Inscenizacje dramatów Gerharta Hauptmana na scenach Wrocławia w latach 1933-1944

Tomasz Majewski

Inscenizacje dramatów Gerharta

Hauptmana na scenach Wrocławia w

latach 1933-1944

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Germanica 3, 145-162

2002

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

F O L IA G E R M A N IC A 3, 2002

Tom asz M ajew ski

INSCENIZACJE DRAMATÓW

GERHARTA HAUPTMANNA NA SCENACH WROCŁAWIA

W LATACH 1933-1944

W rocław skie teatry dram atyczne pod rządam i narodow ych socjalistów w sposób planow y realizowały, podobnie ja k sceny innych m iast niem iec­ kich tam tego okresu, pow ierzane im zadania o charakterze polityczno- -propagandow ym . Ich polityka repertuarow a w znacznym stopniu k reo w an a centralnie za pośrednictw em skupionego w departam encie teatraln y m m ini­ sterstw a p ropagandy a p aratu ko n tro li stanow iła część ogólnokrajow ego p ro g ram u włączenia sztuki dram atycznej i teatralnej do budow y zjawisk kulturow ych w służbie państw a totalitarnego. S taran n a selekcja inscenizo­ w anych po 1933 r. d ram ató w następ o w ała w edług kryteriów , a raczej p riorytetów , określanych n a podstaw ie bieżących zadań politycznych partii nazistowskiej.

In stru m en taln e traktow anie dzieł scenicznych wielu tw órców niem iec­ kojęzycznych, którego genezy upatryw ać należy w szczególnej roli przypi­ syw anej sztuce dram atycznej przez ideologów III Rzeszy, nie om inęło autorów o niepodważalnym znaczeniu d la europejskiego doro b k u literackiego. Jeśli n a w ykorzystanie w celach propagandow ych narażone były utw ory Schillera, H ebbla czy K leista, to z podobnym i zagrożeniam i m usieli liczyć się dram ato p isarze współcześni reżimowi, którym przyszło żyć pod jego rządam i.

W centralnym program ie instrum entalizacji politycznej teatru niemieckiego po 1933 r. uczestniczyły praktycznie wszystkie placówki dram atyczne Niemiec, nie w yłączając scen funkcjonujących wtedy we W rocław iu. D ziałające tam Lobe- i G e rh art H au p tm an n -T h eater o raz Schauspielhaus skupiono w jednej stru k tu rze organizacyjnej i oddano d o wyłącznej dyspozycji narodow

1 4 6 T o m asz M ajew ski

jalistycznych w ładz W rocław ia1. Im rów nież przyszło realizow ać nakreślone w Berlinie cele propagandow e, także w odniesieniu do G erh arta H au p tm an n a, k tórego związki z tym m iastem , ja k i z całym Śląskiem m iały ch arakter szczególny.

G erh art H au p tm an n , laureat literackiej nagrody N obla, był bez w ątpienia najw ybitniejszym niemieckim pisarzem , który podjął decyzję o pozostaniu w państw ie narodow osocjalistycznym . Spotkało się to z niezwykle o strą reakcją wielu przedstawicieli niemieckiego życia kulturalnego n a uchodźstwie, nie wyłączając T h o m a sa M a n n a. Szczególnie ostro atakow ał go zawiedziony przyjaciel i krytyk literacki Alfred K err. K ry ty k a em igrantów , szczególnie o stra bezpośrednio po przejęciu w ładzy przez partię H itlera, z czasem jed n ak osłabła. P ostępow anie G erh a rta H a u p tm an n a w latach 1933-1945 odbierano bowiem ja k o nieuchronne następstw o decyzji o nieopuszczaniu Niem iec, za k tó rą przyszło m u notabene ponieść wszelkie konsekwencje. S p o tk ało go za to wiele u p o k o rzeń ze stro n y reżim u. W tym czasie H a u p tm a n n m ó g ł się w swoim postanow ieniu czuć osam otniony; narażony n a nieustanne zakusy zawłaszczenia jego osoby przez ideologów III Rzeszy i jednocześnie krytykow any, a naw et całkowicie odrzucany przez intelek­ tualistów em igracyjnych. N ależał jed n ak do grona pisarzy, których znaczenie w ykraczało poza granice Niemiec, był noblistą którego znała i szanow ała cała E u ro p a . Jego o so b a nie m o g ła zostać z ig n o ro w an a przez w ładze k u ltu ra ln e ani w prosty sposób w ciągnięta w tryby m achiny propagandow ej. W kręgach m inisterstw a kierow anego przez G oebbelsa nazyw ano G erh a rta H a u p tm a n n a „seniorem współczesnych d ram aturgów niem ieckich” (Senior

der heutigen deutschen D ramatiker). Nie u fano m u, nie uw ażano go także

za zw olennika narodow ego socjalizmu, ale ze względu n a jego dorobek literacki i niepodw ażalne znaczenie w śród tw órców współczesnej literatury europejskiej trak to w an o H au p tm an n a w sposób szczególny. H u b ert Orłowski ta k pisał o jego sytuacji i postawie:

Szczególny „p rzy p ad ek ” stanow i G e rh a rt H a u p tm a n n . Pisano u n a s ju ż o tym sto su nk o w o wiele (W ilhelm Szewczyk, N o rb e rt H onsza). W iększość znaw ców dzieła H a u p tm a n n a zgodnie stw ierdza, że nie spo só b w jeg o tw órczości zauw ażyć u k ło n ó w w stro n ę III Rzeszy. Z drugiej je d n a k stro n y w swych pry w atn y ch wypow iedziach zd rad zał H a u p tm a n n - p rzy najm niej jeszcze w latach trzydziestych - pow ściągliw e zainteresow anie rozw ojem sytuacji w N iem czech. W III R zeszy H a u p tm a n n b y ł ju ż starcem , obnoszącym się ze sw oją p o sta w ą olim pijczyka. Był tam czczony i zarazem o bnoszony ja k o artystyczne i m o raln e alibi p a ń stw a nazistow skiego. Tyle H a u p tm a n n pow inien był wiedzieć2.

] L o b e th ea te r i G e rh a rt H a u p tm a n n -T h e a te r z przyczyn ekonom icznych zo stały zam knięte w połow ie la t trzydziestych (1935 i 1936). W raz z rozpoczęciem sezonu teatraln eg o 1936/1937 p rak ty czn ie je d y n ą sceną dram a ty c z n ą W ro cław ia s ta ł się goszczący wcześniej inscenizacje m uzyczne Schauspielhaus.

Inscenizacje d ram a tó w G e rh a rta H au p tm a n n a .. 1 4 7

C a łą złożoność problem atyki związanej z relacjam i pom iędzy G erhartem H a u p tm a n n e m a nazistow skim reżim em d o strzeg a Ja n -P ieter B a rb ia n 3. Pow ołując się n a zbiory korespondencji opracow anej przez H a n sa von Bresciusa4 i zasoby archiw alne, przytacza szereg faktów z życia tw órcy po 1933 r.: jego poparcie dla rewizjonistycznej polityki H itlera zm ierzającej do odrzucenia niekorzystnych dla Niemiec postanow ień tra k ta tu w ersalskiego (H itler deklarow ał początkow o pokojow e m etody działania), lekturę (w praw ­ dzie selektyw ną) M ein K a m p f będącą rezultatem w rażenia, jak ie uczyniły n a pisarzu jego w ystąpienia (H au p tm an n nie m ógł nie dostrzec zaw artego tam chorobliw ego antysem ityzm u), wywieszenie nazistowskiej flagi, ale także a k t niewątpliwej odwagi cywilnej, jakim był udział w pogrzebie żydowskich przyjaciół - М а х а P inkusa oraz Sam uela F ischera i zredagow anie p o ­ święconego Fischerowi nekrologu opublikowanego na łam ach prasy. „D elikat­ n ej” sytuacji G e rh a rta H a u p tm an n a w III Rzeszy nie popraw iał także fakt, że ster rządów w dziedzinie polityki kulturalnej państw a dzierżyli jego zagorzali krytycy: A lfred Rosenberg, R ainer Schlösser, H an n s Jo b s t czy R u d o lf E rckm ann.

G e rh a rta H au p tm a n n a próbow ano zatem w ykorzystać d o budow y ze­ w nętrznego w izerunku hitlerow skich Niemiec. Z jednej strony już sam fakt jego pozo stan ia w k raju przem aw iał na korzyść obrazu III Rzeszy, z drugiej zaś bezwzględnie wykorzystywano w celach propagandow ych każde przyznane m u wyróżnienie, k ażdą jego „milczącą zgodę” uznaw ano zaś za publicznie „w ypow iedzianą” akceptację istniejącego porządku. H a u p tm a n n nie przyjął do w iadom ości ani nie protestow ał przeciw publicznem u paleniu książek w m aju 1933 r., ekscesom wym ierzonym przeciw żydowskim studentom , ani przeciw bojkotow i sklepów będących w posiadaniu obyw ateli pochodzenia żydow skiego5.

