Modele słowotwórcze rzeczowników w gwarach Okręgu Bełchatowa

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LIN G U ISTIC A 16, 1987

K a z i m i e r z M i c h a l e w s k i

MODELE SŁOWOTWÓRCZE RZECZOWNIKÓW W GWARACH OKRÇGU BEŁCHATOWA

S ł o w o t w ó r s t w o z a j m u j e z w y k l e w o p r a c o w a n i a c h d i a l e k t o l o g i c z - n y c h m n i e j m i e j s c a n i ż f o n e t y k a c z y f l e k s j a , b o w m n i e j s z y m s t o ­ p n i u c h a r a k t e r y z u j e g w a r y p o s z c z e g ó l n e i m n i e j j e r ó ż n i o d j ę z y ­ k a o g ó l n e g ó . W w i ę k s z o ś c i m o n o g r a f i i gw arow ych z a u w a ż a s i ę j e d y ­ n i e a f i k s y s z c z e g ó l n i e p r o d u k t y w n e l u b , n i e p o r ó w n a n i e r z a d z i e j z r e s z t ą , w k o n k r e t n y c h g w a r a c h w y j ą t k o w e . P o d w z g l ę d e m s ł o w o t w ó r ­ czym b a r d z i e j n i ż ż i n n y c h powodów p o d o b n e s ą w s z y s t k i e j ę z y k i s ł o w i a ń s k i e , z a t e m w y r a ź n i e j s z y c h r ó ż n i c m i ę d z y g w a ra m i j e d n e g o j ę z y k a p o d ty m w z g l ę d e m t r u d n o s i ę s p o d z i e w a ć . R ó ż n i c e , n i e t a k d u ż e j a k w z a k r e s i e f o n e t y k i , f l e k s j i , s ł o w n i c t w a , j e d n a k d a j ą s i ę d o s t r z e c . Gwary ..od j ę z y k a o g ó l n o p o l s k i e g o r ó ż n i m i ę d z y i n n y ­ mi s z c z e g ó l n a p r o d u k t y w n o ś ć n i e k t ó r y c h a f i k s ó w , w y s t ę p o w a n i e w g w a r a c h a f i k s ó w o b c y c h w z a s a d z i e p o l s z c z y ź n i e o g ó l n e j , w y j ą t k o ­ wa ż y w o t n o ś ć p e w n y c h p r o c e s ó w s ł o w o t w ó r c z y c h ' . P o d o b n i e mogą s i ę r ó ż n i ć m i ę d z y s o b ą p o s z c z e g ó l n e g w a r y , z a t e m s ł o w o t w ó r s t w o w i c h o p i s i e p o w i n n o b y ć u w z g l ę d n i o n e . W o b s z e r n i e j s z y c h , d o k ł a d n i e j -2 s z y c h m o n o g r a f i a c h i s t o t n i e p o m i j a n e n i e j e s t , z a j m u j e d u ż e i c h c z ę ś c i . Bywa t a k ż e głów nym o b i e k t e m b a d a ń , c z ę ś c i e j j e d n a k wy­ c i n k o w y c h , p o ś w i ę c o n y c h j a k i e j ś k a t e g o r i i s ł o w o t w ó r c z e j 3 , r z a

-P o r . : W. С y r a n, T e n d e n c je s ło w o tw ó r c z e w gw arach p o l s k i c h , Łódź,

s. 1 2 8 , 1 2 9 . 2

Por. n p . : F. P 1 u t a, D i a l e k t g ło g ó w e c k i, c z . 2 : s ło w o tw ó r s tw o , f l e k s j a , t e k s t y gw arow e, Wrocław 1964 i M. S z y m c z a k , Gwara Doma-

n ie w k a i w s i o k o l i c z n y c h w p o w i e c i e ł ę c z y c k i m . Łódź 1961.

3 Por. пр.: B. L i n d e r t , P r z y r o s t k i używ a p e w f u n k c j i p a t r o n i m i c z - n e j n a t e r e n i e w o jew ó d ztw a l u b e l s k i e g o , " J ę z y k P o l s k i " 1966, X L V I , s. 284- -294.

