A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ________________ FO LIA OECONOMICA 25 1982
Szymon Ja k u b o w ic z *
INTEGRACJA PRZEMYSŁOWYCH JEDNOSTEK WYTWÓRCZYCH (A N A LIZ A KRYTYCZNA STOSOWANIA ZASADY BRANŻOWEJ)
I n t e g r a c j a p r z e d s ię b io r s t w i zak ład ó w w ię k s z o ś c i z je d n o czeń i p r z e d s ię b io r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h ma, mimo pewnych zmian dokonanych w o s ta tn im d z i e s i ę c i o l e c i u , c h a r a k t e r branżowy ( h o r y z o n t a l n y ) . W ynika to z f a k tu o b o w iązyw an ia b ranżow ej za sad y o rg a n iz o w a n ia g o s p o d a rk i n arodow ej ( k r ó t k o : z a s a d y b ran żowej ).
P o j ę c i e b ran ż y - Ja k p o d k r e ś la ło to ju ż w ie lu au to ró w - j e s t bardzo n ie p r e c y z y jn e . Rozumie s ię p rz e z n ie z w y k łe , zg o d n ie z "M a łę e n c y k lo p e d ią ekonom iczny 1974", z b io ro w o ść n iż s z e g o rzędu n iż g a łę ż g o s p o d a r k i, ob e jm u jęc ę będż w yro b y z b liż o n e pod względem te c h n o lo g ic z n y m , surowcowym lu b p rz e z n a c z e n ia ( u j ę c i e p rz e d m io to w e ), bądź te ż z a k ła d y w y tw a rz a ją c e te w yrob y ( u j ę c i e p od m io to w e). Gdy w ię c mówimy o b ran żo w ej z a s a d z ie o r g a n i zow ania g o s p o d a rk i n arodow ej mamy na m y ś li o c z y w iś c ie podmio towe ro z u m ie n ie p o j ę c i a b ra n ż y . W tym o p ra c o w a n iu będziem y mu s i e l i z a ję ć s ię je d n a k ta k ż e przedm iotowym aspektem z a s a d y b ra n ż o w e j.
W a rto p rz e z c h w ilę z a s ta n o w ić s ię nad genezę z a sa d y b ran ż o w e j. B . C sik o s- N a g y s łu s z n ie zw raca uwagę na p o l it y c z n e p r z e s ł a n k i tw o rz e n ia w i e l k i c h zgrupowań in t e g r a c y jn y c h w po cz ątko w ych fa z a c h ro zw o ju w s z y s tk ic h k r a jó w s o c j a l i s t y c z n y c h .
“ Bodźcem do tego j e s t chęć z d o b y c ia w ła d z y , n ie zoś p o l i t y k a e k o n o m icz n a "1 . I d z i e o t o , że tw o rz e n ie t a k ic h s i l n i e s c e n t r a l i zowanych zgrupowań o k a z a ło s ię s k u te c z n ą metodę s z y b k ie g o p r z e j mowanie g o s p o d a rk i pod k o n t r o lę s i ł r e w o lu c y jn y c h . "Im p o tę ż n i e j s z e S
3
s i ł y p r z e c iw którym trz e b a b r o n ić o s ią g n ię ć rewo l u c j i i im w ię k s z a p o trz e b a u s ta n o w ie n ia równowagi s p o łe c z n e j na t r w a ły c h p o d s ta w a c h , tym m o c n ie js z e j e s t u z a s a d n ie n ie i n t e g r a c j i o r g a n i z a c y j n e j , c h o c ia ż w sposób n ie u n ik n io n y tow arzy- s z y j e j w i e l e n ie k o r z y s tn y c h z ja w is k g o s p o d a rc z y c h ” - p is z e C sik o s - N a g e 2.To i n t e r e s u j ą c e i ważne s p o s tr z e ż e n ie n ie w y ja ś n ia Je d n a k je s z c z e b ran żo w ej p o d sta w y p o w s ta ły c h w ten sposób w i e l k i c h o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z y c h , jakb yśm y to d z iś p o w i e d z