Jerzy Kruppé, Mirosława Gajewska
Wstępne sprawozdanie z badań
terenowych na Wzgórzu
Katedralnym we Fromborku za lata
1961-1962
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 830-834
w ału, którego może w ogóle nie było, a grodzisko b ro n iło się jedynie różnego ro d zaju palisadam i. Siedzenie zresztą tego typu u rządzeń będzie bardzo u tru d nione, bo p aro letn ia o rka całkow icie zniw elow ała n iek tó re części grodziska. W praw dzie w n aw arstw ie n ia ch fos z n a jd u je się duża ilość w ęgli drzew nych, nie w iadom o jed n ak , czy pochodzą one ze spalonych k o n stru k c ji w ału czy też m ieszkalnych. B ad an ia prow adzone n a tzw. „m a jd a n ie ” też nie przyniosły w tym k ieru n k u szerszych w yników . Pod 20 cm w a rstw ą o rną z n a jd u je się calec. Jedynie w k ilk u m iejscach odkryto w kopane w caleo jam y śm ietniskow e 0 średnicy 1—2 m. W jam ach tych obok kości zw ierząt dużych znajdow ały się rów nież kości ryb, spalone ziarn a pszenicy i prosa oraz u ła m k i ceram ik i całkiem podobnej do już w yżej opisanej. P ośród kilkudziesięciu jam o m ałej średnicy, na ogół bez m a te ria łu zabytkow ego, w yróżniono k ilkanaście, k tó re są śladam i po p alach i słupach. Siadów tych nie m ożna na razie połączyć w jakieś logiczne linie czy zarysy, k tó re m ów iłyby nam o ew en tu aln ej k o n stru k c ji i k ształcie zabudow ań.
W tra k c ie b ad ań n aw arstw ie ń k u ltu ro w y ch grodziska odk ry to prócz kości 1 ceram iki rów nież k ilk a innych zabytków jak : m ałe kam ienie żarn, rozcie- racze, osełki, noże żelazne, szydło kościane, drobne u łam k i nieokreślonych przedm iotów brązow ych, przęślik, grocik do strzały łuku, k ościana szpila łopatkow a i żelazna ostroga z brązow ym tró jg ra n ia s ty m bodźcem. O statnie trzy z w ym ienionych przedm iotów łącznie z ceram ik ą pozw alają n am na potw ierdzenie w y k aza n ej ju ż w b ad an iach w 1961 r. chronologii grodziska. Początki grodziska d atu jem y na VI—V II w iek. Pojedyncze jed n ak skorupy, a także analiza u k ład u fos, pozw alają przypuszczać, że m ożem y liczyb się z II fazą fu n k cjo n o w an ia grodziska w IX —X I w. P rz ew id u jem y jeszcze dalsze bad an ia n a tym obiekcie, by m ożliw ie n a jp e łn ie j zobrazow ać k u ltu rę P ru só w we w czesnym średniow ieczu.
M I R O S Ł A W A G A J E W S K A , J E R Z Y K R U P P Ê
W STĘPNE SPRAW OZDANIE Z BADAN TERENOWYCH NA W ZGÓRZU KATEDRALNYM W E FROM BORKU ZA LA TA 1961 — 1962
P ra ce w ykopaliskow e om aw ianego okresu są k o n ty n u acją bad ań p ro w a dzonych sukcesyw nie od ro k u 1958 Ł) z ra m ie n ia i funduszów W ojewódzkiego K o n serw ato ra Z abytków n a w oj. olsztyńskie. O bsadę p erso n aln ą stanow ią pracow nicy In sty tu tu H istorii K u ltu ry M a terialn ej PA N w W arszaw ie.