U • • d z i e j o g ó l n i e j s z y c h . J e s t t o z r o z u m i a ł e j e ś l i s i ę z w a z y , ze c a ­ ł o ś c i o w e o p r a c o w a n i e s ł o w o t w ó r s t w a k o n k r e t n e j g w a r y w y m a g a ło b y z e b r a n i a j e j s ł o w n i c t w a p r z y n a j m n i e j n a t y l e d o k ł a d n i e , j a k s i ę t o r o b i z e s ł o w n i c t w e m o g ó l n o p o l s k i m . K i e d y s i ę t a k i m o b s z e r n y m s ł o w n i k i e m gwarowym n i e d y s p o n u j e , t r z e b a s i ę d e c y d o w a ć n a o p r a ­ c o w a n i e z a g a d n i e ń n a j l e p i e j e g z e m p l i f i k o w a n y c h b ą d ź n a d o r a ź n e p o s z u k i w a n i e m a t e r i a ł u d l a w y b r a n e g o z a g a d n i e n i a . M a t e r i a ł gwarowy z o k o l i c B e ł c h a t o w a z b i e r a n y b y ł p r z e z w i e ­ l e o s ó b i d l a r ó ż n y c h c e l ó w . J e s t n i e w ą t p l i w i e b o g a t y , a l e jedy­ n a k d l a g r u n t o w e g o o p r a c o w a n i a s ł o w o t w ó r s t w a n i e w p e ł n i w y s t a r ­ c z a j ą c y . N i e z a w s z e m o ż n a m i e ć p e w n o ś ć , c z y n a p r z y k ł a d n i e m a l n i e o g r a n i c z e n i e p r o d u k t y w n e w o g ó l n e j p o l s z c z y ź n i e p r z y r o s t k i - a n l e , - e n i e , - c l e t w o r z ą i w g w a r a c h o d p o w i e d n i e nazwy c z y n n o ś c i , c z y o k r e ś l o n e w y r a z y u z n a ć m oż na z a d e r y w a t y , s k o r o n i e o d n o t o w a ­ n o o d p o w i e d n i c h (m oże d l a e k s p l o r a t o r a o c z y w i s t y c h ) w y ra z ó w p o d ­ s t a w o w y c h , i t d . B r a k i b y ł y b y m n i e j d o k u c z l i w e , g d y b y s i ę c h c i a ł o t y l k o z e s t a w i ć w y r ó ż n i a n e o g ó l n o p o l s k i e k a t e g o r i e s ł o w o t w ó r c z e z g w a r a m i i s p o r z ą d z i ć r e j e s t r g w a ro w y c h a f i k s ó w . Moim z a m i a r e m b y ­ ł o j e d n a k w y o d r ę b n i e n i e w ł a ś c i w y c h gwarom m o d e l i s ł o w o t w ó r c z y c h i m o ż l i w i e d o k ł a d n e i c h o p i s a n i e , a t o wymaga w i ę k s z e j U c z t y p r z y ­ k ł a d ó w . J e ś l i z n a j d u j ę j e d e n w y r a z eied zio c h a z b u d o w a n y z e l e ­ m entó w - c z a s o w n i k + - o c h a , t o n i e mam p e w n o ś c i , c z y j e s t on r z e ­ c z y w i ś c i e o d o s o b n i o n y , c z y t e ż można go u z n a ć z a r e p r e z e n t a n t a m o d e l u . Gdyby n a w e t , t o n i e w i e l e d a ł o b y s i ę o w ł a ś c i w o ś c i a c h zna­ c z e n i o w y c h i f o r m a l n y c h t e g o m o d e l u n a p i s a ć . M a nkam e nty s ą n i e u n i k n i o n e , b o s k r u p u l a t n e z a n o t o w a n i e c a ł e ­ g o s ł o w n i c t w a b y ł o b y b a r d z o t r u d n e , p r a c o c h ł o n n e , k o s z t o w n e i t r w a ł o b y d ł u g o . S ł o w n i c t w o z t e r e n u b y ł y c h w o je w ó d z tw ^ k i e l e c k i e g o i ł ó d z k i e ­ go b y ł o z b i e r a n e i o p r a c o w y w a n e p r z e z K a r o l a D e j n ę w i e l e l a t , l e c z t a k ż e ( p r z y n a j m n i e j p o c z ą t k o w o ) g ł ó w n i e p o d c z a s b a d a n i a s y ­ s t e m u f o n o l o g i c z n e g o i g r a m a t y c z n e g o g w a r t y c h o b s z a r ó w , w i ę c d r u k o w a n e w " R o z p r a w a c h K o m i s j i J ę z y k o w e j ŁTN" m a t e r i a ł y n i e s ą p e ł n y m s ł o w n i k i e m . Z r e z y g n o w a ć z p r z y j ę t e g o z a m i a r u p r z e d s t a w i e

-ц Por. np.: J. C h t u d z i ń s к a -Ś w i ą t e с к a, Budowa s ło w o ­ tw ó r c z a r z e c z o w n ik ó w w gw arach W arm ii i M a z u r , " P r a c e F i l o l o g i c z n e 1972, X X I I , s. 159-289.

5 K. D e j n a , s ło w n ic tw o lu d o w e z terenu b y ły c h w o jew ó d ztw k ie l e c k i e g o

n i a s ł o w o t w ó r s t w a r z e c z o w n i k a i z d e c y d o w a ć s i ę n a i n n y s p o s ó b b y ł o b y t o p o s t ę p o w a ć b e z p r z e k o n a n i a , b o s t o s o w a n e w i n n y c h o - p r a c c w a n i a c h z a s a d y k l a s y f i k a c j i d e r y w a t ó w z o s t a w i a j ą w i e l e w ą t ­ p l i w o ś c i . N a j c z ę ś c i e j , j a k w i a d o m o , w y o d r ę b n i a ł o s i ę w ł a ś c i w i e

