Małłek, Janusz
"Die Politik der Landstände im
Herzogtum Preussen 1562-1568",
Everhard Karl Bernhard Kleinertz,
Bonn 1972 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 235-239
Rece nzje ! o m ó w i e n i a 235
zamiast D am erau (por. A. Boniecki, Herbarz polski, W arszawa 1901, t. 4, ss. 124 i n.), tudzież nie używ aną nazwę Strzałów zańiiast Stralsund (ss. 90 i 153). Niesłusznie pow ątpiew a na s. 200 Małłek, iż dyplom ata brandenburski Michał Ju d był Żydem. Ten zwany też „bogatym Michałem” i zm arły w 1549 roku ulubieniec elektora Joachima II był człowiekiem bajecznej energii i w y mowy, biorącym udział w spraw ach w agi państw ow ej (The Universal Jevish
Encyclopedia, New York 1948, t. 7, s. 531).
Czasem szwankuje styl. Przyjem na jest strona zew nętrzna książki (np. okładka). Może nie najlepsze technicznie, ale pouczające są ilustracje, które w skazują między innymi, jak wiele trudności m iał A utor przy odczytywaniu pruskich listów. T rafiają się złośliwe błędy drukarskie, takie ja k opuszczenie nazwy Polskiego słownika biograficznego w przypisie 1 na s. 78, zrobienie z „oddanych sobie stronników ” — „poddanych” na s. 96 (wiersz 1 od góry) czy też pomieszanie imion na s. 201 (w. 6 od dołu). Niektóre z tego typu błędów drukarskich pow tarza niestety indeks (np. „Dzierżgowski” zamiast Dzierzgowski).
Rozprawie Janusza Małłka towarzyszą bibliografia (tu na ss. 270—271 niektórych pozycji nie ułożono alfabetycznie), streszczenie niem ieckie oraz indeksy osobowy i miejscowy opracowane przez Eufemię Kierszkę. P om y lono tam częściowo dwóch Tiedem anów Giese, a błędne jest także hasło na s. 288 „Moska, carstw o” (winno być: Moskwa, wielkie księstwo).
Mimo stosunkowo drobnych u sterek jest książka Prusy Książęce a Prusy
K rólewskie solidną i źródłową monografią. Oby podobnych doczekały się
spraw y gospodarcze i k ulturalne P ru s w okresie Odrodzenia.
Wacław Urban
E v e r h a r d K a r l B e r n h a r d K l e i n e r t z , D i e P o l i t i k d e r L a n d s t ä n d e i m H e r z o g t u m P r e u s s e n
1562— 1568, B o n n 1972, s . 254. P h i l . D i s s . B o n n 1971.
Dzieje Stanów P rus Książęcych w XVI stuleciu będą już niedługo mono graficznie opracowane. Do bliższego zbadania pozostały jedynie okresy: lata 1529—1539, nad którym pracuje prof. H elm ut Freiw ald oraz lata 1569—1579, posiadające przestarzałe już opracowania Маха Toeppena 1. Inne okresy m ają szczegółowe monografie, a mianowicie: lata 1521—1528 (H. F re iw a ld )2, rok 1540 (G. S ch w arz)3, lata 1541—1542 (J. Małłek) *, lata 1543—1561 (N. O m m ler)5, lata 1562—1568 (omawiana obecnie praca Kleinertza) i lata 1578—1603 (J. Pe- te rso h n )6. Książka K leinertza nie była dotąd znana polskiemu czytelnikowi,
1 M . T o e p p e n , Z u r G e s c h i c h t e d e r s t ä n d i s c h e n V e r h ä l t n i s s e i n P r e u s s e n , w : R ä u m e r s H i s t o r i s c h e s T a s c h e n b u c h , 2 F . , 8, 1847, s s . 301—492; t e n ż e , D i e p r e u s s i s c h e n L a n d t a g e z u n ä c h s t v o r u n d n a c h d e m T o d e H e r z o g s A l b r e c h t s , w : P r o g r a m m P r o g y m n a s i u m H o h e n s t e i n 1855, s s . 1— 31. 