P ro b le m a ty k a badaw cza sezonów w ykopaliskow ych 1961— 1962 nak reślo n a została przez w y n ik i b ad ań la t ubiegłych i ściśle do nich naw iązyw ała. G łów nym zadaniem prac w czasie om aw ianych k am p an ii było zorientow anie się w najw cześniejszym ro zplanow aniu zachodniej części W zgórza, u k ład zie stra ty graficznym oraz odsłonięcie ew en tu aln y ch relik tó w zabudow y. W zw iązku z prow adzonym i jednocześnie p racam i k o n se rw ato rsk im i przez P P P racow nie K onserw acji Z abytków w zakres naszych zainteresow ań w roku 1902 w łączono rów nież północną p a rtię W zgórza. W części w schodniej założono ty lk o jeden w ykop w celu uzupełnienia w yników b ad ań la t poprzednich. W b ad an iach stosow ano m etodę w ykopów sondażow ych, rozszerzanych n astęp n ie w koniecz nych przypadkach. Ł ącznie w czasie obu sezonów w ykonano 10 w ykopów oznaczonych n u m eram i od V III do XVII.
J) W yniki pierw szego sezonu b ad ań zostały już opublikow ane. Por. M. G a- j e w s к a i Je rzy K r u p p é , B adania archeologiczne w 1958 ro k u na W zgórzu
K a ted ra ln ym w e F rom borku. Rocznik O lsztyński, t. III, 1960, s. 81— 103.
W ykopy zlokalizow ane w rejo n ie zachodnim m iały n a celu uzyskanie p rzek ro ju te re n u po linii w schód—zachód oraz północ—południe. W ynikiem p ra c na w ykopach V III, X I i X V II było stw ierd zen ie istn ie n ia zagłębienia (jaru lu b fosy) przecinającego W zgórze z północy na południe. Szerokość jego w ynosiła około 18 m, a n ajw ięk sza głębokość dochodziła do 6 m. W zagłębieniu tym w y raźn ie rysow ały się w a rstw y zasypiskow e, k tó re sta n o w iła różnie z ab arw io n a ziem ia z zaw artością n iew ielk iej liczby zabytków , p rzew ażnie ceram icznych. W górnych w a rstw a c h n a tra fio n o na jed en pochów ek szkiele tow y ułożony re g u la rn ie głow ą na zachód. Nie znaleziono p rzy nim żadnego w yposażenia. Je d y n ie tk w iący w śro d k u k alo ty duży g ro t b ełtu kuszy
Rys. 1. F ro m bork, W zgórze K ated raln e. W yroby ceram iczne z X IV — XVI w.
R ys. M. G a jew ska
w skazuje, iż osobnik ten zginąć m usiał w czasie działań w ojennych. A naliza m a te ria łu z w arstw zasypiskow ych pozw ala u sta lić czas n iw elacji te re n u na w iek XV. W niosek te n p o tw ierd zają rów nież od k ry cia na w ykopie X I (odcinki E—D). N atrafiono tam bowiem na resztk i późnogotyckiej zabudow y m u ro w an ej, k tó re j fu n d a m e n t posadow iony był nie na calcu, a n a w a rstw a c h zasypiskow ych. O dsłonięte m ury sta n o w ią część piw nicy b u d y n k u , k tó rej reszta w chodzi pod obecne M uzeum M. K opernika. Ściana frontow a now ożytnego b u d y n k u m uzealnego w zniesiona je s t na łu k u sklepionym piw nicy gotyckiej. A naliza arch itek to n iczn a zachow anych ścian piw nicy w skazuje, iż m am y do czynienia z elem entam i różnoczasow ym i. Stw ierdzono k ilk a zam urow ań w cześniejszych przejść. P ierw o tn ie przy ścianie zachodniej znajdow ały się schody prow adzące z p a rte ru do ko ry tarzy k a , k tó ry biegł środkiem . Podłoga jego w yłożona była cegłam i. Po obu stro n ach znajdow ały się rów noległe doń dw a pom ieszczenia piw niczne. W południow ym stw ierdzono trzy fu n d am en ty pod kom iny. Liczyć się należy rów nież z istnieniem w ejścia od stro n y w schodniej. N atrafio n o tam bow iem n a ślady w ęgarów oraz progu. Byłoby to w ejście z zew nątrz, p rzypuszczalnie po schodkach w dół. Z arów no w ścianie w schodniej, ja k i zachodniej istn iały w n ęk i okienne.