l e k s y k a l n e k a t e g o r i e , n p . : naz w y d z i a ł a c z a , naz w y n a r z ę d z i , n a ­ zwy wykonawców za w o d ó w , naz w y m i e s z k a ń c ó w i t d . i w s k a z y w a ł o a f i - ksy, z a po m o c ą k t ó r y c h m oż na t a k i e nazw y t w o r z y ć . K r y t y c z n i e u - s t o s u n k o w a ł s i ę do t e g o t y p u k l a s y f i k a c j i m. i n . R. L a s k o w s k i w c z ę ś c i d r u g i e j s w o j e j m o n o g r a f i i , j e d n a k i on o s t a t e c z n i e z d e c y ­ d o w a ł s i ę n a u s t a l e n i e o g ó l n i e j s z y c h , z n a c z e n i o w y c h k a t e g o r i i p r z e d s t w i e r d z e n i e m , j a k i e m o d e l e s ł o w o t w ó r c z e d a j ą p o d s t a w ę do i c h w y o d r ę b n i e n i a . T e n s p o s ó b t r a k t o w a n i a k l a s y f i k a c j i d e r y w a t ó w p r z e d e w s z y s t k i m p r e f e r u j e p o s t a w ę n a d a w c y ( s y n t e z u j ą c e g o d e r y ­ w a t y ) , a t a k ż e s t w a r z a r y z y k o p o m i n i ę c i a k a t e g o r i i s ł o w o t w ó r c z e j n i e p r z e w i d z i a n e j w c z e ś n i e j , a w y r a ź n i e ( z w ł a s z c z a w g w a r z e ) s i ę w y o d r ę b n i a j ą c e j , m a j ą c e j o c z y w i s t e w y k ł a d n i k i f o r m a l n e . Wiadomo n a p r z y k ł a d , że j a k o n az w y c z y n n o ś c i w y s t ę p o w a ć mogą w p o l s z c z y ­ ź n i e o g ó l n e j n i e t y l k o o d c z a s o w n i k o w e z - a n i e , - e n i e , - c i e , a - l e t a k ż e z - e k , - k a , _- - i n y ( c z ę ś c i e j z r e s z t ą w g w a r a c h , j a k s t w i e r d z i ł W. C y r a n ) o r a z o d c z a s o w n i k o w e d e r y w a t y p a r a d y g m a t y c z - n e . Na t e j i n f o r m a c j i n i e może p o p r z e s t a ć o d b i o r c a ( a n a l i z u j ą c y ) , b o n i e k t ó r e f o r m a c j e z - a n i e i - c i e mogą s i ę o k a z a ć n az w am i o - b i e k t ó w c z y n n o ś c i ( d z i a ł a c z y w r o z u m i e n i u W. D o r o s z e w s k i e g o ), a w i ę k s z o ś ć d e r y w a t ó w z - e k , - k a i p a r a d y g m a t y c z n y c h ma w y ł ą c z ­ n i e l u b p r z e d e w s z y s t k i m f u n k c j ę p r z e d m i o t o w ą . K w e s t i o n o w a n a przez R. L a s k o w s k i e g o ^ k a t e g o r i a nazw m i e s z k a ń c ó w może s i ę z a ś r z e c z y ­ w i ś c i e w o k r e ś l o n e j g w a r z e w y o d r ę b n i ć , j e ś l i n a p r z y k ł a d r z e c z o ­ w n i k ( n a z w a m i e j s c o w a ) + - a n / i n / d a j e r e g u l a r n i e t a k i e z n a c z e n i e . N i e ma p o w o d u , b y p o s t a w ę o d b i o r c y u z n a w a ć d l a o d m ia n y z a j e d y n i e g o d n ą u w a g i , a l e p r a k t y c z n e w y d a j e s i ę u w z g l ę d n i e n i e j e j w p i e r w s z e j k o l e j n o ś c i , a z w ł a s z c z a n i e z a k ł a d a n i e , że m o ż l i w e j e s t u s t a l e n i e r e g u ł s y n t e t y z o w a n i a b e z w c z e ś n i e j s z e j a n a l i z y za-L a s k o w s k i , D e ryw a cja r z e c z o w n ik ó w w d i a l e k t a c h l a s k i c h , c z . 2: R z e c z o wn i k i z fo r m a n te m w f u n k c j i p r z e d m io to w e j, W r o c ł a w 1971, s. 6. ^ С y r a n , op. c i t . , s . 128. d W. D o r o s z e w s k i , H o n o g ra f i e s ł o w o t w ó r c z e , " P r a c e Fi l o l o g i c z - ne " 192t), X I I I , s. 206-207. ^ L a s k o w s k i , op. c i t . , s. 6.

s t a n e g o m a t e r i a ł u . W y o d r ę b n i e n i e m o d e l i j e s t p i e r w s z y m e f e k t e m a n a l i z y m a t e r i a ł u , od n i e g o w i ę c s ł u s z n i e j e s t z a c z ą ć . Wobec r o z b i e ż n o ś c i w r o z u m i e n i u , n i e t y l k o t e g o z r e s z t ą t e r ­ m i n u , p o z w a la m s o b i e z a s t r z e c , że m o d e l s ł o w o t w ó r c z y t w o r z y o - k r e ś l o n y t y p p o d s t a w y d a j ą c y w p o ł ą c z e n i u z k o n k r e t n y m f o r m a n - te m w s p ó l n e w s z y s t k i m t a k t w o r z o n y m d e r y w a t o m z n a c z e n i e s t r u k t u ­ r a l n e . O d r ę b n e t y p y p o d s t a w s t a n o w i ą w y r a z y r ó ż n i ą c e s i ę f o r ­ m a l n i e , g r a m a t y c z n i e , w i ę c n i e t y l k o r z e c z o w n i k i , c z a s o w n i k i , p r z y m i o t n i k i i t p . , a l e t a k ż e n p . r z e c z o w n i k i r o d z a j u m ę s k i e g o , ż e ń s k i e g o i n i j a k i e g o , ż y w o t n e i n i e ż y w o t n e , osobow e i n i e o s o - b o w e . W a r t o z a u w a ż y ć , że n i e k t ó r e f o r m a n t y w y s t ę p u j ą w p o ł ą c z e ­ n i u z p o d s t a w a m i n a l e ż ą c y m i d o r ó ż n y c h s u b k a t e g o r i i g r a m a t y c z ­ n y c h d a j ą c t o sa m o z n a c z e n i e s t r u k t u r a l n e ( p o r . kawał + - a r z = -c a a la rz , kawa + - a r z = kaw iarz) i n n e t w o r z ą r ó ż n e m o d e l e w p o ­ ł ą c z e n i u z p o d s t a w a m i n a l e ż ą c y m i do r ó ż n y c h s u b k a t e g o r i i ( p o r . ■: xt'ciaTZ + -к a = narciarka i zupa + — к a = zupka).