D ra m a ty G e rh a rta H au p tm an n a obecne od wielu lat n a scenach teatró w niem ieckich nie zniknęły z nich w chwili przejęcia władzy przez narodow ych socjalistów , m im o wielu zastrzeżeń w ysuwanych pod ich adresem przez część środowiska teatralnego związanego z N SD A P. W 1933 r. w repertuarach teatró w niem ieckich znajdow ały się jedynie trzy utwory: Die Goldene H arfe,

Vor Sonnenuntergang i Die versunkene Glocke6, ale ju ż w ro k u 1934

3 J. P. B arb ian , „Fehlbesetzung": Z u r Rolle von Gerhart Hauptm ann int „D ritten R e ic h ", [w:] E . B iatek, E. Tom iczek, M . Z y b u ra [red.], Leben - W erk - Lebenswerk. Ein Gerhart

H auptm ann-G edenkblatt, Legnica 1997, s. 251-286.

4 H . v. Brescius, Gerhart H auptm ann. Zeitgeschehen u n d Bew ußtsein in unbekannten

Selbslzeugnissen. Eine politisch-biographische Studie, B onn 1976.

5 Por. J. P. B arb ian , op. cit., s. 257.

6 W szystkie ty tu ły d ram a tó w G e rh a rta H a u p tm a n n a zo stają przy to czo n e w niem ieckiej

1 4 8 T o m asz M ajew ski

w 25 tea tra c h całych Niem iec gryw ano 13 spośród jego d ra m a tó w 1. Jego tw órczość sceniczna m iała wielu zw olenników w śród znaczących osobow ości teatraln y ch III Rzeszy - d y rektorów teatrów , reżyserów i sam ych aktorów .

N a scenach teatrów wrocławskich tu ż przed przejęciem w ładzy przez p artię H itlera - w 1932 r. - także gościły trzy utw ory: Vor Sonnenuntergang (kwiecień 1932 r. L obetheater), Und Pippa tanzt (wrzesień 1932 r. G erh art H au p tm an n -T h ea te r) i Die R a tten (listopad 1932 r. G erh art H au p tm an n - T h e a te r)“. Był to ro k jego siedem dziesiątych urodzin, stąd aż trzy sztuki gościły w tym czasie w repertuarze scen W rocław ia.

G e rh a rt H au p tm an n był pisarzem , któ ry k ontynuow ał sw oją tw órczość p o 1933 r. Jeszcze w 1933 r. ukończył pracę n ad d ram atem D ie Goldene

H arfe, którego uroczysta p rap rem iera m iała miejsce podczas D n ia Sztuki

Niemieckiej (Tag der Deutschen Kunst) w ram ach m onachijskich Kam m erspiele 9 października 1933 r.5 D w a la ta później gotow a była sztu k a H am let in

Wittenberg, a w 1937 r. pow stał opublikow any po 1945 r. d ram at Finsternisse

pośw ięcony zm arłem u żydowskiem u przyjacielowi H a u p tm a n n a M axow i Pinkusowi. T akże w 1937 r. au to r zakończył pracę nad rym ow anym utw orem scenicznym Ulrich von Lichtenstein, który był w całości dedykow any niem iec­ kim tw órcom literatury średniowiecza. M otyw y zaczerpnięte z tej epoki w ykorzystał w D ie Tochter der Kathedrale (1939). W latach II wojny światowej G e rh art H au p tm an n pracow ał nad tetralo g ią A trydów (sztuk o wymowie antywojennej), uciekając niejako przed nazistow ską rzeczywistością w św iat m itologii helleńskiej. Prem iery tych dram atów odbyw ały się niejed­ n o k ro tn ie w niezwykle uroczystej opraw ie i z do b o ro w ą o b sad ą n a scenach teatralnych Berlina, W iednia, H am b u rg a i M onachium .

M im o oznak pozornego szacunku oraz u zn an ia dla osoby i twórczości G e rh a rta H a u p tm a n n a , w III Rzeszy narażony był n a nieustanne szykany. K iedy w latach trzydziestych chciał on opublikow ać napisany w 1915 r. d ra m a t M agnus Garbe, sp o tk a ł się ze stanow czą odm ow ą. S ztuka była bowiem oskarżeniem inkwizycji i obaw iano się, aby nie była o d eb ran a jako k ry ty k a stylu sp raw o w a n ia rządów . U tw ó r ten w y d ru k o w an o d o piero w zbiorow ym w ydaniu dzieł H a u p tm an n a (wydanym w 1942 r.), p rzygoto­ w anym z okazji osiemdziesiątych urodzin tw órcy, a jego p rap re m iera odbyła się ju ż po zakończeniu wojny. Całkow icie zakazano w ystaw iania d ram atu

D ie W eber i niektórych innych sztuk naturalistycznych. W ątpliw ości m in i­

sterstw a p ro p ag an d y budził także d ram at Elga. W praw dzie H au p tm an n zaczerpnął m otyw y do niego ze sztuki G rillparzera D as Kloster bei Sendomir, je d n a k rozgryw ająca się w polskiej scenerii akcja i odw ołujący się do

7 B. D rew n iak , D as Theater im N S -S ta a t. Szenarium deutscher Zeitgeschichte 1933-1945, D ü sse ld o rf 1983, s. 191.

8 „B reslauer N eueste N a c h ric h ten ” 1932, n r 92, 244, 314.

Inscenizacje d ra m a tó w G e rh a rta H a u p lm a n n a ... 1 4 9

polskiej historii u tw ó r nie m ógł znaleźć uznania wśród w ładz kulturalnych. Był on w praw dzie grywany po 1933 r. w Berlinie, ale ju ż w rocław ska inscenizacja z 1940 r. w ywołała grom kie protesty nie tylko m iejscow ych środow isk partyjnych. Swoje oburzenie wyraził w liście z g ru d n ia 1940 r. do R eich sd ram atu rg a H ans Hinkel:

Z relacji, k tó rą przek azał mi szef policji bezpieczeństw a i SD , w ynika, że wielu tow arzyszy p a rty jn y ch i liczna publiczność tea tra ln a p ro testu je przeciw d ram ato w i G e rh a rta H a u p tm a n n a „ E lg a ” g ry w an em u obecnie we w rocław skim S ch auspielhaus. Jest p o w ażn y m b łęd em , że w łaśnie t a sz tu k a G e rh a rta H a u p lm a n n a , k tó rej ak cja rozgryw a się w Polsce, je s t obecnie w ystaw iana. Staw ia się pytanie, co skłoniło dyrekcję te a tru d o inscenizacji tej sztuki, k tó ra p rzed staw ia p o lskich rycerzy, polskie kobiety i polskich k n echtów w ich słow iańskiej n atu rze, w łaśnie n a byłym p o graniczu z P olską. T a kw estia z o stała ju ż n aw et p o d n iesio n a w prasie. D o strz e g a się w tym b rak odpow iedzialności odpow iednich osób, ab y w łaśnie dzisiaj um ieszczać w rep ertu arze ten zak u rzo n y , zresztą p rzelotny d ra m a t z 1896 r 10.

Je d n ak Schlösser nie uznał zasadności tych zarzutów , odpow iadając na list H inkela:

A b s tra h u ją c o d tego, że m otyw y zostały zaczerpnięte od sam ego G rillp a rz e ra i p rzez to n o s z ą z n a m io n a klasycyzm u, ak cja rozgryw ająca się w śród P o lak ó w służy przecież ja k o p rze stro g a i pouczenie. Jak d la niem ieckich p ojęć za b a rd z o bezgraniczne rozp ęty w an ie się pry w atn y ch n am iętności, ja k ie m a miejsce u występujących rycerzy, p o w in n o raczej budzić p rzerażen ie publiczności niż jej sy m p atię11.

W liście do samego G oebbelsa (także datow anym n a grudzień 1940 r.) Schlösser pisał:

W o statn im czasie p iętrzą się u m nie życzenia, aby pow strzym ać u tw o ry d ram aty czn e, co d o k tó ry c h istnieją rzekom e zastrzeżenia polityczne. Jeśli z lego p ow odu wykreślimy z rep ertu aru z n an y n a całym świecie d ra m a t G e rh a rta H a u p tm a n n a , p o n iew aż przez nagłe pojaw ienie się P olak ó w N iem cy być m oże m ogliby zostać zainfekow ani, n a p a w a m nie to niem ałym stra c h em 12.

Jednakże kiedy w niespełna rok później, w październiku 1941 r., S tad t­ th eater Zw ickau ubiegał się o zgodę na włączenie do rep ertu a ru Elgi, z m inisterstw a propagandy nadeszła jasna, negatyw na odpow iedź ówczesnego referenta sprawy, Frenzela: „Przedstawienie wyżej wymienionej sztuki uważam w obecnym czasie za niepożądane. Proszę pom yśleć o innym utw orze tego sam ego a u to ra ” 13.