i e l i . Otóż p r z e jm u ją c po R e w o lu c ji P a ź d z ie r n ik o w e j d o ś w ia d c z e n ia z gospo d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j L e n in u w a ż a ł, że zg ru p ow ania p r z e d s ię b io r s t w maję być czymś w ro d z a ju s o c j a l i s t y c z n y c h koncernów , czemu s p r z y j a ł w y s o k i s to p ie ń k o n c e n t r a c ji i k a r t e l i z a c j i p r z e m ysłu r o s y j s k ie g o . Ja k s t w ie r d z a ją w y b it n i badacze ty c h p ro blemów - w ie lk a f a l a p rocesó w k o n c e n tr a c y jn y c h ( f u z j i ) , k t ó r a p r z e s z łe p rz e z g ospodarkę k a p i t a l i s t y c z n ą (a m e ry k a ń sk ą ) w p ie r w s z e j d e k a d z ie d w u d z ie ste g o w iek u m ia ło c h a r a k t e r poziom y (b r a n ż o w y ). C h o d z iło w n i e j - Ja k p is z e ' D ru c k e r - o bezkompro misową e l i m i n a c j ę słab .szyęh ko nk uren tów p rz e z p r z e d s ię b io r s t w a s i l n i e j s z e o r e z u z y s k a n ie p o z y c j i m o n o p o lis ty c z n y c h w b ra n ż y
3 lu b na ryn k u surowcowym .
Ówczesne k o n c e rn y i t r u s t y a m e ry k a ń s k ie m ia ły w ię c c h a ra k t e r branżow y4 , w z w ią z k u z tym ta k ż e w R o s j i ja k o d o m in u ją c y
i
.
P o r . В . С a i к o s-N a g a , S o c j a l i s t y c z n a p o l i t y k a eko n om iczn a, W arszawa 1976, s , 106.2
Tamże, s . 107. 3 P o r . F . P . D r u c k e r , S e lb s tm o rd des K a p it a lis m u s , “ P l u s " 1971, n r1 1
, a ta k ż e W, I . K r у ł o w, V V li je n ije naucz- n o - tia c h n ic z e s k o g o p r o g r e s s a na ( r o z w i t j e p r o c e s s » s l l j a n i j i p o g ło s z c z e n ij w o b r a b o ty w a ju s z c z e j p r o m y s z le r m o s ti, " B j u l e t e n I n a s t r a n n o j K om erczesk oj I n f o r m a c j i " 1971, n r 101.4
D o p ie ro n a s tę p n e f o l e k o n c e n tr a c y J я o , m ia ły - łą k p o d a ję w y ż e j c y to w a n i a u t o r z y - in n y c h a r a k t e r : d ruga f a l a (1924-1929) m iał© g łó w n ie c h a r a k t e r p io n ow y (k o m b in a t y ), e f o l a w sp ó łcz e sn a ( o s t a t n i e 10-15 l a t ) w y n io s łe w ie lo b ra n ż o w ą d y w e r s y f ik a c ję na p la n g łó w n y.u s t a l i ł e ię w o k r e s io komunizmu wojennego typ i n t e g r a c j i o p a r t e j na z a s a d z ie p ro d u k c y jn o - b ra n ż o w e j, k t ó r a z małymi w y ją tk a m i p r z e t r w a ła w w ię k s z o ś c i k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h do d z i s i e j s z e go d n ia , Ńe z a s a d z ie t e j o p ie r a s i ę w w ię k s z o ś c i n ie t y lk o i n t e g r a c j a p r z e d s ię b io r s t w , a l e ta k ż e o r g a n iz a c ja resorttfto gos p o d a rc z y c h .
Okresem d ecyd ującym d la w prow adzenia i u m o cnien ia z a s a d y b ran żo w ej b y ły w g osp o d arce p o l s k i e j l a t a 1949 i 1950, w k tó ry c h przyg otow an o s t r u k t u r ę o r g a n iz a c y jn ą niezb ęd ną d la r e a l i z a c j i p la n u s z e ś c i o le t n ie g o .