Za f o r m a n t u z n a j ę t e r ó ż n i ą c e d e r y w a t od w y r a z u p o d s ta w o w e g o c e c h y f o r m a l n e , k t ó r e s ą w ł a ś c i w e m o d e l o w i , z a t e m n a p r z y k ł a d n i e w n o s z ą c e n i c do z n a c z e n i a d e r y w a t u r o z s z e r z e n i a p r z y r o s t k ó w ( p o r . głup - t. -a k , b iu r - a l - i a t a ) n i e s ą e l e m e n t a m i f o r m a n t u . Z n a c z e n i e s t r u k t u r a l n e , w s p ó l n e w s z y s t k i m d e r y w a t o m tw o r z o n y m w e d ł u g o k r e ś l o n e g o m o d e lu byw a c z a s e m t r u d n e do s p r e c y z o w a n i a ( n p . r z e c z o w n i k н—a r z = n a z w a a g e n t y w n a l u b n a z w a a t r y b u t y w n a - î^c'J - a r z “u c z e ń d w ó j k o w y ' l u b ' u c z e ń z b i e r a j ą c y , o t r z y m u j ą c y c z ę s t o d w ó j e ' ) , l e c z j e ś l i d e r y w a t y w y k a z u j ą p o d o b i e ń s t w o z n a ­ c z e n i a , t o u z n a ć j e t r z e b a z a t w o r z o n e w e d ł u g j e d n e g o w s p ó l n e o o m o d e l u . T a k ż e z a n a l e ż ą c e do j e d n e g o m o d e lu u z n a j ę d e r y w a t y ma­ j ą c e p o dwa w a r i a n t y z n a c z e n i o w e , w y m i e n n i e s t o s o w a n e ( n p . : c z a ­ s o w n i k + -ćmie = n a z w a c z y n n o ś c i // n a z w a o b i e k t u ) . W o p r a c o w a n i u u w z g l ę d n i a m m o d e l e z f o r m a n t a m i s u f i k s a l n y m i , p r e f i k s a l n y m i i p a r a d y g m a t y c z n y m i , omawiam t a k ż e z ł o ż e n i a i a d a ­ p t a c j e s ł o w o t w ó r c z e w y ra zó w p r z e z g w ary z a p o ż y c z o n y c h . K o l e j n o p r z e d s t a w i a m d e r y w a t y o d c z a s o w n i k o w e , o d r z e c z o w n i k o w e , o d p r z y - m i o t n i k o w e ( w ł ą c z a j ą c do n i c h o d i m i e s ł o w o w e , o d l i c z e b n i k o w e i od- z a im k o w e ) o r a z o d w y r a ż e ń i o w e . C o m p o s i t a ze w z g l ę d u n a dwa e l e ­ m e n ty p o d s t a w o w e s ą om a w iane o d p o w i e d n i o w dwu m i e j s c a c h , j e ś l i w y r a z y p o d s t a w o w e n a l e ż ą do dwu r ó ż n y c h k a t e g o r i i g r a m a t y c z n y c h ( n p . chwalidupa w ś r ó d o d c z a s o w n i k o w y c h i w ś r ó d o d r z e c z o w n i k o - w ych ). W k o l e j n y c h c z ę ś c i a c h p r z e d s t a w i a m n a j p i e r w d o s t r z e ż o n e

m o d e l e , p o t e m d a j ą c e s i ę n a i c h p o d s t a w i e w y o d r ę b n i ć k a t e g o r i e s ł o w o t w ó r c z e . O b j a ś n i a m t y l k o w y r a z y m a j ą c e z n a c z e n i e w y r a ź n i e r ó ż n e n i ż w p o l s z c z y ź n i e o g ó l n e j . I . D e r y w a t y o d c z a s o w n i k o w e 1 . M o d e le s u f i k s a l n e w p r z e a n a l i z o w a n y m m a t e r i a l e . W p r z e a n a l i z o w a n y m m a t e r i a l e d a ł y s i ę w y o d r ę b n i ć m o d e le z n a ­ s t ę p u j ą c y m i s u f i k s a m i : - j c a - n a z w y wykonawców c z y n n o ś c i n p . : g zio a ' t w a r ó g r o z r o b i o ­ ny m l e k i e m ' , o i e r l i c a , ' n a r z ę d z i e d o c z y s z c z e n i a l n u z p a ź d z i e r z y ' , p r z ę ś lic a p r z ą ś n i c a ' ,

- n i c a - naz w y wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : p r z a ś n ic i, za p a ln ica , o dkładnica, ź r e n ic a . E l e m e n t - ń - w ty m m o d e lu j e s t w z a ­ s a d z i e i n t e r f i k s e m , j e d n a k t a k r o z s z e r z o n a f o r m a p r z y ­ r o s t k a w y s t ę p u j e c z ę ś c i e j , bo j e s t p r z y d a t n i e j s z a , c z y ­ n i f o r m a c j e b a r d z i e j w y r a z i s t y m i .

- a w i c a - nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : drygawica ' r o d z a j s i e ­ c i ' , b łyskaw ica. W s t o s u n k u d o f o r m a c j i z - i c a n i e ­ w i e l e r ó ż n e . W y r a ź n i e j d z i ę k i - a w - s y g n a l i z o w a n a pow­ t a r z a l n o ś ć c z y n n o ś c i . - a c h a - n a c e c h o w a n e u c z u c i o w o nazwy wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : u bieracha, wie,jacha. P o d s ta w o w e c z a s o w n i k i n a - a - • Z a ­ s a d n i c z y e l e m e n t f o r m a n t u - - c h - . - e c h a - n a c e c h o w a n e u c z u c i o w o nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : warzecha. - o c h a - n a c e c h o w a n e u c z u c i o w o nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : p ie rd zio c h a ' k o b i e t a p s u j ą c a p o w i e t r z e ' , s ie d z i ocha ' k o ­ b i e t a b e z c z y n n i e s i e d z ą c a , w y s i a d u j ą c a ' . - u c h a - n a c e c h o w a n e u c z u c i o w o nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : prażueha ' p o t r a w a z m ą k i i k a s z y ' , zaw ierucha, rzeżucha. N a c e c h o w a n i e e m o c j o n a l n e w y r a z u rzeżucha z n e u t r a l i z o ­ wane w t o k u u ż y c i a .

- n i a - nazwy wykonawców c z y n n o ś c i , g ł ó w n i e u r z ą d z e ń , n a r z ę d z i , n p . : r o z r z u tn ia , s t a j n i a , w ie ln ia , w iejrria, w ia ln ia .

- a r n i a - nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , g ł ó w n i e u r z ą d z e ń i p o m i e ­ s z c z e ń , w k t ó r y c h w ykonyw ana j e s t c z y n n o ś ć , n p . : rnłoca- r n ia , w ędzarnia, w ylęgarnia.

- a c j a - k a - a r k a - a c z k a - l a -ała - i r . a - awa - c e - c i e - a n i e - e n i e - k i - a k - nazwy c z y n n o ś c i , n p . : k a s tr a c ja .