M im o więc pewnych ograniczeń dram aty G erh arta H au p tm a n n a znalazły się n a scenach wielu teatrów niemieckich nieprzerw anie przez cały okres rządów hitlerow skich. Sceny dram atyczne W rocław ia nie stanow iły pod tym

10 Bundesarchiv Berlin, R55, a k ta n r 20 235 (wszystkie cytaty w tłum aczeniu a u to ra artykułu). 11 Ibidem.

12 Ibidem. 13 Ibidem.

1 5 0 T o m a sz M ajew ski

względem w yjątku. Z astanaw iający wydaje się być jed n ak fakt, że pierwsza inscenizacja sztuki H au p tm a n n a po przejęciu władzy przez partię H itlera m iała miejsce dopiero w 1935 r. W dostępnych m ateriałach źródłow ych b ra k je d n a k jakiejkolw iek inform acji o ew entualnych przyczynach jego krótkotrw ałej zresztą nieobecności w repertuarze teatralnym . W praw dzie Lucyna i Franciszek Biały piszą w swym artykule Z dziejów teatru niemieckiego

w prowincjach śląskich w pierwszych latach rządów hitlerowskich o zakazie

w ystaw iania d ram ató w H au p tm a n n a nałożonym przez sam ego G oebbelsa w listopadzie 1933 r., je d n a k teza ta nie znajduje potw ierdzenia w faktach, choćby ze względu n a przytoczone wcześniej inscenizacje z ro k u 193414. N ieobecność dzieł H au p tm an n a wydaje się być spow odow ana raczej rad y k al­ nym i zm ianam i w polityce repertuarow ej i gwałtownym w prow adzaniem n a sceny wrocław skie sztuk o wymowie otw arcie narodow osocjalistycznej. D la związanego z W rocław iem twórcy, którego d ram aty wcześniej często gościły n a jego scenach, w pierwszym okresie now ych rządów zab rak ło m iejsca w repertuarze. Spośród trzech utw orów wystaw ionych w ostatnim ro k u istn ien ia republiki w eim arskiej dw ie inscenizacje zostały przygotow ane z okazji siedem dziesiątych urodzin twórcy.

Pierwszym dram atem G e rh a rta H a u p tm an n a w ystaw ionym po 1933 r. we W rocławiu była więc kom edia Der Biberpelz w reżyserii Eugena B aum anna (w czerwcu 1935 r. n a scenie działającego jeszcze w tedy L o b eth eater). Inscenizacja ta nie ustrzegła się jed n ak zm iany pierw otnego ch arakteru d ra m a tu . Recenzent przedstaw ienia podkreśla św iadom ą ingerencję reżysera, k tó ry inaczej (niż dotychczas) akcentuje poszczególne m otyw y sztuki. K om edię, k tó ra m ogła być wcześniej odbierana przede wszystkim jak o satyra n a pewien typ urzędnika, B aum ann przekształca w sztukę o charakterze ludow ym opiew ając „zdrow e” cechy naro d u niem ieckiego15.

D w a la ta później, w listo p ad zie 1937 r., n a scenie S c h au sp ielh au s z okazji siedem dziesiątych piątych urodzin tw órcy (obchodzonych o wiele skromniej niż choćby jubileusze wypadające w latach 1922 i 1932) wystawiono sztukę M ichael Kramer, w której a u to r zwrócił się ku problem atyce artys- tystycznej. Niezwykle pozytyw na recenzja prasow a przedstaw ienia (w reżyserii ówczesnego d y rek to ra scen dram atycznych W rocław ia K u rta H offm anna) zw raca uwagę n a m istrzow skie i tym razem wierne oddanie idei utw oru. Zachow ano stanowiący o sile dram atu doskonały rysunek postaci, podkreślony d o d atk o w o dobrym i kreacjam i aktorskim i. Scenografię do spektaklu p rzy­ gotow ał G ustav B arg o 16. Jubileuszow y spektakl doczekał się pięciu przed­

14 L. Biały, F . Biały, Z dziejów teatru niem ieckiego w prowincjach śląskich w pierw szych

latach rządów hitlerow skich, „ A c ta U n iversitatis W ratislaviensis” 1985, n r 725, s. 58.

15 „B reslauer N eueste N a c h ric h ten ” 1935, n r 151, s. 2.

16 G . B erg m an n , ,M ic h a e l K ra m er" im Schauspielhaus. N euinszenierung des Gerhart

Inscenizacje d ra m a tó w G e rh a rta H a u p lm a n n a ... 151

staw ień i w spraw ozdaniu z dzialaności scen w rocław skich w sezonie artystycznym 1937/1938 sporządzonym dla m inisterstw a pro p ag an d y został pozytyw nie oceniony przez władze teatralne m ia sta 17.

W ram ach obchodów siedemdziesiątych piątych urodzin H au p tm a n n a we W rocław iu w grudniu 1937 r. odbyła się jeszcze jed n a uroczystość, a m ianow icie praprem iera Filmu D er Biberpelz n a podstaw ie kom edii pod tym sam ym tytułem (w obecności licznych funkcjonariuszy party jn y ch i w niezwykle odświętnej oprawie). G erhart H au p tm an n przyjął zaproszenie n a projekcję.

W styczniu 1938 r. n a scenie Schauspielhaus gościł znany w całych N iem czech ak to r, przybyły specjalnie z Berlina w raz ze swoim zespołem teatralnym , Paul W egener, aby zagrać kom edię Kollege Crampton. W cielając się w p o sta ć profesora C ram ptona, W egener p otrafił zręcznie oddać geniusz granego przez siebie artysty ze słabościami jego charakteru. Z aprezentow ane dw u k ro tn ie przedstaw ienie spotkało się z ciepłym przyjęciem publiczności18.

K o lejn ą inscenizacją d ram atu G erh arta H a u p tm an n a we W rocław iu byl w spom niany ju ż wcześniej spektakl Elga, który ze względu n a swą polską tem atykę wywołał praw dziw ą burzę. W arto przy tym wspomnieć, że nie licząc gościnnego występu Paula W egenera w styczniu 1938 r., twórczość G e rh a rta H au p tm a n n a nie trafiła do repertuaru scen wrocławskich przez blisko trzy sezony teatralne. Rezenzent prasow y przedstaw ienia z w rześnia 1940 r. (nieśw iadom y późniejszej fali krytyki) pozytyw nie ocenia nie tylko inscenizację, ale także chwali sam, w istocie pod względem artystycznym m ało w artościowy utwór, Podkreśla, że należał on do nielicznych późniejszych dram atów H auptm anna, który już od swojej prapremiery w 1905 r. w Berlinie cieszył się niesłabnącym powodzeniem . Z a m otyw przew odni sztuki uw aża o b raz „życia kochającego i ufającego mężczyzny rozbitego przez niewierność bezgranicznie zmysłowej kobiety” 19. T akie spojrzenie n a przesłanie utw oru rzeczywiście przystawało do argum entów przytaczanych później przez Reichs- d ra m a tu rg a R ain era Schlössera w liście do H inkela, jak o b y sztuka H a u p l­ m a n n a m iała być „p rzestrogą” i „pouczeniem ” , a ukazany w niej obraz Polski m iał budzić niechęć u publiczności. P rzedstaw ienie w reżyserii S tefana D ahlena ze względu na liczne protesty o podłożu politycznym zaprezentow ano jedynie 10 razy20.

W kw ietniu 1941 r. w repertuarze Schauspielhaus znalazł się pochodzący z 1914 r. d ram at Bogen des Odysseus. U roczysta prem iera sztuki w reżyserii

17 B u ndesarchiv B erlin, R55, aJcta n r 20 327.

18 G . B ergm ann, Paul Wegener als „Kollege C ra m p to n ”. Gastspiel m it eigenem Ensem ble

im Breslauer Schauspielhaus, „B reslauer N eueste N a ch rich ten ” 1938, n r 28, s. 2.

19 G . B erg m an n, H auptm anns „E lg a ”. N euinszenierung im B reslauer Schauspielhaus, „B reslau er N e u e ste N a c h ric h ten ” 1940, n r 263, s. 2.

1 5 2 T o m a sz M ajew ski

ówczesnego d y rek to ra wrocławskiej sceny dram atycznej K u rta H o ffm an n a odbyła się w N iedzielę W ielkanocną. A u to r zaczerpnął m otyw y d o swego utw o ru ze św iata antycznej G recji, a i tym razem nie zaw ahano się tak rozłożyć akcenty inscenizacji (nie było to zresztą zbyt skom plikow ane), aby m o żn a w niej było dostrzec treści bliskie obowiązującej ideologii. Pow racający z w ygnania do swojej ojczyzny O dyseusz (w tej roli K u rt Lieck) uosabiał przyw iązanie do rodzinnej ziemi, jakie w inno być udziałem każdego N iem ca. B ogatą scenografię do spektaklu prócz od daw na związanego ze sceną w rocław ską L o th a ra B aum gartena przygotow yw ał także przybyły specjalnie z Pragi Liibbert. K ostium y do przedstaw ienia zaprojektow ała Liselotte E rler21. W następnym sezonie teatralnym (m arzec 1942 r.) w rep ertu a rze scen dram atycznych W rocław ia znalazła się, przedstaw iająca konflikt m iłosny (m orderczyni dziecka), R ose B ernd wyreżyserow ana przez K u rta H offm anna. W rolach głównych wystąpili G rete K retschm er i R ichard Täufel. Scenografię d o spektaklu przygotow ał L o th a r B aum garten22.