2 H . F r e i w a l d , M a r k g r a f A l b r e c h t v o n A n s b a c h - K u l m b a c h u n d s e i n e l a n d s t ä n d i s c h e P o l i t i k a l s D e u t s c h o r d e n s - H o c h m e i s t e r u n d H e r z o g i n P r e u s s e n w ä h r e n d d e r E n t s c h e i d u n g s j a h r e 1521— 1528, K u l m b a c h 1961. 3 G . S c h w a r z , D e r O s t p r e u s s i s c h e L a n d t a g v o m J a h r e 1540 (5. O k t . b i s 16. N o v . ) , D i s s . P h i l . , K ö n i g s b e r g 1923 ( m a s z y n o p i s ) . 4 J . M a ł ł e k , U s t a w a o r z ą d z i e ( R e g i m e n t s n o t t e l ) P r u s K s i ą ż ę c y c h z r o k u 1542. S t u d i u m z d z i e j ó w p r z e m i a n s p o ł e c z n y c h i p o l i t y o z n y c h w l e n n i e p r u s k i m , T o r u ń 1967. 5 N . O m m l e r , D i e L a n d s t ä n d e i m H e r z o g t u m P r e u s s e n 1543— 1561, D i s s . P h i l l . , B o n n 1967. 6 J . P e t e r s o h n , F ü r s t e n m a c h t u n d S t ä n d e t u m i n P r e u s s e n w ä h r e n d d e r R e g i e r u n g H e r z o g G e o r g F r i e d r i c h s 1578— 1603, M a r b u r g e r O s t f o r s c h u n g e n , B d . 20, W ü r z b u r g 1963.
nie uwzględniono jej przy opracow aniu najnowszej syntezy historii Pomorza ’, stąd tym bardziej zasługuje na omówienie. Poprzednicy K leinertza w znacz nym stopniu ustalili zasadniczy zrąb faktów oraz dokonali ich oceny, n ie m niej jego opracowanie jest najpełniejsze i najlepsze dla tego okresu. Wy nika to przede wszystkim ze św ietnej podstawy źródłowej. Kleinertz miał do dyspozycji bogate zbiory b. archiw um królewieckiego, między innym i ko respondencję z działu Herzogliches Briefarchiv, recesy sejmowe z lat 1562— 1568, księgi rachunkow e, księgi przyw ilejów itd. z działu Ostpreussische Fo
lianten, a także teksty ordynacji krajowych z działu Etats-Ministerium, czy
też oryginalne dokumenty, jak na przykład testam enty książęce z działu Ur-
kunden-Schieblade, czy też wreszcie m ateriały do poszczególnych rodzin szla
checkich z Adelsarchiv. Dodajmy, że K leinertz po raz pierwszy korzystał z recesów nie tylko prow eniencji stanowej, lecz i książęcej, stąd miał do dyspozycji różne w ersje opisywanych wydarzeń. K w erendą źródłową objął autor także archiw um m eklem burskie (Meklemburgisches S taatsarchiv Schw e rin), przechowywane w Getyndze, oraz archiw um kopenhaskie. W pierwszym znalazły się m ateriały do akcji Jana A lbrechta m eklem burskiego w Prusach Książęcych w roku 1566, w drugim — źródła objaśniające postać dowódcy rajtaró w Paw ła Wobesera. Wreszcie autor w ykorzystał m ikrofilm recesów sejm u P ru s Książęcych z lat 1562—1568, przechow ywanych w Wojewódzkim A rchiw um Państwow ym w Olsztynie. Nie w ykorzystał natom iast diariuszy działalności komisarzy królewskich w Prusach Książęcych z lat 1566—1568, pięknie oprawnych i przechowywanych w trzech księgach w A rchiw um Głów nym A kt Dawnych w Warszawie a. Te ostatnie zostały opublikowane drukiem przez Adolfa Pawińskiego “, ale z poważnymi skrótam i w stosunku do doku m entów w języku niemieckim. Wśród źródeł drukow anych nie odnajdujemy tomów duńskich Elementa ad fontium editiones, gdzie znajduje się korespon dencja Zygm unta Augusta z królem duńskim Fryderykiem II, zaw ierająca nieco m ateriału o sytuacji w Księstwie P ruskim w interesującym nas okre sie 10. Tu należy dodać, że autor nie w ykorzystał także działu F — kraje skan dynawskie — z Herzogliches Briefarchiv, gdzie znajduje się głównie korespon dencja królów duńskich z księciem A lbrechtem w sprawie W o b eserau . W opracowaniach b rak całkowicie lite ra tu ry polskiej (prace Adama Vetula- niego 12, Stanisława Bodniaka u , Kazimierza Piwowarskiego 14 i Janusza