- nazwy wykonawców c z y n n o ś c i , g ł ó w n i e n a r z ą d z i , n p . : k ła ­ dka, k o ły sk a , kolebka, koparka, sp rzą czka , oezywka, p o cirka . Mogą . t e ż b y ć s t o s o w a n e j a k o nazw y c z y n n o ś c i , w t e d y j e d ­ n a k c z ę ś c i e j w l i c z b i e m n o g i e j , n p . : za g ro b k i, d o ży n k i, p rzą d k i, p o r . - k i . P r z y r o s t e k - k a w y s t ę p o w a ć może z r o z s z e r z e n i a m i , w i ę c n p . : - -a łk a - s n o p o w i ą z a ł k a . -aw ka - czkawka, mżawka.

- nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , g ł ó w n i e n a r z ę d z i , n p . : ko­ s ia r k a , p ila r k a , kopiarka, koparka.

- nazwy wykonawców c z y n n o ś c i , g ł ó w n i e n a r z ę d z i , n p . : ko­ paczka, w zbieraczka, ow ijaczka, a l e t a k ż e o s ó b r . ż . n p . : szw aczka, n a z w a c h o r o b y - padaczka.

- nazwy w ykonaw ców , n p . : m ie tła .

- nazwy wykonawców c z y n n o ś c i ż e ń s k i e i b e z r o d z a j o w e , n p . : g o rza ła , ją k a ła .

- nazwy wykonawców c z y n n o ś c i , g ł ó w n i e r e z u l t a t ó w , n p . : po­ p łu czyn a , o b ie rzyn a , r e d lin a , a l e i ś r o d k ó w p o m o c n i c z y c h , n p . : rozczyna ' r o z c z y n ' i c z y n n o ś c i s a m y c h , n p . : zmó-winy.

- nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : trzęsaw a ' t r z ę s a w i s k o ' , purchawa ' p u r c h a w k a ' , szozypaua, w ty ra t a k ż e n a r z ę d z i , n p . : dmuchawa ' r u r a do d m u c h a n i a , c z ę ś ć m ł o c a m i ' . - r z a d k o , nazwy wykonaw ców , n p . : szc syp c e.

- nazwy c z y n n o ś c i , n p . : b i c i e , ż a r c ie , a l e i o b i e k t ó w np.: ż a r c ie l u b r e z u l t a t ó w c z y n n o ś c i , n p . : okucie.

- nazw y c z y n n o ś c i , n p . bierzmowanie, o b re d la n ie , włók:,:,mi-:, bronowanie, a l e i o b i e k t ó w n p . : o d zia n ie , o c h ło n ie , r zży ­ manie i r e z u l t a t ó w c z y n n o ś c i , n p . : zabudowani

- nazwy c z y n n o ś c i , n p . : p rz ę d z e n ie , ce d ze n ie , w łó cze n ie, a - l e i o b i e k t ó w , n p . : je d z e n ie , p a le n ie i r e z u l t a t ó w c z y n ­ n o ś c i n p . : odgrodzenie, w y żło b ie n ie .

- nazwy wykonawców, a d o k ł a d n i e j r e z u l t a t ó w , n p . : zaorab- k i , zg ra b k i, skw arki, a l e i c z y n n o ś c i , n p . : d o ży n k i, p rzo ­ d k i.

- nazwy wykonaw ców, g ł ó w n i e n a r z ę d z i , n p . : drapak, d z ie r ­ ża k , b i j a k Ц o b ija k , a l e i o s ó b , n p . : gadak i i n n y c h i - s t o t , n p . p ie ja k ' k o g u t ' .

- e k - l k - n l k - e l - o l - e r i - k o - i s k o - ł o - a d ł o - i d ł o - I w o - a s - u s - a c z - a r z 2 - a r

- naz w y w ykonaw ców , a w i ę c n a r z ę d z i , n p . : tłu c z e k , o s ó b , n p . g r a je k , zn a jd e k, r e z u l t a t ó w c z y n n o ś c i , n p . obrębek. - n a z w y wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : ł a z i k , b u d zik .

- n a z w y ( z w y k l e n i e o s o b o w y c h ) wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : zw ornik, kiero w n ik ' c z ę ś c i w o z u ' , c ią g n ik , o b sy p n ik, r o z - r z u t n ik . - naz w y wyJconawców, c z y n n o ś c i , n p . : ś m ie r d e l, ' t c h ó r z , c z ł o w i e k ś m i e r d z ą c y ' -- n a c e c h o w a n e e m o c j o n a l n i e nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : św id ro l ' z e z o w a t y , z e z u j ą c y ' . - n a z w y wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : w i ę z ie ń ,, sworzeń. - nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , n p . : zw ija tk o .

- naz w y w ykonaw ców , d o k ł a d n i e j - m i e j s c w y k o n y w a n i a c z y n ­ n o ś c i , n p . : b o isk o , k le p is k o , p a stw isk o II paśw isko.

- nazwy w yk o n aw có w , w ty m n az w y n a r z ę d z i , n p . : w ie sło , sp rzę g ło ' p o ł ą c z e n i e dwóch b r o n ' , a l e i c z y n n o ś c i , n p . ta r ł o .

- n a z w y w ykonaw ców , n a j c z ę ś c i e j n a r z ę d z i , n p . : snowadło, m iesza d ło , smarowadło.

- n az w y w ykonaw ców , n a j c z ę ś c i e j n a r z ę d z i : g o id ło , s ta w id ło , a l e i ś r o d k ó w p o m o c n i c z y c h , n p . : smarowidło. - n a z w y wykonawców c z y n n o ś c i , w ty m - nazw y n a r z ę d z i , n p .: krzesiw o i naz w y r e z u l t a t ó w c z y n n o ś c i , n p . : przędztw o, żniwo, a t a k ż e o b i e k t ó w c z y n n o ś c i l u b ś r o d k ó w p o m o c n i ­ c z y c h , n p . : paliw o. - nazw y wykonawców c z y n n o ś c i n a c e c h o w a n e e m o c j o n a l n i e , z w y k l e o s ó b , n p . : bekas, ' p ł a k s a ' . - nazwy wykonawców c z y n n o ś c i n a c e c h o w a n e e m o c j o n a l n i e , o - s ó b , n p . : b ieg u s ' l a t a w i e c , b i e g a j ą c y ' , ochlapus, o - c h l a jtu s , ' p i j a k ' , p i j u s ' n a ł o g o w y p i j a k ' .