Specjalnego znaczenia w relacjach G erh a rta H a u p tm a n n a z panującym w N iem czech reżim em n ab iera ju b ileu sz jego osiem dziesiątych u ro d zin przypadający w listopadzie 1942 r. W końcu 1941 r. pam iętające o rocznicy m inisterstw o p ropagandy z rozm achem przystąpiło więc do przygotow ań jubileuszow ych. Prace te obejm ow ały obchody planow ane nie tylko w N iem ­ czech, ale także w teatrach państw okupow anych, ja k i n eutralnych oraz sprzym ierzonych z III R zeszą. W obchody rocznicy u ro d zin G e rh a rta H a u p tm a n n a zaangażow ało się liczne grono prom inentnych funkcjonariuszy państw ow ych: Joseph Goebbels, A lfred Rosenberg, B aldur von Schirach i przede wszystkim G auleiter D olnego Śląska K a rl H a n k e 23. W niektóre zagadnienia w łączano sam ego H itlera, oczekując od niego rozstrzygania kwestii spornych pow stałych w to k u prac. W grupie tej znalazło się dw óch „sym patyków ” tw órczości G erh arta H au p tm an n a, których zam ierzeniem

21 M . L. M etzner, Gerhart H auptm anns „Bogen des Odysseus". E rstaufführung im Breslauer

Schauspielhaus, „B reslauer N eu este N a c h ric h ten ” 1941, n r 103, s. 2.

22 K . Wessel, „Rose Bernd": Triumph der M enschlichkeit. Betrachtungen zur Neuinszenierung, „B reslau er N eueste N a c h ric h ten ” 1942, n r 75, s. 2.

22 K a rl H a n k e (1903-1945) - p o lityk nim iecki, u ro d zo n y w L u b an iu n a Ś ląsku. Od 1928 r. w p artii nazistow skiej; w 1931 r. zw olniony z pracy w szkolnictw ie ze względu n a swe związki z N S D A P . W dziedzinie p ro p ag a n d y należał d o najbliższych p rzyjaciół i w sp ó łpraco w n ik ó w G o ebbelsa. Po 1933 r. w yniesiony przez niego d o godności referen ta i sek retarza w m inisterstw ie p ro p ag a n d y . Od 1937 r. R e ich sk u ltu rsen ato r i w iceprezydent Izby K u ltu ra ln ej Rzeszy. Jego błyskotliw a k a rie ra w dziedzinie p olity k i k u ltu raln ej zakończyła się w 1941 r. z p o w o d u ró żnic o sobistych z G oebbelsem . O d tegoż ro k u p ełnił funkcję G a u le ite ra D o ln eg o Śląska, w 1945 r. w sław ił się fan a ty c zn ą o b ro n ą Festung Breslau. W swoim testam encie H itler w skazał H an k eg o ja k o n astępcę H im m lera n a stano w isk u R eich sfü h rera SS. Po ucieczce z W ro cław ia został p o jm a n y p rzez czeskich p arty z a n tó w i zastrzelony ja k o ano n im o w y oficer SS p o d czas p ró b y ucieczki.

Inscenizacje d ra m a tó w G e rh a rta H a u p tm a n n a .. 153

bylo n ad an ie obchodom jubileuszu ja k największego w ym iaru. Pierwszym z nich byl G auleiter D olnego Śląska K arl H anke, drugim Reichsleiter W iednia Baldur von Schirach. D epartam ent teatralny m inisterstwa propagandy odpow iedzialny za kom pleksow e przygotow anie uroczystości jubileuszow ych postanow ił główny ciężar obchodów przenieść do W rocław ia. D ecyzja ta (notabene p o d jęta w porozum ieniu z samym H itlerem ) m iała zapobiec nadm iernem u rozgłosow i i pow staniu w rażenia, że tw órczość H a u p tm a n n a , ale także jego postaw a, bliskie są narodow em u socjalizmowi. W śród we­ w nętrznej korespondencji departam entu teatralnego m inisterstw a p ropagandy znaleźć m o żn a list jednego z referentów przeznaczony d la G oebbelsa d ato w an y n a luty 1942 r., którego fragm ent dobitnie obrazuje niechętny stosunek a p a ra tu władzy do H auptm anna:

Przesunięcie p u n k tu ciężkości d o W rocław ia uw ażam za celowe. N ie m a p o trzeb y , aby B erlin tak m o cn o w spraw ę H a u p tm a n n a się zaangażow ał, co bądź co b ąd ź p o dekadzie n a p ię ć m iędzy nim i n aro d o w y m socjalizm em w lata c h 1923-33 byłoby właściw e24.

Z drugiej zaś strony jubileuszu nie sposób bylo przemilczeć. Postanow iono więc główne obchody zredukow ać do uroczystości wrocławskich, n ad ając im je d n a k pewien um iarkow any wym iar propagandow y. T akże w lutym 1942 r. R eichsdram aturg Schlösser w poufnej notatce pisał do G oebbelsa:

Z a niezw ykle w ażne i owocne uw ażam , aby w n ad chodzących uroczystościach w ykazać europejskie znaczenie H au p tm an n a i w szczególnym wymiarze zaprosić zagranicznych dziennikarzy, a p o d pew nym i w aru n k am i także tw órców scenicznych, ab y m óc p o k a z ać ta k ż e n a zew nątrz w sp an iało m y śln ą postaw ę naro d o w ego socjalizm u25.

W początkow ej fazie przygotow ań zakładano, że w rocławskie obchody otw orzy właśnie Schlösser, ta k aby uniknąć wystąpienia G oebbelsa. W tym samym liście m o żn a odnaleźć następujący fragm ent:

P o z a ty m w yraził on [H anke - p rzyp. tłum .] życzenie, ażeby p lan o w a n e uroczystości zostały o tw a rte m oim przem ów ieniem , co w edług m nie należałoby ro zpatrzyć. Tego rodzaju u czestnictw o m in iste rstw a byłoby plasty czn e i zap ew n iało b y k u ltu ra ln o -p o lity c z n ie w ażne pan o w anie n a d całością bez p o trzeb y publicznego w ystępow ania Pańskiej osoby, jeśli za słuszne u w a ż a P a n zachow anie rezerw y26.

Ju ż w lutym 1942 r., tj. w początkow ej fazie przygotow ań, planow ano we W rocław iu przeprow adzenie tygodnia G erh arta H a u p tm a n n a (Gerhart

H auptmann-W oche) w dniach 15-22 listopada. N a liście dram atów , o których

wystaw ienie ubiegały się sceny wrocławskie, znalazły się następujące tytuły:

Florian Geyer, Und Pippa ta n zt, Vor Sonnenuntergang, D er Bogen des

24 B undesarchiv Berlin, R55, a k ta n r 20 235. 25 Ibidem.

1 5 4 T o m asz M ajew ski

Odysseus, M ichael Kramer, R ose Bernd, Iphigenie i Die Weber. P o n ad to

zaplanow ano otw arcie wystawy pod roboczym tytułem Udział Śląska w piś­

miennictwie Wielkich Niem iec (Schlesiens A nteil an Schrifttum Großdeutsch­ lands). Częścią uroczystości m ial być ta k ż e w ieczór pośw ięcony b ratu

G e rh a rta H au p tm a n n a - Carlow i, a jej uwieńczeniem przygotow anie zbio­ row ego w ydania dziel au to ra. W iększość tych propozycji sp o tk a ła się ze w stępną a p ro b a tą m inisterstw a propagandy. Stanowczy sprzeciw w yrażono jedynie w obec planow anej inscenizacji d ra m a tu Die Weber, k tó rą uznano z a n iep o żąd an ą naw et w ram ach jubileuszu. O stateczny kształt publikacji w ym agał zaś wcześniejszej akceptacji G oebbelsa.