Z asypisko p iw n icy sta n o w iła ziem ia z gruzem ceglanym . Z aw iera ła ona frag m en ty ceram iki, k tó re datow ać m ożna od okresu późnego średniow iecza po czasy now ożytne (XVIII w.). W ydobyto także k ilk a m onet z różnego czasu. Do najw cześniejszych zaliczyć należy szeląg krzyżacki z XV lu b początku XVI w. i szeląg g dański K azim ierza Jagiellończyka. N ajpóźniejsza m o n eta nosi d atę 1783 (Fry d ery k II) i może w yznaczać czas ostatecznej niw e lacji te re n u w tym re jo n ie 9). Z n ajd o w an e w zasypisku zab y tk i przem aw iałyby rów nież za tą g ranicą czasową. Przypuszczać należy, że odsłonięta piw nica je s t frag m en tem jed n ej z k u rii w ew n ętrzn y ch kanoników ’ k a p itu ły from - borskiej. Być może w iązać ją trz e b a z w y m ien ian ą w źródłach pisanych kurią... B eatae M ariae V irginis nssum ptae ad cornu Ecclesiae occidentale...
Na dalsze re lik ty zabudow y m u ro w an ej n a tra fio n o rów nież n a w ykopach X III i X V II. W zdłuż m u ru zachodniego od ośmiobocznej b aszty po wieżę K opernika ciągnęły się dw a b u d y n k i z p rzerw ą n a w jazd b ram ą zachodnią. Po stro n ie południow ej odsłonięto fra g m e n t gotyckiej ściany frontow ej. N ajpraw dopodobniej był on podpiw niczony. Sądzić należy, że m am y tu do czynienia ze w spom nianym w źródłach pisanych tzw . sta ry m w ik ariatem . N atom iast b u d y n ek w rejo n ie w ieży K o pernika je st tru d n y do o kreślenia zarów no pod względem czasu, ja k i przeznaczenia. Z achow ała się bow iem jedynie jedna w a rstw a k am ien i fun d am en to w y ch oraz fra g m e n t podłogi w yłożonej cegłą.
W ykopy X i X II pozwoliły na uzyskanie kom binow anego p rzek ro ju po osi północ—południe. Nie stw ierdzono tu różnicy w sy tu a cji straty g raficz n ej w porów naniu z obserw acjam i poczynionym i n a innych w ykopach w p o łu d niow ej części W zgórza. Calec w rejo n ie k a te d ry w y stę p u je p ły tk o (prze ciętnie 90 cm). D opiero w południow ym k ra ń c u odcinka A w y k o p u X stw ie r dzono dość p ły tk ie zagłębienie. W ykop X II zlokalizow any przy baszcie półokrągłej w y k azał już duży sp a d ek w a rstw , a m u r obronny w tej p a rtii osadow iony był głęboko na sam ym stro p ie calca. W yżej zalegały w arstw y o w yraźnym c h arak terze zasypiskow ym . A nalogiczna sy tu a cja, jak stw ierdzona w latach poprzednich n a innych w ykopach, n asu w a p rzy p u sz czenie, że n a tra fio n o na dalszy fra g m e n t fosy, k tó ry odcinał inkastelow aną k a te d rę od reszty płaskow zgórza, rozciągającego się n a południe. F o sa ta
2) O kreślenia m onet dokonał d r St. S u c h o d o l s k i .
fu n k cjo n o w ała do czasu pow stania południow ej lin ii m urów obronnych, co n astąp iło n a jp raw d o p o d o b n iej w II poł. XV w. Jednocześnie w zachodniej ścianie w ykopu odsłonięto fu n d a m e n t podpiw niczonego b u d y n k u gotyckiego p rzylegającego do ściany m u ru południow ego. F u n d a m e n t nie został posado w iony na calcu, lecz n a w a rstw a c h zasypiskow ych fosy. I w ty m w y p ad k u sądzić m ożna na podstaw ie w iadom ości źródeł pisanych, ze była to jed n a z kanonicznych k u rii w ew nętrznych.