- nazwy wykonawców c z y n n o ś c i , z w y k le o s ó b , n p . : kopacz ' k o p i ą c y k a r t o f l e * , p a la c z ' p a l ą c y p a p i e r o s y ' , a l e i n a r z ę d z i , n p . : kopacz ' w i d ł y d o g n o j u ' , opylacz ' p r z y ­ r z ą d do p i e l e n i a , o p y ł a n i a ' , pogrzebacz, rozsiew acz.

- nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , z w y k l e o s ó b , n p . : k o s ia r z , m is ia r z Ц m iszk a rz, m ło ca rz.

D e r y w a t y p a r a d y g m a t y c z n e .

ż. - nazw y c z y n n o ś c i , n p . : za w ieja , włóka, zabawa, a l e t a k ­ że n a r z ę d z i , n p . : kosa, przegroda, haka ' d z i a b k a 1, r e

-z u l t a t ó w c -z y n n o ś c i , n p . : p rzęd za , zaspa i o b i e k t ó w , n p . : nasada, rozwora.

- e r . n . - nazw y r e z u l t a t ó w c z y n n o ś c i , n p . : n a ro śle, p rze rę b ie . - y p l . t . - nazwy w ykonaw ców , n p . : sapy ' t r z ę s a w i s k o ' .

- 0 r . m . - nazwy c z y n n o ś c i , n p . : pogrzeb, a l e c z ę ś c i e j wykonaw­ ców , w ty m r e z u l t a t ó w , n p . : murs ' d z i u p l a ' , odług,

nawój, n a r z ę d z i , n p . : p r z e ta k , wóz, s p u s t, s t y k , o - b i e k t ó w , n p . : nasad.

-ф r . ż . - nazw y c z y n n o ś c i , n p . : o d w ilż, zam ieć i r e z u l t a t ó w , n p . : p r z y c ie ś .

3 . Z ł o ż e n i a :

c z a s o w n i k + i + r z e c z o w n i k - nazw y wykonawców z e w s k a z a n y m o b i e k t e m , n p . : chwalidupa, c h w a lip ię ta , ahw alipyta.

r z e c z o w n i k + o + c z a s o w n i k + é - naz w y wykonaw ców , z w y k l e n i e o s o b o w y c h ze w s k a z a n y m o b i e k t e m , n p . : wodociąg. r z e c z o w n i k + o + c z a s o w n i k + s u f i k s y - nazw y wykonawców z e w s k a z a n y m o b i e k t e m , n p . : glebogryzak. p r z y s ł ó w e k + c z a s o w n i k + i nazw y wykonawców ze w sk a z a n y m o k r e ś l n i k i e m s p o s o b u , n p . : darmoleg. P r z e d r o s t k o w y c h f o r m a c j i o d c z a s o w n i k o w y c h n i e w y o d r ę b n i a s i ę , p o n i e w a ż z w y k l e i s t n i e j ą o d p o w i e d n i e p r z e d r o s t k o w e c z a s o w n i k i , k t ó r e mogą b y ć u z n a n e z a p o d s t a w o w e . R e j e s t r m o d e l i n i e j e s t , p o d o b n i e j a k i r e j e s t r s ł ó w , k o m p l e ­ t n y , d a j e j e d n a k w y o b r a ż e n i e o c a ł o ś c i . R ó ż n i c e m ię d z y gw a r a m i i p o l s z c z y z n ą o g ó l n ą n i e s ą z b y t w y r a ź n e . D o k ł a d n i e j będa. omówione w k o ń c o w e j c z ę ś c i o p r a c o w a n i a . IX . K a t e g o r i e s ł o w o t w ó r c z e f o r m a c j i o d c z a s o w n i k o w y c h D o ść o c z y w i ś c i e p r z e d s t a w i a s i ę , j a k w p o l s z c z y ź n i e o g ó l n e j , p o d z i a ł d e w e rb a ty w ó w n a a b s t r a k c y j n e i k o n k r e t n e . W id a ć j e d n a k , że n i e ma t a k i c h m o d e l i , w e d ł u g k t ó r y c h t w o r z o n e d e r y w a t y m o g ł y ­ by b y ć s t o s o w a n e w y ł ą c z n i e j a k o nazw y o d e r w a n e . Owszem, n i e k t ó ­ r e d e r y w a t y n a d a j ą s i ę p r z e d e w s z y s t k i m d o t e j f u n k c j i i t o wy­ s t a r c z y d o w y o d r ę b n i e n i a k a t e g o r i i -, z w ł a s z c z a że p r z e c i w s t a w i a j ą s i ę f o r m a c j o m , k t ó r y c h t a k z a s t o s o w a ć s i ę n i e d a . F o r m a c j o m tw o ­ r z o n y m w e d ł u g l i c z n i e j s z y c h m o d e l i . Nazwy k o n k r e t n e , n az w y wy­ konaw ców c z y n n o ś c i , j a k j e ł ą c z n i e n a z w a ł W. D o r o s z e w ­