K o r z y s t a ją c ze wzorów r a d z ie c k ic h , dokonano znacznego p o g łę b ie n ia branżowego p o d z ia łu p rz e m y s łu :
1. M in is t e r s t w o P rz e m y s łu i H andlu p o d z ie lo n o na m i n is t e r stw a branżowe.
2. W ielo b ra n żo w e i p r a c u ją c e na zasad ach k o m e rc ja ln y c h cen t r a l n e z a rz ą d y p r z e k s z ta łc o n o w J e d n o s t k i a d m in is t r a c y jn e , w z a s a d z ie Jed no b ranżow e.
3. P r z e d s ię b io r s t w a w ie lo z a k ła d o w e i w ie lo b ra n ż o w e , na k tó ry c h o p i e r a ł a s ię d otychczaso w a s t r u k t u r a podmiotowa p rzem ysłu , r o z b ito w im ię c z y s t o ś c i branżow ej no je d n o s t k i Jed n o zakład o w e i Jed n o b ran ż o w e.
Druga połow a l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h p r z y n o s i w d z i e d z in i e k r y t e r ió w i n t e g r a c j i je d n o s te k w ytw ó rcz ych w w ię k s z y c h o r g a n iz a c ja c h g o sp o d arczych pewne zm ian y. Wśród w ie lu k r y ty c z n y c h ocen d o ty c z ą c y c h metod i o r g a n i z a c j i z a rz ą d z a n ia sto so w anych w o k r o s ie p la n u s z e ś c i o le t n ie g o z n a la z ł e ię ró w n ież z a r z u t nad m iernego p r z e s t r z e g a n ia c z y s t o ś c i b ra n ż o w e j. Sform ułow ano go m. i n . w W y ty c z n yc h w s p ra w ie zmian s t r u k t u r y o r g a n iz a c y jn e j państwowego p rz e m y słu klu cz o w eg o , .sta n o w ią cych z a łą c z n ik do U- c h w a ły n r 128 U ch w a ły Rady M in is tr ó w z d n ia 1 8 .0 4 . 1958 r
. 5
Cytowana U ch w a ły z a w ie ra podstawowe z a s a d y k s z t a łt o w a n ia s t r u k t u r y podm iotow ej na s z c z e b lu m ikroekonom icznym , p r z y czym n a jw a ż n ie js z e z n ic h o b o w ią z u ją do d z i ś , d la t e g o te ż za słu g u
-"Dokonany p o p rz e d n io p o d z ia ł t a k ic h je d n o s te k ( p r z e d s ię b io r s t w - S 3 ) na odrębne p r z e d s ię b io r s t w a d la u z y s k a n ia c z y s t o ś c i p r o f i l u branżowego n a le ż y uznać za b łę d n y i poddać a n a l i z i e i e w e n tu a ln e j r e w i z j i " (z W y ty c z n y c h , s . 9 ) .
j e na om ów ienie z in t e r e s u ją c e g o n a s p u n k t u w id z e n ia k r y t e r ió w tw o rz e n ia (u ż y w a ją c o b e c n e j t e r m i n o l o g i i ) dużych o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z y c h . Oto odnośne główne z a s a d y :
1. Podstawową formą o r g a n iz a c y jn ą p r z e d s ię b io r s t w a powinno być p r z e d s ię b io r s t w o je d n o z a k ła d o w e . CJest n ie z m ie r n ie c h a r a k t e r y s t y c z n e , że w W ytyczn ych u s t a l e n i e to u z a s a d n ia s ię w zględam i s p o łe c z n y m i, a n ie o r g a n iz a c y jn o - te c h n ic z n y m i. Autorom u ch w a ły i W y ty c z n yc h p r z y ś w ie c a ła m ia n o w ic ie m yśl u trz y m a n ia w ię z i z a ł o g i Ja k o w yodrębnionego z e s p o łu p ra c o w n ic z e g o z uw agi m. in no p o trz e b ę u m a cn ia n ia wpływu tego z e s p o łu na c a ł o k s z t a ł t d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s ię b io r s t w a i je g o w y n ik i. P a m ię ta ć o c z y w i ś c i e n a le ż y , że U chw ała RM n r 128 z o s t a ła p o d ję ta na p o cz ą tk u 1958 r . , tz n . je s z c z e w o k r e s ie a k ty w n e j d z i a ł a l n o ś c i i rozw oju rad r o b o tn ic z y c h w P o ls c e *
2. W p rz yp a d k a ch s z c z e g ó ln y c h i e k o n o m icz n ie u z a sa d n io n ych dopuszcza s ię . tak ż e tw o rz e n ie p r z e d s ię b io r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h na p o d s ta w ie k r y te r iu m kom binatow ego, k o o p e ra c y jn e g o i branżo wo- t e r y t o r i a l n e g o .