Małł-7 H i s t o r i a P o m o r z a , t . 2, c z . 1 p o d r e d . G . L a b u d y , P o z n a ń 19Małł-76. 8 A r c h i w u m G ł ó w n e A k t D a w n y c h , W a r s z a w a , M e t r y k a K o r o n n a N r . 102— 104. 9 D e r e b u s a c s t a t u d u c a t u s P r u s s i a e t e m p o r e A l b e r t i s e n i o r i s m a r c h l o n i s B r a n d e n b u r g e n s i s i l l o v e r o m o r t u o A l b e r t i J u n i o r i s d u c i s P r u s s i a e , a. 1566— 1568 ( C o m e n t a r i i c o m i s s a r i o r u m S i g i s - m u n d i A u g u s t i r e g i s ) . E d . A . P a w i ń s k i , Ź r ó d ł a d z i e j o w e , t . 7, W a r s z a w a 1879. 10 E l e m e n t a a d f o n t i u m e d i t i o n e s , t . 9, 14, 25, R e s P o l o n i c a e e x A r c h i v o R e g n i D a n i a e I , I I I , I V P a r s e d i d e r u n t C a r o l i n a L a n c k o r o ń s k a e t G e o r g i u s S t e e n J e n s e n , R o m a e 1S64, 1971. 11 S t a a t l i c h e s A r c h i v l a g e r G ö t t i n g e n , H e r z o g l i c h e s B r i e f a r c h i v , F . 12 A . V e t u l a n i , L e n n o p r u s k i e o d t r a k t a t u k r a k o w s k i e g o d o ś m i e r c i k s . A l b r e c f i t a (1525— 1568), K r a k ó w 1930; t e n ż e , P o l s k i e w p ł y w y p o l i t y c z n e w P r u s a c h K s i ą ż ę c y c h , G d y n i a 1939; W ł a d z t w o P o l s k i u* P r u s i e c h Z a k o n n y c h i K s i ą ź ą c y c h (1454— 1657). W y b ó r ź r ó d e ł . O p r a ć . A . V e t u l a n i , W r o c ł a w 1953. 13 S . B o d n i a k . P o l s k a a P r u s y K s i ą ż ę c e n a s c h y ł k u r z ą d ó w A l b r e c h t a , R o c z n i k G d a ń s k i , t . 9—10, 1937. 14 K . P i w a r s k i , D z i e j e P r u s W s c h o d n i c h го c z a s a c h n o w o ż y t n y c h , G d a ń s k 1946.
Recenzje i o m ó w i e n i a 237
ka 15, z w yjątkiem książki Adolfa Paw ińskiego 10, z której K leinertz w ykorzy stał tylko edycję źródłową, a pominął ponad 150-stronicowy wstęp. L iteraturę tę w pełni potrafił docenić Stephan D olezel17.
Praca ma układ chronologiczno-problemdwy. W odróżnieniu od opraco w ań Freiw alda, czy Ommlera-Omieczyńskiego, K leinertz postawił sobie za cel ukazanie polityki stanów, podczas gdy tam tych autorów interesow ała b a r dziej polityka książęca. Dawne opracowania dziejów stanów P ru s Książęcych w latach 1562—1568 przeceniały rolę P aw ła Skalicha w ówczesnych w ydarze niach, natom iast Kleinertz sprowadził ją do właściwej m iary, a równocześnie w pełni ukazał rzeczywistego sprawcę ówczesnych zamieszek w Prusach K sią żęcych — zięcia księcia A lbrechta — Jana A lbrechta meklemburskiego. Na treść książki składa się przedmowa, pięć rozdziałów właściwej treści (rozdz. I
Księstwo Pruskie około 1560, rozdz. II S ta n y w latach 1562—1565, rozdz. III Rok niepokojów — 1566, rozdz. IV — Walka stanów o urzeczywistnienie re- cesów w latach 1566—1568, rozdz. V — Podsumowanie polityki stanów za rządów księcia Albrechta) i wreszcie ze spisu źródeł, lite ra tu ry i życiorysu
autora.