B adania w ykopaliskow e w północnej części W zgórza p o d yktow ane były, ja k już w spom niano, p lanem p rac k o n se rw ato rsk ic h , zw iązanych ze w zm acnianiem m u ru obronnego. Założono ta m trz y w ykopy (X IV —XVI). W zw iązku z p rzekuciem m u ru m ożliw e było objęcie b ad an iam i zarów no stro n y w ew n ętrzn ej, ja k i zew nętrznej. Poczynione obserw acje p ozw alają
Ryc. 2. F ro m b o rk Wzgórze K ated raln e. P rzedm ioty żelazne z XIV — X V I w.
R ys. M. G a jew ska
stw ierdzić istn ien ie dw óch różnych faz budow y fu n d am en tu . Sądzić z tego należy, że m u r obronny by ł d w u k ro tn ie w znoszony. Z n a jd u je to całkow ite potw ierdzenie w w zm iankach pisanych, m ów iących o b u rzen iu obw arow ań from borskich w ciągu XV w ieku.
W czasie p ra c na w ykopie XVI po zew n ętrzn ej stro n ie m u ru n a tr a fiono na resztk i p ro sto k ątn eg o fu n d a m e n tu kam iennego. J e s t to pozostałość po nieznanej dotąd w lite ra tu rz e baszcie o b ro n n e jя). Przypuszczenie to potw ierdza rów nież an aliza przebiegu i w ątk u m u ru na tym odcinku, któ ry w yraźnie się załam uje w tym m iejscu. Szerokość baszty przyjąć należy na około 9 m.
Plonem p ra c om aw ianych sezonów było tak że uzyskanie dość pokaźnej liczby zabytków ruchom ych. W iększość znalezisk stan o w iła ceram ik a z okresu od XIV po X V III w. D om inow ała jednakże ceram ik a późnośredniow ieczna w p rzy tłaczającej w iększości b arw y szaro-niebieskiej lub czarn iaw ej. S ta n o w iły ją frag m en ty garnków , dzbanków , m is, p ateln i na trzech nóżkach oraz kafli. Te o sta tn ie re p re z e n tu ją ty p garnkow y, n isk i (ryc. 1). C eram ik a od końca XV lu b początku XVI w. m a b arw ę różnych odcieni czerw ieni 0 pow ierzchni w ew n ętrzn ej często p o k ry tej zielonkaw ą lu b czerw ono-brązow ą polew ą. Z innych znalezisk w spom nieć należy o m niej już licznych p rz e d m iotach m etalow ych, ja k groty b ełtó w kusz, w ędzidła, nożyki, nożyczki, gwoździe i inne (ryc. 2). N atrafiono, też po ra z pierw szy n a w yroby kościane w postaci dwóch d w u stro n n y ch grzebieni.
Przegląd najw ażniejszych w yników b ad ań om aw ianych sezonów, m im o że dostarczył odpow iedzi na szereg zagadnień, w y su n ą ł jed n ak rów nież i zupełnie nowe. N adal n ie m ożna uznać za całkow icie rozw iązaną spraw ę zachodniej części W zgórza. Oczywiście w y k reślić należy z listy hipotez utrzy m u ją cy ch się do tej pory w lite ra tu rz e przypuszczenie o istn ie n iu w tym m iejscu grodu staropruskiego. Nie n a tra fio n o na żadne ślady m ogące podbudow yw ać tę hipotezę. P ozostaje w ięc do p rześledzenia d o k ładny przebieg odkrytego zagłę bienia oraz u sta le n ie jego c h a ra k te ru . Odsłonić by też należało szeroką płaszczyzną ślady budynków p rzylegających do zachodniego m u ru obronnego. P o d jąć by w reszcie trzeb a now e tem aty , ja k sp raw a południow ego w jazd u na W zgórze i jego obronności. Do p rzeb ad an ia w ięc pozostaje fosa przed m u ram i 1 w zm iankow any w źródłach pisanych bastion. U chw ycenie jego zary su może być rów nież pożyteczne dla przeprow adzanych p ra c k onserw atorskich.
3) Na przypuszczalne resztk i fu n d am en tu tejże baszty jednakże po we w n ętrzn ej stro n ie m urów obronnych n a tra fił m gr R. O d o j w czasie p rac zw iadow czych w r. 1957.
O . Z . G r a f . L z . 3126 (20) 14.4.62 Г . M 7