3. Z m ie n ia s ię c h a r a k t e r je d n o s te k n ad rzęd n ych i k o ord ynu ją c y c h d z i a ł a l n o ś ć p r z e d s i ę b io r s t w : z a m ia s t a d m in is t r a c y jn y c h c e n t r a ln y c h zarządów p o w o łu je s ię z je d n o c z e n ie o c h a r a k t e r z e o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z y c h .
A. Ta zm iena c h a r a k t e r u k s z t a łt o w a n ie s t r u k t u r y p r z e d s ię b io r s t w (w z n a c z n e j z r e s z t ą c z ę ś c i w r z e c z y w is t o ś c i n ie doko n a n a ) n ie pod w ażyła d o m in a c ji b ran żo w ej z a s a d y łą c z e n ia p rz e d s i ę b i o r s t w i tw o rz e n ia branżow ych m o n o p o li.O e s t one konsekwen cją- k a te g o ry c z n e g o s t w ie r d z e n ia , iż podstawowym k r y te r iu m g ru pow ania p r z e d s i ę b io r s t w w z je d n o c z e n ia powinno być d ą ż e n ie do s k u p ie n ia w je d n e j o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z e j c a łe g o a p a ra tu w ytw ó rczeg o b ra n ż y . P o z w o li to na kompleksowe p la n o w a n ie ro z w oju b ra n ż y , u ł a t w i a n a li z ę
1
z a s p o k o je n ie p o tr z e b k r a j u i han d lu z a g ra n ic z n e g o w w y ro b y , s tw o rz y p r z e s ł a n k i do u s t a l e n i a d la p r z e d s ię b io r s t w w ła ś c iw e g o p r o f i l u p ro d u k c y jn e g o i ic h s p e c j a l i-с
z a c j i . Celem z a p e w n ie n ia warunków m o ż liw ie p e łn e j r e a l i z a c j i t e j z a s a d y . U chw ała p r z e w id u je m ożliw ość p o s z e r z a n ia u p raw nień
zje d n o cze ń p rz e m ysłu kluczowego ne n ie k t ó r e o d c in k i d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s ię b io r s t w t e j samej b ra n ż y , a le in n y c h form , w ła s n o ś c i i o rg a n iz a c y jn e g o p od porządkow anie. Tak w ię c - Ja k z tego wy n ik a - p raw id ło w a in t e r p r e t a c j a b ranżow ej za sa d y grupow anie je d n o s te k w ytw ó rczych powinna z a w ie ra ć n ie t y lk o - ja k to a ię c z y n i p ow szech nie - wymóg ic h łę c z e n ia według p r z y n a le ż n o ś c i b ran ż o w e j. W z a s a d z ie t e j m ie ś c i a ię tak że p o s t u ľ a t o b ję c ia (w drodze o rg a n iz a c y jn e g o podporządkow ania lu b - J e ś l i to niemoż liw e - pop rzez " k o o r d y n a c ję ") w s z y s tk ic h je d n o s te k d an e j b ran ży p rz e z jed n ą o r g a n iz a c ję g o sp o d arczą.
B . P r e f e r u j ą c z je d n o c z e n ia jednobranżow e, w ią ż ą ce w s z y s tk ic h p rod ucentów d an ej b ran ży w Je d e n m o n o p o listy c z n y organizm . Uchw ała dopuszcza tak że tw o rz e n ie zjed n o czeń w ie lo b ra n ż o w y c h , łą c z ą c y c h k i l k a m ałych b ra n ż , a w przypadku bardzo du żej b ran ż y - r o z b ic ie J
13
J na k i l k a z je d n o cz e ń b r a n ż o w o - te r y t o r ia ln y c h ,W
tym o s ta tn im przypadku k o o rd y n a c ja odbywa s ię na s z c z e b lu m in i s t e r s t w a .