W rozdziale I interesująca jest uwaga autora, iż w w arunkach wręcz przyjaznych stosunków między Polską a P rusam i Książęcymi (mimo sporów o udział księcia w elekcjach królów polskich, czy też o jego miejsce w senacie itd.) polityczna rola stanów w K sięstwie była poważnie ograniczona (ss. 21— 22). Sytuacja ta uległa radykalnej zmianie w roku 1566. Ciekawe są tu też informacje o m ałych miastach, a więc o ich ortodoksyjnie luterańskim cha rakterze (s. 35), a także o sporach o kompetencje sądowe między radam i m iejskim i a starostam i (s. 31) 18.
W rozdz. II, przy charakterystyce stosunków w ew nętrznych w Księstwie, ciekawa jest inform acja autora o tym, iż stany w ysuw ały p ro jek t-„ elek cji” biskupów protestanckich przez nie, natom iast tylko „konfirm acja” tego w y boru m iała spoczywać w rękach księcia (s. 40), oraz wiadomość, że na sejmie Prus Książęcych w m arcu 1563 roku szlachta zaproponowała utw orzenie stałej arm ii w liczbie kilkuset osób (s. 44). W czasie „wojny orzechow ej” 1563 roku książę przekonał się o słabości pospolitego ruszenia i zgodził się na przyszłość, aby szlachta, w zamian za obowiązek osobistej służby wojskowej, mogła p ła cić 6 groszy dziennie, a w olni — 4 grosze dziennie (s. 50).
K leinertzow i .udało się w całej pełni ukazać politykę finansową stanów. Właśnie na w spomnianym już sejmie 1563 roku książę uzyskał podatek, ale stany zastrzegły sobie, że będzie on złożony na przechowanie w trzech kasach stanowych i użyty tylko w w ypadku ataku z zew nątrz na k ra j lub też na wykupienie zastawionych starostw. Co więcej — stany zażądały od księcia zgody na przejrzenie rachunków książęcych (s. 44). Na sejmie tym dyskuto wano także nad kw estią płacenia dziesięciny luterskim pastorom. Zagadnie
15 J . M a ł ł e k , G e n e z a s e j m u 1566 r . u> P r u s a c h K s i ą ż ę c y c h . , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1961, n r 4; t e n ż e , P r o c e s k r y m i n a l n y n o w y c h r a d c ó w w K n i p a w i e - ' K r ô l e w c u w r . 1566, i b i d e m , 1963, n r 2. 16 A . F a w i ń s k i , S p r a w y P r u s K s i ą ż ę c y c h z a Z y g m u n t a A u g u s t a , W a r s z a w a 1879. 17 S . D o l e z e l , D a s p r e u s s i s c h - p o l n i s c h e b e h n v e r h ä l t n i s u n t e r H e r z o g A l b r e c h t v o n p r e u s s e n , K ö l n 1967. 18 Z o b . t e ż J . S k i b i ń s k i , " S t a r o s t w a d z i e d z i c z n e P r u s K s i ą ż ę c y c h w X V I I i X V I I I w i e k u , O l s z t y n 1972.
238
nie uposażenia duchownych luterskich jest nie do końca jasne. Ordynacja krajow a i kościelna z roku 1525 gw arantow ała każdem u proboszczowi pensję w wysokości 50 grzywien rocznie oraz praw o do użytkowania 4 łanów ziemi. Pieniądze te m iały pochodzić z dziesięciny, natom iast to, co pozostałoby z tych wpływów, miało być przeznaczone na renow ację kościołów, opiekę nad bied nym i i płacę dla nauczycieli. S tara dziesięcina snopowa uległaby reluicji Na sejmie 1563 roku landraci zaproponowali przywrócenie stałej dziesięciny albo też podwyższenie dotychczasowej opłaty na cele kościelne. Szlachta od rzuciła projekt przywrócenia starej dziesięciny (snopowej), gdyż ludność od niej odwykła. Książę A lbrecht wypowiedział się za obydwoma rozwiązaniami; nie podjęto jednak żadnych wiążących uchw ał (s. 196). W XVII w ieku z tytułu dziesięciny na św. M arcina parobcy wnosili opłatę 10 groszy, a dziewki 6 groszy ła.