P rzeprow adzenie centralnych uroczystości we W rocław iu m iejscow y G auleiter K a rl H an k e uw ażał za zbyt skrom ne i prow incjonalne. Porozum iał się z B aldurem von Schirachem co do zorganizow ania obchodów jubileuszu H a u p tm a n n a w W iedniu, co m iało od p o w iad ać rzekom o „serdecznym życzeniom ” sam ego twórcy. O zaangażow aniu H ankego niech świadczy n o tatk a, ja k ą sporządził Reichsdram aturg Schlösser po telefonicznej rozmowie z nim w kw ietniu 1942 r.:

W W ielki P iątek zadzw onił d o m nie d o m ieszkania G a u le ite r H a n k e i ro zpo czął rozm ow ę n a lem a t ty g o d n ia G e rh a rta H a u p tm a n n a . H a n k e p o in fo rm o w ał m nie, że p o ro zu m iał się z Schirachem w kwestii uroczystości we W iedniu, poniew aż ograniczenie osiem dziesiątych u ro d zin n a W ro cław byłoby przecież zbyt p row incjonalne. Jeśli nie w chodziłaby w rachubę o s o b a d o k to r a [G o ebb els - p rzy p . tłum .], ja k o rep re z e n ta n t n a ro d o w e g o socjalizm u we W iedniu w ystąpiłby przy tej okazji k to ś więcej niż ty lk o G au leiter, a m ianow icie R eichsleiter [B aldur vo n Schirach - przyp. tłum .]27.

H an k e byl też gorącym orędow nikiem n ad an ia wrocław skim obchodom jubileuszu ja k najbardziej uroczystej opraw y. W to k u przygotow ań za­ p ro p o n o w ał on przyznanie G erhartow i H au ptm annow i nagrody G rillparzera o raz nazw anie jego im ieniem od kilku lat nieczynnego w rocław skiego Lobetheater. U w ażał, że osiemdziesiąte urodziny twórcy będą niepow tarzalną o k azją d o usunięcia od lat zadom ow ionej w św iadom ości w rocław ian nazw y. Założyciel będącego w tedy w przebudow ie te a tru byl bowiem z pochodzenia Żydem i ten właśnie fakt posłużył w tej spraw ie za cenny argum ent. W tych dwóch o statnich kw estiach H an k e nie m ógł uzyskać zgody m inisterstw a propagandy, gdyż negatyw ne stanow isko zajął także sam H itler. A ni Goebbels, ani Schlösser nie byli zw olennikam i zbyt hucznego ju b ileu szu , a n a d o ta te k stale m usieli liczyć się z p ro testam i A lfreda Rosenberga, którem u nawet uroczystości w m ocno okrojonej form ie wydawały się zbyt rozbudow ane. W zbiorach archiw alnych zachow ał się list G oebbelsa d o A lfreda Rosenberga z 24 czerwca 1942 r., zaw ierający próbę odpowiedzi n a postaw ione jego placów ce zarzuty:

Inscenizacje d ra m a tó w G e rh a rta H a u p lm a n n a .. 1 5 5

Jestem z d an ia, że n ie m o żn a m ilcząco p rzejść d o p o rzą d k u dziennego nad osiem dziesiątym i u ro d zin am i G e rh a rta H a u p tm a n n a , choćby ze względu n a jego euro p ejsk ą sław ę. A b y jed n a k zap o b iec w rażeniu, że przew idziane n a osiem dziesiąte u rodziny H a u p tm a n n a uroczystości są oficjalnym u h o n o ro w an iem ze stro n y p a ń stw a czy też p a rtii, poleciłem , ab y sceny niem ieckie p rzy g o to w ały d o k o ń c a ro k u nie więcej niż p o jed n ej inscenizacji sp o śró d jeg o u tw orów . Odrzuciłem tak ż e plan o w an e przyznanie H a u p tm an n o w i wiedeńskiej n a g ro d y G rillp arzera. Jed y n e większe przedsięwzięcie d la uczczenia G e rh a rta H a u p tm a n n a odbędzie się we W rocław iu, a więc w jeg o rodzin n y m regionie, w form ie cyklu od 10 d o 15 lis to p a d a 28.

M im o wyjaśnień m inistra p ro pagandy stanow isko Rosenberga pozostało negatyw ne. F a k t, że każdy większy te a tr niemiecki przygotow yw ał jedno przedstaw ienie, uw ażał za „ k u ltu raln o -p o lity czn ą p ro p a g a n d ę n a rzecz tw órczości G e rh a rta H a u p tm a n n a ” 29 i dom agał się ograniczenia liczby inscenizacji. Przygotow ania w wielu teatrach były już wtedy w pełnym toku, co posłużyło G oebbelsow i za cenny argum ent w polemice z R osenbergiem .

N ie zw ażając n a liczne protesty R osenberga i niechętne stanow isko u rzęd n ik ó w m in isterstw a pro p ag an d y , H a n k e konsekw entnie w ychodził z co raz to now ym i propozycjam i. Kiedy G oebbels odrzucił przyznanie G erh arto w i H auptm annow i nagrody G rillparzera, G auleiter D olnego Śląska zasugerow ał wręczenie jubilatow i sygnowanej przez N S D A P N agrody R e­ gionalnej (Gaupreis). Tw órca m iał być jej pierwszym laureatem, a przyznawanie tej nagrody planow ano każdego roku. Jednak i ta propozycja d la decydentów w Berlinie była nie do przyjęcia. W a k ta c h d e p a rta m e n tu teatraln eg o m inisterstw a propagandy znajduje się n o ta tk a d ato w an a n a 7 lipca 1942 r., w której czytam y m. in.:

P o tym ja k R o sen b erg w tej kwestii n ieustannie pro testu je, m inister m a zastrzeżenia co d o p rzy z n a n ia H a u p tm a n n o w i n a Śląsku z okazji jeg o osiem dziesiątych u ro d zin N ag ro d y R eg io n aln ej (Gaupreis). G au p reis oznaczałaby bow iem przecież n ag ro d ę p a rtii, a ta p rzy wyżej w spom nianej okazji nie p o w iną m ieć m iejsca, według życzenia i woli Św iatopoglądow ego W ychow aw cy N S D A P (der W eltanschauliche Erzieher der N S D A P ). Byłoby celowe u zgodnić z H a n k e m , że G . H a u p tm a n n zam iast N a g ro d y Regionalnej o trzym a N a g ro d ę M ia s ta W ro c ­ ław ia30.

O statecznie postanow iono przekazać G erhartow i H au p tm an n o w i Śląską N agrodę L iteracką {der Schlesiche Literaturpreis) w skrom nej je d n a k ja k na owe czasy wysokości 5000 R M .

Jubileusz G erh arta H au p tm an n a, a raczej zakres jego obchodów , do ko ń ca budził kontrow ersje w kręgach osób zaangażow anych w jego o r­ ganizację. W prost „genialnym posunięciem ” było w ykorzystanie faktu, że urodziny tw órcy przypadały w tym samym dniu co jubileusz związanego z narodow ym socjalizmem historyka literatury A dolfa Bartelsa. N agłośnienie

28 Ibidem. 29 Ibidem. 30 Ibidem.

1 5 6 T o m asz M ajew ski

w eim arskich uroczystości pośw ięconych Bartelsowi m iało przyćm ić osobę G e rh a rta H a u p tm a n n a i stanow ić sw oiste zadośćuczynienie poniesionych w tej spraw ie wysiłków. Jeden z referentów m in isterstw a p ro p a g a n d y w spraw ozdaniu przygotow anym dla G oebbelsa we w rześniu 1942 r. pisał:

15 lis to p a d a zaró w n o A d o lf B artels, ja k i G e rh a rd (sic) H a u p tm a n n o b c h o d z ą swoje osiem dziesiąte uro d zin y . T e n fa k t d a je n am m ożliwość, ab y zapobiec nad m iern ej publicznej obecności o soby G e rh a rd a H a u p lm a n n a . Oczy św iata i N iem iec m ożem y zw rócić tego d n ia p rzed e w szystkim n a wielkiego n aro d o w eg o p o e tę A d o lfa B artelsa. C o stanow i o przew adze A d o lfa B artelsa n a d G e rh a rd e m H a u p tm a n n e m , m ianow icie jeg o ja s n a św iato p o g ląd o w a i ch arakterologiczna postaw a, k tó ra byłaby szczególnie podk reślo n a we wszystkich wystąpieniach. Przez to znaleźlibyśm y się w sytuacji, w któ rej tw órczość lite ra c k ą G e rh a rd a H a u p tm a n n a p o tra k to w a ć m o żn a bez w yciągania n a św iatło dzienne jego osobow ości, co byłoby ab so lu tn ie fałszywe i niezasłużone. P rzypadek L a la (sic) A n d ersen jest dow o d em n a to , że, jeśli chodzi 0 byłych przyjació ł Żydów , należy liczyć się zawsze z różnym i n iesp o d ziank am i. Ju ż choćby z lego p o w o d u je s t p ożąd an e, ab y w p rzy p ad k u byłego przyjciela Ż yd ó w G e rh a rta H a u p lm a n n a b y ć ostro żn y m i nie przed staw iać go n a zew nątrz tak , jak b y śm y zgadzali się z je g o postaw ą. Szczególnie ak c en tu jąc w ielką n a ro d o w ą tw órczość i ja s n ą św iato p o g ląd o w ą p o staw ę A d o lfa B artelsa, d o k o n a się jasn eg o i w yraźnego rozdziału m iędzy nim i dw o m a i nie m usi się to d ziać w sposó b obraźliw y d la G e rh a rta H a u p tm a n n a .