s k i , b y w a j ą d z i e l o n e n a n az w y o s o b o w y c h wykonawców i nazwy p r z e d m i o t ó w ( n a r z ę d z i , m i e j s c , o b i e k t ó w i t p . ) . K l a r a B u z a s s y o v a w y r ó ż n i a w ś r ó d s ł o w a c k i c h d e r y w a t ó w o d c z a s o w - n l k o w y c h m. i n . nazw y c z y n n o ś c i , n a r z ę d z i , ś r o d k ó w p o m o c n i c z y c h i z u ż y w a n y c h w t r a k c i e c z y n n o ś c i m a t e r i a ł ó w , o d p a d k ó w p o w s t a j ą ­ c y c h w t r a k c i e w y k o n y w a n e j c z y n n o ś c i ' 1 . T r u d n o b e z w a h a n i a w y o d ­ r ę b n i ć i w ś r ó d g w aro w y ch d e w e r b a ty w ó w t a k i e k a t e g o r i e , c h o ć p o ­ d o b n e g r u p y z n a c z e n i o w e m ożna z n a l e ź ć . F o r m a l n e j r ó ż n i c y m i ę d z y n a z w ą o d p a d k u o b ie rk a i n a z w ą c z y n n o ś c i obróbka n i e ma. U w z g l ę d ­ n i a n a p r z e z B u z a s s y o v ą i n t e n c j a c z a s o w n i k a n i e ma t a k ż e ż a d n e g o f o r m a l n e g o w y k ł a d n i k a . T o , że p o d s t a w o w y c z a s o w n i k o d n o s i s i ę d o c z y n n o ś c i o b e j m u j ą c e j o b i e k t , d o p u s z c z a j ą c e j u ż y c i e n a r z ę d z i a , w y m a g a j ą c e j ś r o d k ó w p o m o c n i c z y c h , p o z o s t a w i a j ą c e j o d p a d y i t d . , p o z w a l a j e d y n i e s p o d z i e w a ć s i ę e w e n t u a l n y c h z a s t o s o w a ń d e w e r b a ­ tyw ów , a l e o n i c h n i e r o z s t r z y g a . F o r m a n t ó w t w o r z ą c y c h w y ł ą c z n i e l u b p r z e d e w s z y s t k i m nazwy o d ­ pad k ó w c z y nazwy ś r o d k ó w p o m o c n i c z y c h n i e ma, z n a l e ź ć można n a ­ t o m i a s t n a p r z y k ł a d f o r m a n t y t w o r z ą c e d o s t a t e c z n i e r e g u l a r n i e n a c e c h o w a n e e m o c j o n a l n i e nazw y wykonawców c z y n n o ś c i , p r z e z B u z a s - s y o v ą n i e u w z g l ę d n i o n e . N i e c o i n a c z e j p r z e d s t a w i a s i ę k l a s y f i k a ­ c j a R. L a s k o w s k i e g o . P o d z i a ł n a a b s t r a c t a i c o n c r e t a n i e b u d z i z a s t r z e ż e ń . W o b r ę b i e n a z w k o n k r e t n y c h d o s t r z e g a L a s k o w s k i r z e ­ c z o w n i k i a g e n t y w n e (w t y m t a k ż e e k s p r e s y w n e n o m i n a g e n t i s ) i r z e c z o w n i k i n i e a g e n t y w n e , a w ś r ó d n i c h nazw y r e z u l t a t ó w c z y n n o ­ ś c i , o b i e k t ó w , p r z e d m i o t ó w s ł u ż ą c y c h d o w y k o n y w a n i a c z y n n o ś c i i 1 2

nazw y m i e j s c , sam z r e s z t ą z w r a c a uwagę n a b r a k d o s t a t e c z n y c h r ó ż n i c m i ę d z y d e r y w a t a m i r ó ż n y c h k a t e g o r i i .

P ro p o n o w a n y p r z e z e m n ie p o d z i a ł n i e j e s t t e ż b e z w a d , j e d n a k w y n i k a z a n a l i z y d o s t r z e ż o n y c h w c z e ś n i e j m o d e l i . P r z e d s t a w i a s i ę n a s t ę p u j ą c o :

a ) nazw y c z y n n o ś c i z s u f i k s a m i :

- a n i e - bierzm owanie, s ta n i e , drapanie, w ianie. - e n i e - z a w ie sz e n ie , og ra d zen ïe, w łó czen ie. - c j ę - k ł u c ie , ż a r c ie . ł0 „ _{Por. przyp. Ö.}a K. B u z ś s s y o w a , S é m a n tic k à s t r u k t ń r a s l o v e n s k y c h d e w e r b a t i v , B r a t i s l a v a 197^, s, 56. 12 R. L a s k o w s k i , D ery w a c ja r z e c z o w n ik ó w w d i a l e k t a c h l a s k i c h , cz. 1, Wrocław I 966 i cz. 2, Wrocław 1971.

- a c j a - ( r z a d k o ) - k a s tra c ja . - k i - d o ży n k i, p rzą d k i. z f o r m a n t a m i p a r a d y g m a t y c z n y m i - a r . ż . - zabawa, włóka. - У p l . t . - zaspy, gody. - t> r . ż . - zamieć. - * r . m . - pogrzeb. b ) nazwy wykonawców c z y n n o ś c i : n i e n a c e c h o w a n e e m o c j o n a l n i e nazwy o s ó b i p r z e d m i o t ó w s u f i k s a l n e : - i c a - g z ic a , c i e r l i c a . - n i c a - za p a ln ic a , odkładnica. - a w i c a - drygawiaa, błyskaw ica.

k a - ko łysk a , kolebka, prządka.

- a r k a - kopiarka, dojarka.

a c z к a - kopaczka, ow ijaczka. a ł a - g o rza ła , ją k a ła .

- ak - drapak, p ie ja k , b ija k , gadak. - e k - tłu c z e k , obrąbek.

- n i k - rozchodnik, zw ornik, kierow nik.

- erf - sw orzeń, w ię zie ń . - i d ł o - m azid ło , s tr a s z y d ło .

/ а / t o r - d y r e k to r, ku ltyw a to r.

- us - targus ' s ł o m a t a r g a n a ' , ochlapus - a c z - kopacz, o p yła cz, ładowacz, tr a c z .

p a r a d y g m a t y c z n e :

- a r . ż . - nasada, śmiga, wsypa, znajda. - e r . n . - n a ro śle , p r z e r ę b ie , okucie. - o r . n . “ p ę to , tł o .

- Ó r . ż . - p r z y c ie ś .