P rzy charakterystyce P aw ła Skalicha, jakiej dokonał autor, należy do dać, iż Biblioteka Uniw ersytecka w Toruniu posiada sfałszowaną genealogię tego faw oryta książęcego£0. W odróżnieniu od dotychczasowej literatu ry K leinertz zwrócił baczniejszą uw agę na udział M eklemburczyków w kręgu Skalicha i tzw. nowych radców. Do nich należeli: d r W awrzyniec Kirchof, W ilhelm Rudel, A ndrzej Mylius i dobrze znany Maciej Horst.
W omawianym rozdziale wiele nowego dow iadujem y się o praktycznej realizacji dopuszczenia Brandenburczyków do lenna pruskiego w 1563 roku. Otóż początkowo stany w zbraniały się przed złożeniem hołdu B randenbur- czykom twierdząc, że byłoby to w brew trak tato w i krakow skiemu. Twierdziły, że uczynią to tylko na w yraźny rozkaz królewski. U m iejętna tak ty k a księcia A lbrechta przyniosła jednak szybko sukces. 12 stycznia 1565 roku stany przy obiecały posłuszeństwo na -wypadek, gdyby P rusy Książęce przypadły elek torom brandenburskim (s. 69).
Rozdział III przynosi również nieco nowych ustaleń. Najważniejsze z nich to odnalezienie przez autora testam entu książęcego, tzw. nowego testam entu z 14 m aja 1566 roku. Testam ent ten został spisany przez notariusza Kazimie rza Sephofa i sekretarza książęcego Baltazara Ganssa. W prawdzie wykonawcą testam entu i opiekunem A lbrechta F ry d ery k a pozostawał Zygm unt August, ale testam ent ustanaw iał jego zastępcę w osobie księcia meklemburskiego. Jan A lbrecht m eklem burski m iał >mieć praw o pierwszeństw a do lenna dla siebie i synów za zgodą króla polskiego. G dyby nie objął lenna, wówczas m iał otrzy mać kilka starostw, tj. Kłajpedę, Tylżę, Ragnetę, Wystruć, Georgenburg i W ę gorzewo albo 600 tysięcy guldenów węgierskich (s. 76). Testam ent zawiera jeszcze inne szczegółowe postanowienia. Dotychczas znano treść nowego testa m entu książęcego z zeznań nowych radców, składanych w czasie to r tu r je sienią 1566 roku. Obecnie można w pełni te zeznania zweryfikować. In te re sująca jest także lista świadków testam entu, na której znaleźli się K asper Nostitz — nadburgrabia, Zygm unt von K irstenodrf (Kierstanowski) ·— sta
19 G . D ü s t e r h a u s , D a s l ä n d l i c h e S c h u l w e s e n i m H e r z o g t u m P r e u s s e n i m 16. u n d 17. J a h r h u n d e r t , B o n n 1975, s . 37. 20 B i b l i o t e k a U n i w e r s y t e c k a T o r u ń , R k p . 57 „ D o m i n i i P a u l i s c a l i c h i i t e s t i m o n i a e e t p r i v i l e g i a ” . N a s t r . 13 z n a j d u j e s i ę p o r t r e t S k a l i c h a i j e g o h e r b . N a k o ń c u r ę k o p i s u w y c i s n ę l i s w o j e p i e c z ę c i e F r a n i c z e k L i s m a n i n i , J a n C a m p i n g i u s , M i c h a ł S c r i n i u s , J a n F u n c k i P i o t r M ö r l e i n .