W iem , że tak że R eichsleiter B o rm an n osobiście wykazuje szczególnie wielkie zainteresow anie w n ied o p u szczen iu d o n a d m ie rn e g o w y ek sp o n o w an ia oso b o w o ści G e r h a rta H a u p tm a n n a , 1 m am nadzieję, że t ą sugestią wskazałem drogę, k tó ra d aje m ożliw ość przed staw ien ia G e rh a rta H a u p tm a n n a za p o m o cą k ilku jeg o utw o ró w , bez p o w sta n ia fałszywego w rażen ia co d o jego o sob y 31.

K iedy przeciwnicy G erh arta H au p tm a n n a w połow ie 1942 r. nasilili swoje działania, z planow anego wcześniej osobistego udziału we wrocławskich uroczystościach wycofał się także R ain er Schlösser. Swą decyzję „o w yciąg­ nięciu głowy z tej k u lturalnopolitycznej p ętli” 32 p o d ją ł p o d wpływem przekazanej m u przez G oebbelsa sugestii z samej kw atery głównej Rzeszy. P ró b u ją c usprawiedliwić swą nieobecność, pisał w liście d o H ankego:

W n a w ią za n iu d o naszeg o sp o tk a n ia we W iedniu je d n o z n a c z n ie przem yślałem sobie p y tan ie , czy p o d ecyzjach o s ta tn ic h ty godni jestem jeszcze o d p o w ie d n im m ó w c ą n a 15 lis to p a d a we W rocław iu. Jeśli teraz, ch o ć wiem, że m o ja odw aga cyw ilna nie m oże być o d tą d p rzez P a n a w ysoko ceniona, m im o to m am odw agę w ziąć to n a siebie, innym i słowy: jeśli chciałbym P a n a p oprosić, ab y w m oje miejsce wezw ać w edług p a rtii n ie ta k p ro w o k u ją ­ cego m ów cę n a uroczystość 15 listo p ad a, proszę zechcieć docenić, że n a tu ra ln ie taktyczne przem ó w ien ie, k tó ry m n ig d y n ie n a ra z iłb y m się, m o g ło b y z o sta ć o p rac o w a n e. N ie lubię je d n a k , i to m usi m i P an p oczytać n a m o ją korzyść, z takiej okazji ja k ta, o k tó rą właśnie idzie, m ów ić w y d aw ałoby się oportunistycznie, a nie w zgodzie z w łasnym i przek o n an iam i. P oniew aż p o wszystkich w ydarzeniach nie je s t to d la m nie ju ż m ożliwe, lepiej będzie, jeśli u stą p ię p o la k o m uś, k to w p rzy p ad k u H a u p tm a n n a m a więcej n iż j a bym m ia ł wew nętrznej w olności33.

31 Ibidem.

32 Ibidem.

Inscenizacje d ram a tó w G e rh a rta H a u p tm a n n a .. 1 5 7

Przy planow aniu uroczystości jubileuszow ych nie zapom niano rów nież zadbać o należyte przekazyw anie relacji poprzez prasę. D zienniki centralne m iały czerpać swe inform acje z ogólnoniemieckiej agencji, a tylko niektóre najw ażniejsze tytuły m ogły wysłać do W rocław ia swoich korespondentów . N a żądanie R osenberga i B orm anna G oebbels polecił daleko idącą rezerwę w relacjonow aniu obchodów jubileuszu. Jedynie miejscow a prasa zachow ała nieco więcej sw obody. Niechętnie widziano także pism a okolicznościowe pośw ięcone G erhartow i H auptm annow i. Początkow o odrzucono projekt takiego w ydaw nictw a przygotow any przez uniw ersytet we W rocław iu i za­ ap ro b o w an o jedynie wydany przez R eichspropagandaam t Breslau zbiór w ypow iedzi o H au p tm an n ie. Z aw ierał on także utw ory m . in. H a n sa N iekraw ietza, F rie d ric h a B ischoffa, A rn o ld a U litza i G e rh a rd a P o h la. W antologii znalazł się także esej związanego z narodow ym socjalizmem h isto ry k a literatury Josepha N ad lera zatytułow any Gerhart H auptm ann und

das Theater. G otow y był także pierwszy egzem plarz zbiorow ego w ydania

dzieł, któ ry został wręczony później G erhartow i H auptm annow i.

C entralne uroczystości z okazji jubileuszu H au p tm a n n a odbyły się zatem w e W rocław iu w dniach od 10 do 15 listopada 1942 r. Cykl przygotow anych specjalnie n a tę okazję inscenizacji otworzyło w Schauspielhaus przedstaw ienie d ra m a tu M ichael K ram er w reżyserii F ritz a Schm iedela z H erm an n em M enschelem w roli tytułowej. Sztukę tę w ybrano n a specjalne życzenie a u to ra ze względu n a jego związki z W rocław iem 34. K olejnym spektaklem jubileuszow ym była kom edia D er Biberpelz, inscenizow ana przez K u rta H o ffm an n a i ze scenografią L o th a ra B aum gartena, grana już od września 1942 r .35 N a przedstaw ieniu obecny był G erh art H au p tm an n w raz z m a ł­ ż o n k ą 36. 14 listopada, w wieczór poprzedzający urodziny pisarza, odbyło się przedstaw ienie długo nieobecnego we W rocław iu bajkow ego d ram atu

Und Pippa tanzt także w reżyserii K u rta H offm anna. D zień później m iała

m iejsce uroczysta prem iera sztuki Die Tochter der Kathedrale w ieńcząca całość uroczystości. Początkow o planow ano w dniu urodzin tw órcy za­ prezentow ać Iphigenie in Delphi, ale odstąpiono od tego zam iaru, poniew aż d ra m a t te n znalazł się w tym czasie w repertuarze wielu scen w całych Niemczech. W ybór p ad ł na D ie Tochter der Kathedrale (której p rap rem iera odbyła się w 1939 r. w berlińskim S taatstheater) inscenizow aną wcześniej jedynie w H am b u rg u i Dreźnie. W rocławski spektakl przygotow ał szef połączonych scen - dram atycznej i operowej - H ans Schlenck. W przed­ stawieniu w ykorzystano m uzykę M a rca L o th a ra (tę sam ą, k tó ra towarzyszyła

34 „B reslauer N eueste N a c h ric h ten " 1942, n r 309, s. 2.

35 G . B ergm ann, Breslauer Schauspielhaus: „Der Biberpelz". Gerhart H auptm anns Komödie

neu inszeniert, „B reslauer N eueste N a ch rich ten ” 1942, n r 257, s. 2.

1 5 8 T o m asz M ajew ski

berlińskiej praprem ierze). T a pełna poezji, ale i m ądrości sztuka w 12 o b razach , n aw iązu jąca w swej budow ie i filozofii d o Szekspirow skich kom edii doczekała się jubileuszow ej inscenizacji we W rocław iu także na życzenie sam ego tw órcy. W ro li tytułow ej w ystąpiła R e n ate D ensow , a scenografię zaprojektow ał L o th a r B aum garten37.

In fo rm acja Bogusław a D rew niaka o przedstaw ieniu d ra m a tu Bogen des

O dysseus jest b łęd n a38. M inister p ro pagandy wyraził zgodę jedynie n a cztery

inscenizacje. N a podstaw ie stosunkow o bogatych relacji prasow ych z o b ­ chodów jubileuszu m ożna z całą pew nością stwierdzić, że inscenizacja tej sztuki nie odbyła się39. Cykl przedstaw ień n a scenie Schauspielhaus tworzyły zatem : M ichael Kramer, D er Biberpelz, Und Pippa tanzt i D ie Tochter der

Kathedrale.

Inscenizacjom teatralnym w dniach 10-15 listopada tow arzyszyły wymie­ nione wcześniej uroczystości związane z osobą sam ego ju b ilata. G e rh art H a u p tm a n n w raz z żo n ą przyjechał z Jag n iątk o w a (A gnetendorf) do W ro c­ ław ia w tow arzystw ie G auleitera D olnego Śląska K a rla H ankego. Ja k o h onorow y obyw atel m iasta był gościem jego w ładz. 15 listo p ad a w Sali Błękitnej prezydium (nie była o n a siedzibą G auleitera) odbyło się uroczyste wręczenie jubilatow i Śląskiej N agrody Literackiej {Schlesischer Literaturpreis). Z rą k K a rla H ankego G erh art H au p tm an n otrzym ał także Pierścień Sillinga

{Silling-Ring). N ieobecny na wrocławskich uroczystościach R ainer Schlösser

w ysłał ostatecznie telegram , którego treść zostaje przytoczona w języku niemieckim:

Zu Ih rem 80. G e b u rtsta g bitte ich Sie, d er Sie als d ram a tisc h er D ic h te r m eh r als fü n f Ja h rz e h n te ü b e r die G eschichte des d eutschen T heaters entscheidend m itb estim m ten , dessen urschöpferisches gestalterisches V erm ögen d en R eichtum unseres Spielplans um W erk e und W erte von u n u m stritte n e r W irk u n g m eh rte, die herzlichsten G lü ckw ünsche des R e ic h sd ra m a ­ turgen, die Sie auch als Zeichen p ersönlichen D a n k e n s fü r unvergeßliche E in d rü ck e a u fn e h ­ m en w ollen, entgegenzunehm en. M it den besten W ünschen fü r Ih r Schaffen und Ih r W o h ler­ gehen, m it

H eil H itler D r. R a in e r Schlösser!40 37 G . B erg m an n , „Die Tochter der K a thedrale“. E rstaufführung am G eburtstage des

Dichters im Schauspielhaus, „B reslauer N eueste N a c h ric h ten ” 1942, n r 317, s. 5-6.