- Ф r . m. - odług, ugór, sk ła d . z ł o ż o n e :

c z a s . + i + r z e c z . - chualidupa. r z e c z . + o + c z a s . + ó - wodociąg. r z e c z . + o + c z a s . + s u f . - glebogryzak. p r z y s ł . + c z a s . + p - darmoleg.

n i e n а с е chow ane nazwy n i e o s o b o w e s u f i k s a l n e :

- awka - czkawka, mżawka.

ł a - m ie tla .

- i n a - p i e l i n a ,. roz czy na, zmdwiny.

- awa - trzęsaw a, pruchawa, szczypawa.

- k i -■ skw arki, zg ra b k i.

- i s k o - k le p is k o , b o isk o , paśw isko.

- ł o - w ie sło . - a d ł o - emarowadło. - iw o - k rzesiw o , żniwa. - a m i a - w ylęgarnia. n i e n a c e c h o w a n e nazwy oso b o w e - i c i e l - n a u c z y c ie l, o d k u p ic ie l. - a r z - k o s ia r z , le k a r z , m is ia r z , m iszka rz. n a c e c h o w a n e e m o c j o n a l n i e nazw y o s ó b s u f i k s a l n e : - a c h a - ubieracha. - o c h a - sie d zio c h a . - och - śpio ch . - uch - zn a j duch. - o l - św id ro l. - a s - bekas. P r z y p i s a n i e m o d e lu ( n i e p o j e d y n c z e j . f o r m a c j i ) o k r e ś l o n e j k a ­ t e g o r i i s ł o w o t w ó r c z e j n i e o z n a c z a , że k o n k r e t n y d e r y w a t n i e może b y ć i n a c z e j s t o s o w a n y . Ważne s ą g łó w n e t e n d e n c j e . W śród d e r y w a ­ tów o o g ó l n i e j s z y m z a s t o s o w a n i u ( d o n a z y w a n i a o s ó b , z w i e r z ą t , p r z e d m i o t ó w n i e o ż y w i o n y c h ) m ożna w y o d r ę b n i ć o d p o w i e d n i e g r u p y zna­ c z e n i o w e ( n a z w y n a r z ę d z i , o s ó b w y k o n u j ą c y c h c z y n n o ś c i , o b i e k t ó w c z y n n o ś c i ) , a l e j u ż r a c z e j z e w z g l ę d u n a i c h z n a c z e n i e r e a l n e , n i e b u d o w ę . To samo t y c z y d e r y w a t ó w s t o s o w a n y c h p r z e d e w s z y s t k i m n i e do o s ó b , l e c z do p r z e d m i o t ó w n i e o ż y w i o n y c h . W z g l ę d n i e w y r a ź n i e wy­ d z i e l a j ą s i ę nazwy m i e j s c z p r z y r o s t k i e m - is k o . N a c e c h o w a n e emo­ c j o n a l n i e mogą b y ć i i n n e , p r ó c z t u w s k a z a n y c h , d e r y w a t y , a l e i c h n a c e c h o w a n i e n i e j e s t w y z n a c z o n e f o r m a l n i e .

K a z im ie r z M ic h a le w s k i

LES MODÈLES MORPHOLOGIQUES DU SUBSTANTIF DANS LES DIALECTES DE LA REGION DE BEŁCHATÓW

C ’e s t la première p a r t i e de l ’é l a b o r a t i o n des modèles morphologiques du s u b s t a n t i f dans le s d i a l e c t e s de la ré gio n de Bełchatów. Les deux s u iv a n t e s renfermeront l e s d é r i v é s des s u b s t a n t i f s et des a d j e c t i f s . Le le xiq ue , s o u ­ mis à l ’a n a ly s e , c o n t i e n t beaucoup d ’éléments du p o l o n a i s n a t i o n a l , ce qui e s t le r é s u l t a t du v i o l e n t développement économique de la re g io n . Les nou­ veaux venus, i n d i s p e n s a b l e s pour c o n s t r u i r e l e s mines de l i g n i t e et la cen­ t r a l e é l e c t r i q u e , a r r i v é s des a u t r e s ré g io n s de la Pologne, se se rve n t du

lexique n a t i o n a l ou p ropre aux d i a l e c t e s fréquemment bien d i f f é r e n t s . Le v o ­ c a b u l a i r e lo c a l e s t souvent complété ou remplacé par celu i des nouveaux v e ­ nus. La d i s p a r i t i o n du le xiq u e lo c a l r é s u l t e des changements de c i v i l i s a ­ t i o n , t e l s que: l ’ abandon de v i e u x o u t i l s , d ’ anciens m é t ie r s .

Les r e l a t i o n s de m o tiv a tio n ob s e rvé e s dans ce le xique sont a present indubitablement a u t r e s q u ’avant l e s gr an ds i n v e s t i s s e m e n t s . Cependant les r é g u l a r i t é s g é n é r a le s concernant la morphologie d i a l e c t a l e sont encore sai - s i s s a b l e s . Les modèles p a r t i c u l i e r s sont moins s p é c i a l i s é s que ceux n a t i o ­ naux en ce g u i concerne la s i g n i f i c a t i o n . Les mêmes formants (ce ux p a r a d i g ­ matiques s u r t o u t ) tra nsform ent le s bases v e r b a le s d i v e r s e s en l a i s s a n t q u e l ­ ques p o s s i b i l i t é s d ’ i n t e r p r é t e r le s v a l e u r s des d é r i v é s , quoique à l ’ i n ­ t é r i e u r d ’une, le p l u s s o u v en t, c a t é g o r i e gé né ra le ( l e s a p p e l l a t i o n s des a c t i o n s ou des e x é c u ta n t s) . Se d i s t i n g u e n t d ’une maniéré a sse z e x p r e s s i v e le s modèles cr éant le s a p p e l l a t i o n s empreintes émotionnellement des p e r so n ­ nes a c c o m p lis sa n t des a c t i o n s . Les a u t r e s c a t é g o r i e s ( l e s a p p e l l a t i o n s des o u t l i s , des r é s u l t a t s des a c t i o n s , des o b j e c t s , etc. sont souvent s e r v i s par le s modèles analogues.