz y c h , w ła śc iw ie w stę p n y c h ro z d z ia łó w , a z w ła szcza d ru g ie g o p o w ta rz a ją c e g o o p ra c o w a n e i z n a n e ju ż w h is to rio g r a f ii u s ta le n ia d o ty czące p ro b le m a ty k i K u ltu r k a m p fu , p o zw o liło b y w o d p o w ie d n ie j p ro p o rc ji p o ło żyć w ięk szy n a c isk n a u k a z a n ie g e rm a n iz a c y jn e j p o lity k i szk o ln e j w ła d z p ru s k ic h i je j s k u tk ó w n a c ały m o b sza rz e ziem p o lsk ic h z a b o ru p ru s k ie g o z a c h o w u ją c o d p o w ie d n ie p ro p o rc je d la po szczeg ó ln y ch ziem .
O m a w ia n a p o z y c ja z a w ie ra je d n a k w ie le c ie k aw y c h i o ry g in a ln y c h u ję ć A u to r ki, k tó re n a b ie r a ją s p e c ja ln e j w y m o w y i w y ja ś n ia ją le p ie j — w y d a w a ło b y się z n a n e iu ż a s p e k ty p o lity k i g e rm a n iz a c y jn e j n a zie m iac h p o lsk ich . P u b li k a c ja ta s ta n o w i p a s jo n u ją c ą l e k tu r ę d la k ażd e g o in te re s u ją c e g o się h is to rią ziem p o lsk ic h pod z ab o re m p ru s k im i d a je r z e te ln ą o d p o w ied ź n a w ie le k w e stii z w ią z a n y c h z p o lity k ą p r u s k ą w o b ec P o la k ó w . N a p is a n a je s t ję z y k ie m ży w y m , p o s ia d a też c ie k a w e i d o b rz e d o b ra n e ilu s tra c je o ra z ta b e le s ta ty sty c z n e .
S z c z e p a n W ie r z c h o s la w s k i
M ich a ł L e n g o w s k i , N a W a r m ii i w W e s tfa lii. W s p o m n ie n ia . W stę p i o p r a c o w a n ie — J a n u s z J a s i ń s k i , W a rsz a w a 1972, I n s t y t u t W y d aw n ic z y ,.P a x ” , ss. 2 0 6 + n lb 2.
P a m ię tn ik a r s tw o W a rm ii i M az u r, k tó r e n a p r z e s tr z e n i o s ta tn ic h k ilk u n a s tu la t poszczycić s ię m o że w ie lo m a in te re s u ją c y m i w y d a w n i c t w a m i o t r z y m a ł o n ie d a w n o n o w ą , c en n ą p o z y cję k s ią ż k o w ą w p o s ta c i w sp o m n ie ń M ich a ła L en g o w sk ieg o w o p r a c o w a n iu J a n u s z a Ja siń sk ie g o .
M ich a ł L e n g o w sk i, ro d o w ity W a rm ia k , b y ł je d n ą z n a jc ie k a w s z y c h p o s ta c i w ż y ciu p o lity c z n y m i k u ltu r a ln y m n a W a rm ii i w W e s tfa lii u s c h y łk u X IX i w p ie r w szej p o ło w ie X X w ie k u . S a m o u k , w y c h o w a n y w d u c h u u m iło w a n ia ro d z im y c h t r a d y c ji p o lsk ie j W arm ii, s ta ł się z czasem w sz e c h str o n n y m i p o p u la rn y m d z iałaczem , a n a w e t p isa rz e m . U k o ń c zy w szy z aled w ie k ilk a k la s szk o ły lu d o w e j, w k tó re j w ó w czas uczono po n ie m ie c k u , m o w ę p o ls k ą p o z n a w a ł w g ro n ie ro d z in n y m p o p rz e z p ie ś n i lu d o w e o ra z g a ze ty p o lsk ie. S zk o łą życia, o p rz e ło m o w y m z n ac z e n iu d la b io g ra fii L e n g o w sk ieg o — d z ia łac z a, b y ły la t a w e s tf a ls k ie j tu ła c z k i za c h le b em , k o n ta k ty z w y ro b io n y m i pod w z g lęd e m n a ro d o w y m P o la k a m i, w re sz c ie b y s tr a o b s e rw a c ja rzeczy w isto ści.
P rz y w ią z a n y do ro d z in n e j ziem i i tr a d y c ji p o ls k ie j W a rm ii, o b s e rw u ją c b a cz n ie życie sp o łec z n e i n a ro d o w e w sp ó łb ra c i, u czu lo n y n a k rz y w d ę i n ie sp ra w ie d liw o ść ,
1 S. B a d o w s k a , P a m ię tn ik a r s tw o n a W a r m ii i M a zu ra c h , P a m ię tn ik a r s tw o P o lsk ie , n r 2, 1971, ss. 131— 139.