38 B. D rew n iak , op. cit., s. 202.

39 Gerhart H auptm ann z u Ehren. D ie Städtischen Bühnen zu seinem 80. Geburtstage, „B reslau er N eueste N a c h ric h ten ” 1942, n r 309, s. 2 -3 ; Gerhart H auptm ann in „B iberpelz“,

ibidem , n r 314, s. 2; G . B erg m an n , „Die Tochter der K a th ed ra le“. E rsta u ffü h ru n g am Geburtstage des D ichters im Schauspielhaus, ibidem, s. 2; D eutschland ehrte Gerhart H auptm ann, ibidem, s. 5; G . B erg m an n , „U nd Pippa ta n z t“. Neuinszenierung des Glashütten-M ärchens, ibidem, s. 5 -6 .

Inscenizacje d ram a tó w G e rh a rta H au p lm a n n a ... 1 5 9

R eichsdram aturg R ainer Schlösser był także autorem służbow ego tele­ gram u, jak i 14 listopada został wysłany G erhartow i H auptm annow i w imieniu m in istra pro p ag an d y Jo sep h a G oebbelsa. O to jego treść:

Sehr geehrter H e rr D o k to r. Als dem K lassik er des N atu ralism u s, d er üb er eine literarische R ic h tu n g h in au s stets d ie D ic h tu n g wollte, dessen Liebe ebensosehr dem schlesischen M enschen in seiner ganzen G efühlsw eite wie allen K in d e rn d er P hantasie, wie d ie Sage, M ärch en und E p o s ken n en , geh ö rte, u n d dessen scharfe B eob ach tu n g uns ein n och h eu te aufschlußreiches B ild d er R e ic h sh a u p tsta d l von vorgestern schenkte, bestätigen Ih n en am heutigen T ag e fünfzig Ja h re des B ühnenerfolgs Ih re in allem W andel d er Zeit un b estritten gebliebene K ö nn ersch aft. D e r K a m p f, in dem wir stehen, und welcher n ich t zuletzt d er R e ttu n g d er K u ltu r schlechthin gilt, v erb ü rg t au ch Ih n en , d a ß , was T h eater und L iteraturgeschichte üb er die L eistu n g Ihres Lebens verbuchten, u n v erloren bleibt. I n diesem Sinne beglückw ünsche ich Sie herzlich zu Ih rem achtzigsten G eb u rtstag . Heil H itler!41

T ak że A dolf H itler czuł się w obow iązku telegraficznie przesłać życzenia G e rh a rto w i H a u p tm a n n o w i, do łączając do nich w y k o n an ą w Berlinie p orcelanow ą wazę z insygniami SS.

Jubileusz osiemdziesiątych urodzin G erh a rta H a u p tm an n a uczcili także germaniści wrocławskiego uniwersytetu (D as Deutsche In stitu t der U nversität Breslau). Ich stosunek do osoby i dzieł pisarza stanow i przedm iot badań W ojciecha K unickiego42. G erh art H a u p tm an n jako jeden z najwybitniejszych tw órców literatury niemieckiej pozostaw ał bowiem w kręgu zainteresow ań jej badaczy. Szczególne osobiste relacje łączyły go z prof. Paulem M erkerem , k tó ry od 1929 r. kierow ał k a te d rą litera tu ry współczesnej w rocław skiej germanistyki. H auptm ann był jego długoletnim przyjacielem; obaj wielokrotnie spotykali się i wymieniali korespondencję. M erker zaangażow ał się ju ż w jubileusz siedemdziesiątych urodzin pisarza, publikując n a łam ach „Schlesi­ sche M o n a tsh efte” tekst pt. Gerhart H auptmann und seine Zeit*3. 10 lat później był jednym z pom ysłodaw ców i inicjatorów (wraz z prorektorem M eißnerem ) przyznania m u „honorow ej profesury” uniw ersytetu, co jed n ak nie doszło do sk u tk u ze względu n a sprzeciw m inisterstw a p ro p ag an d y 44. Jubileusz G erharta H auptm anna został uczczony ostatecznie przez w rocławską germ anistykę p ra c ą zbiorow ą om aw iającą różne aspekty jego tw órczości pt.

Gerhart Hauptm ann. Studien zum W erk und Persönlichkeit. D em Dichter zum 80. Geburtstage dargeboten vom Deutschen Institut der Universität Breslau

(B reslau 1942), w której prócz Paula M erkera (Gerhart Hauptm ann. Versuch

einer W esendeutung) swój tekst umieścił m . in. W olfgang B aum gart (Erlebnis und Gestaltung des Meeres bei Gerhart Hauptmann). Jego pisarstwu poświęcona

41 Ibidem.

42 W . K u nick i, Gerhart Hauptm ann im Um kreis des Deutschen Institu ts der Universität Breslau, [w:] E . Białek, E. Tom iczek, M . Z y b u ra [red.], Leben - W erk - Lebensw erk, s. 161-206.

43 Ibidem , s. 185.

1 6 0 T o m asz M ajew ski

była rów nież publikacja Gerhart H auptm ann (Breslau 1942) w ydana przez R eich sp ro p ag an d aam t Schlesien i b roszura Felixa A. V oigta Gerhart H aupt­

m ann. D er Schlesier45. Z am ia st „h onorow ej p ro fesu ry ” ju b ila t o d eb rał

ostatecznie 14 listo p ad a 1942 r. z rą k p ro re k to ra M eiß n era „h o n o ro w e obyw atelstw o” uniw ersytetu46.

Jubileusz osiemdziesiątych urodzin G erh a rta H a u p tm a n n a byl o sta tn ią o krągłą rocznicą obchodzoną w III Rzeszy. A p a ra t pro p ag an d y państw a nazistow skiego do ko ń ca swojego istnienia pró b o w ał w ykorzystyw ać osobę tw órcy d o celów politycznych. K iedy w 1945 r„ tuż przed nadejściem arm ii sowieckiej, H au p tm an n opuścił Jagniątków i udał się d o D rezna, pilnie oczekiw ano wieści o jego dom niem anej śmierci w gruzach bom bardow anego m iasta. W tedy m o żn a by było obwieścić światu: alianci nie tylko zniszczyli m iasto o niew ątpliw ym znaczeniu dla k ultury całej E uropy, ale n a do d atek przyczynili się bezpośrednio do śmierci w ybitnego niemieckiego tw órcy. G er­ hart H auptm ann nie zginął jednak w Dreźnie, ale powrócił do swej posiadłości w Jagniątkow ie, gdzie zm arł 6 czerwca 1946 r. Jego zwłoki przew ieziono pociągiem d o Berlina, a następnie n a H iddensee, gdzie został pochow any.

W ostatnim sezonie teatralnym (1943/1944), 5 grudnia 1943 r., we W rocła­ wiu jeszcze raz sięgnięto do rep ertu a ru G erh a rta H a u p tm a n n a . N a scenie Schauspielhaus z okazji osiemdziesiątych pierwszych u rodzin tw órcy m iała miejsce wrocławska prem iera d ram atu Iphigenie in Delphi (praprem iera odbyła się w Berlinie dw a lata wcześniej). Inscenizacja w reżyserii K u rta H o ffm an n a i ze scenografią L o th a ra B aum gartena zbiegła się z w iedeńską p rap re m ierą kolejnej części tetralogii A trydów zatytułow anej Iphigenie in A u lis " . Sztuka doczekała się jed n ak zaledwie dziewięciu przedstaw ień48. Były to ostatnie spektakle d ram atu G e rh a rta H au p tm a n n a w niem ieckim W rocław iu.