Recenzje i o m ó w i e n i a 239
rosta Szaków, Ja n von H oydt — starosta K ętrzyna, szlachcic — Wenzel Schack von Stangenberg oraz burm itrzow ie królewieccy ·— Marcin Kalau, Ja n von Lohe i Hieronim Stein. K leinertz uważa, iż trudno posądzać, aby książę A lbrecht nie miał rozeznania w ówczesnej sytuacji politycznej. Jego zdaniem to stany dorobiły legendę o tym, że książę był otoczony lekkom yśl nym i doradcami, że był zdziecinniały i stąd zmienił testam ent. Według Klei- nertza A lbrecht kierow ał się szerokimi planam i m eklem bursko-pruskim i (s. 79). Pogląd ten jest interesujący, ale autorem tych planów nie był z pewnością już rzeczywiście zdziecinniały 76-letni Albrecht, lecz jego zięć — Ja n A lbrecht m eklem burski. Sejm 1566 roku przedstaw iony został przez K leinertza w spo sób szkicowy i powinien być na nowo o p raco w an y 21. Także proces krym inalny nowych radców z 1566 roku nie zafascynował autora, stąd też aktualne pozo staje istniejące już opracowanie tego procesu 22.
N ajbardziej wartościowy faktograficznie w książce w ydaje się rozdział IV, w którym przedstaw iona jest realizacja postanowień komisarzy królewskich, jak też uchw ał sejm u z roku 1566 w następnych latach 1567 i 1568. Wówczas to ostatecznie rozstrzygnęły się losy Księstwa. Komisarze królewscy nie pod jęli projektu K anitza o powołaniu nam iestnika w Księstwie w osobie Jana Kostki. Działalność komisji królewskich w Prusach Książęcych w tych latach powinna być opracow ana także na nowo z uwzględnieniem dotychczasowych opracowań Pawińskiego, Toeppena i K leinertza ze względu na niew ykorzy stanie — jak o tym pisano wyżej — przez tego ostatniego diariuszy komisarzy znajdujących się w A rchiw um Głównym A kt Dawnych 2S.
Ostatni rozdział, V, zaw ierający charakterystykę polityki stanów P rus Książęcych za rządów Albrechta, nie w prowadza zasadniczych zmian w do tychczasowych poglądach historiografii.
Książka K leinertza jest pracą pożyteczną, źródłową, gruntow ną. Je j sła bością jest nieznajomość lite ra tu ry polskiej. Ciekawe byłoby bowiem stano wisko autora wobec ocen, wypowiedzianych przez polskich historyków na tem at w ydarzeń w lennie pruskim w latach 1566—1568.
Janusz Małłek
K u l t u r a l u d o w a M a z u r ó w i W a r m i a k ó w , W r o c ł a w 1976, O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h i m .
W . K ę t r z y ń s k i e g o w O l s z t y n i e , Z a k ł a d N a r o d o w y i m i e n i a O s s o l i ń s k i c h W y d a w n i c t w o , s s . 535.
Książka składa się z prac zespołu autorów, będących członkami Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha K ętrzyńskiego w Olsztynie. W części pierw szej, zatytułow anej W arunki historycznego kształtowania się k u ltu ry ludowej
regionu, znalazły się prace Kazimierza Borowicza (Środowisko geograficzne),
Janusza Jasińskiego (Z problematyki narodowościowej ludności polskiej na
Mazurach i W armii w X I X i na początku X X w.) i Bohdaną
Koziełło-Poklew-21 D l a t a k i e g o o p r a c o w a n i a m o g ą b y ć w y k o r z y s t a n e m a s z y n o p i s y p r a c m a g i s t e r s k i c h : J . M a ł ł e k , S e j m P r u s K s i ą ż ę c y c h w r . 1566, T o r u ń 1960 i M . K o m o r o w s k a , K o m i s j a K r ó l e w s k a w P r u s a c h K s i ą ż ę c y c h w r . 1566, T o r u ń 1976. 22 J . M a ł ł e k , P r o c e s k r y m i n a l n y . 23 P r ó b ą t a k i e g o o p r a c o w a n i a j e s t p r a c a m a g i s t e r s k a M . Z d a n o w s k i e j , K o m i s j a K r ó l e w s k a w P r u s a c h K s i ą ż ę c y c h w r o k u 1568, T o r u ń 1976.