Tw órczość dram atyczna G erh arta H au p tm an n a, choć niem al stale obecna n a deskach wrocławskich teatrów dram atycznych, zważywszy n a rangę osoby i jej znaczenie dla doro b k u literackiego Niemiec, w ydaje się być przez naro d o w y ch socjalistów tra k to w a n a co najm niej niechętnie. L iczba 12 inscenizacji, ja k ie m iały miejsce w czasie trw ania 11 sezonów teatralnych, nie jest w stanie oddać szczególnych związków pisarza z regionem , którego W rocław pozostaw ał przecież stolicą, zważywszy n a fakt, że 4 spośród nich zostały p rzygotow ane n a specjalną okazję — jubileusz osiem dziesiątych urodzin tw órcy. Chęć w ykorzystania dram atów , ale także osoby ich a u to ra do realizacji bieżących zamierzeń politycznych nie m oże je d n a k przesłonić fak tu , że w praktyce, choćby pośrednio H au p tm an n w tym procederze

" Ibidem, s. 201, 204.

40 D ie Gerhart H auptm ann - Tage in Breslau. Vom 11. bis 15. N ovem ber 1942. Ein Buch

der Erinnerung, B reslau 1943.

44 G . B erg m an n , Breslauer Schauspielhaus. H auptm anns „Iphigenie in D elphi", „B reslauer N eu este N a c h ric h ten ” 1943, n r 337, s. 2.

Inscenizacje d ram a tó w G e rh a rta H au p tm a n n a .. 161

uczestniczył, akceptując de fa c to ten stan rzeczy i w ystępując publicznie w przedsięw zięciach kulturalnych reżimu. Z pew nością nie był jego ideowym faw orytem , w zbudzając co najm niej rezerwę jego prom inentnych działaczy, ale nie należał rów nież do jego otw artych przeciwników, czego najlepszym dow odem stal się jubileusz jego osiemdziesiątych urodzin.

O becność d ram ató w H au p tm a n n a w repertuarze scen w rocław skich we w spom nianej ju ż liczbie zdaje się obrazow ać skom plikow ane relacje jego osoby z panującym reżimem. P od tym względem teatry W rocław ia, stolicy regionu o szczególnym znaczeniu d la pisarza, stanow iły sw oistego rodzaju norm ę, ch arakterystyczną d la całych Niemiec.

BIBLIOGRAFIA

Zasoby archiwalne Bundesarchiv Berlin

R 55 - R eichsm inisterium f ü r Volksaufklärung und Propaganda.

R 5 5 / 20 235 - Prüfungen und Beurteilungen von W erken. O kt. 1942-D ez. 1942. R 5 5 / 20 326 - 20 327 - Breslau - Städtische Bühnen.

Literatura przedmiotu

J. P. B arb ian , ,,Fehlbesetzung": Z u r Rolle von Gerhart H auptm ann im „D ritten R e ic h ", [w:] E . Białek, E. T om iczek, M . Z y b u ra [red.], Leben - W erk - L ebensw erk. Ein Gerhart

H auptm ann-G edenkblatt, L egnica 1997, s. 251-286.

L. Biały, F . Biały, Z dziejów teatru niemieckiego w prowincjach śląskich w pierw szych latach

rządów hitlerowskich, [w:] „A c ta U n iv ersitatis W ratislaviensis” 1985, n r 725.

H . v. Brescius, Gerhart Hauptmann. Zeitgeschehen und Bewußtsein in unbekannten Selbstzeugnissen.

Eine politisch-biographische Studie, B onn 1976.

B. D re w n ia k , D a s Theater im N S -S ta a t. S zenarium deutscher Zeitg esch ich te 1933-1945, D ü s s e ld o rf 1983.

Die Gerhart H auptm ann-Tage in Breslau. Vom 11. bis 15. N ovem ber 1942. Ein Buch der Erinnerung, B reslau 1943.

W. K u nick i, Gerhart Hauptm ann im Um kreis des Deutschen Instituts der Universität Breslau, [w:] E . B iałek, E . Tom iczek, M . Z yb u ra [red.], Leben - W erk - Lebensw erk. Ein Gerhart

H auptm ann-G edenkblatt, L egnica 1997, s. 161-206.

H. O rłow ski, L iteratura w I I I R zeszy, P o zn ań 1979.

Prasa

1 6 2 T o m a sz M ajewski

T o m a s z M a je w s k i

D IE IN S Z E N IE R U N G E N D E R D R A M E N V O N G E R H A R T H A U P T M A N N A U F D E N B R E S L A U E R B Ü H N E N IN D E N J A H R E N 1933-1944

D ie B reslauer Sprech b ü h n en wiesen in d er Z eit des N atio n also zialism u s T end en zen auf, die fü r d a s gesam te T h eaterleb en D eu tsch lan d s c h arak teristisch w aren. D ie politisch e In ­ stru m en talisieru n g d er d ram atisch en K u n st, wie des ganzen literarischen Lebens, resu ltierte aus dem zentralen, von dem R eichsm inisterium für V o lk sau fk läru n g u n d P ro p a g a n d a p o stu lierten P ro g ra m m , d a s den T h e a te rn au ß erästh etisch e P ro p a g an d a - und E rzieb u n g sau fg aben zuschrieb. D ie H a u p tfra g e - n a c h d er S p ielplangestaltung - tra f a u c h fü r die w ichtigsten V erfasser der d am alig en L ite ra tu r zu, zu d en en sicher d e r en g m it d e r schlesischen P ro v in z verbundene G e r h a rt H a u p tm a n n gehörte.

Seine Stellung n a c h dem Ja h re 1933 w a r keineswegs eideutig u n d sie b estätig te n u r die k o m p lizierten V erhältnisse zwischen ih m u n d dem R egim e, das au s P ro p a g an d a g rü n d e n sein Schaffen selektiv akzeptierte. In den ersten J a h re n nach d e r M ach terg reifu n g spielten deutsche T h e a te r n u r w enige S tückre H a u p tm a n n s, in B reslau so g ar keine. E rs t 1935 b rac h te das L o b e th e a le r d ie A u ffü h ru n g d e r K o m ö d ie D er Biberpelz. Zw ei J a h re sp ä te r (anläßlich H a u p tm a n n s 75. G eb u rtstag es) spielte m an im B reslauer Schauspielhaus, d a s seit 1936 die einzige S p rech bü h n e w ar, d a s D ra m a M ichael Kramer. In A nw esenheit des D ic h te rs fan d hier au c h die U ra u ffü h ru n g des Film es D er Biberpelz statt.

1938 g astierte m it einem eigenen E nsem ble d er S laatsschauspieler Pau l W egener m it der In szen ieru n g v o n Kollege Cram pton in B reslau. E rst zwei Ja h re sp ä te r (Jan . 1940) n a h m das T h e a te r in B reslau H a u p tm a n n s W erk wieder in d as R ep erto ire auf. D ie A u ffü h ru n g des Schauspiels Elga, dessen M o tiv e au s G rillp arzers D ra m a en tno m m en w u rd en , verursachte heftige Pro teste m an ch er R egim e-Ideologen (einschließlich A lfred R o senbergs) w egen der p o lnischen T h e m atik des D ra m a s. Im Ja h re 1941 inszenierte d a s B reslauer S chau sp ielh au s das S tück Der Bogen des Odysseus (die erste A u ffü h ru n g w a r am O ste m so n n tag ), im M ä rz 1942 die T rag ö d ie Rose Bernd.

Eine besondere B ed eu tu n g k o m m t dem 80. Ju b iläu m des D ich ters (N ov. 1942) zu. Die zentralen Feierlichkeiten dazu w urden von d er T h eaterab teilu n g des G o eb belschen Pro p ag an - dam in isleriu m s nach B reslau verlegt. N ach zahlreichen K o n tro v ersen u n d A b stim m ungen beschloß m an im Schauspielhaus 4 D ra m e n zu spielen: M ichael K ram er, D ie Tochter der

K athedrale, Und Pippa tanzt u n d Der Biberpelz. H a u p tm a n n verlieh m an au ch den Scbliesischen

L ileralurp reis. A u ß erd em w urde er zum Ersten Ehrenbürger der Friedrich-W ilhelm -U niversität e rn a n n t. D a s D eu tsch e In stitu t d er B reslauer U niv ersität veröffentlichte a u s diesem A n la ß ein dem Ju b ila r gewidm etes G e d e n k b lall, d a s verschiedene A sp ek te seines Schaffens zum Them a h a tte . A uch d a s R e ic h sp ro p a g a n d aa m t Schlesien bereitete eine B roschüre vor, d ie d a s Interesse d er Partei b etonen sollte. D ie K rö n u n g des Jubiläum s w ar die G esam tausg ab e von H a u p tm a n n s W erken, deren erstes E xem plar dem D ich ter überreicht w urde. U n te r den zahlreichen W ünschen, die G e rh a rt H a u p tm a n n zu seinem G e b u rtsta g e bekam , befanden sich auch T eleg ram m m e von H itler, G o eb b els u n d Schlösser.

D a s letzte in B reslau inszenierte D ra m a H a u p tm a n n s w a r Im phigenie in D elphi, dessen E rsta u ffü h ru n g am 5. D ez. 1943 im Schauspielhaus stattfan d .