C, U chw ała n ie s p r z e c iw ia s ię p ow oływ aniu zje d n o cze ń we d łu g k r y te r iu m w ię z i k o o p e r a c y jn e j, j e ż e l i p rz e w a ż a ją ca część p r o d u k c ji p r z e d s ię b io r s t w k o o p e ru ją c y c h j e s t s t a l e przezn aczo ne na p o trz e b y z je d n o c z e n ia ,
W c e lu z w e ry fik o w a n ia h ip o te z y o d o m in a c ji zasad y branżo wej w o r g a n i z a c j i p rze m ysłu przeprowadzono w I n s t y t u c i e P la n o w ania s t a t y s t y c z n ą a n a liz ę s t r u k t u r y branżow ej (w u ję c iu p rze d miotowym) z je d n o c z e ń , w chodzących w s k ła d trz e c h re s o rtó w p rz e m ysłow ych, W y n ik i t e j a n a li z y z a w ie ra ta b . 1.
Z ta b .
1
w y n ik a , że we w s z y s tk ic h badanych r e s o r t a c h ś re d n ia lic z b a branż p rz y p a d a ją c e na jed n ą o r g a n iz a c ję gospodarcząr o ś n ie n ie p r z e r w a n ie w p r z y ję t y c h p r z e d z ia ła c h czasow ych7. Mogłoby to ś w ia d cz y ć o r o s n ą c e j d y w e r s y f ik a c ji p r o d u k c ji, gdyż b ranża r e p r e z e n t u je tu w yroby w ytw arzana p rz e z p r z e d s ię b io rs tw o d a n e j o r g a n i z a c j i g o sp o d arcze j . IV c e lu u p ew n ie n ia s ię cz y tak
7 M a t e r ia ł e t a t y s t y c z n a n iez b ę d n y do a n a l i z y s t r u k t u r y b ran żowej badanych re s o rtó w p rz y g o to w a ła s p e c j a ln ie d la tyc h po
T a b e l e
1
0 ' • 7 ' Ś r e d n ie lic z b o branż p r z y p a d a ją c a no je d n ą o r g a n iz a c ję gosp o d arczą M in is t e r s t w o 1970 1975 W s k a ź n ik i zmian w % 1960 1975 1960 1975 1965 M in is t e r s t w o P rz e m y słu żywczego i Skupu ■ t O a co6
.8
9 150 11 2,5 M in is t e r s t w o P rz e m y s łu k ie g o Lek- 71 1
12
170 * 109,1 M in is t e r s t w o P rz e m y słu szynowego Me-15 1820
1331 1 1 , 1
Q D la p rz e m y s łu maszynowego. Ż r ó d ł o : O p racow ania w ła s n e .T a b e l a
2
U d z ia ł w a r t o ś c i p r o d u k c ji branż głów nychw w a r t o ś c i p r o d u k c ji tow aro w ej r e s o r t u
3
M in is t e r s t w o 1960b 1970 1975
M in is t e r s t w o P rz e m y s łu Spożywczego i Skupu 9 6 ,3 9 5 ,4 9 3 ,3 M in is t e r s t w o P rz e m y s łu L e k k ie g o ę i , 9 83 ,9 75 ,7 M in is t e r s t w o P rz e m y s łu M aszynowego
0
7 5 ,0 71.1 74,8P ro ce n to w e w i e l k o ś c i u d z ia łu branż g łów nych w w a r t o ś c i p r o d u k c j i r e s o r t u o b lic z o n o ja k o s to su n e k sumy p r o d u k c ji bran ż g łów nych o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z y c h , w chodzących w s k ła d r e s o r t u , do o g ó ln e j w a r t o ś c i p r o d u k c j i ty c h samych o r g a n i z a c j i goepo- d a rc z y c h , s k ła d a ją c y c h s ię na r e s o r t .
k O la p rz e m y s łu maszynowego - 1965 r . С
D la u z y s k a n ia p e ł n i e j s z e j p o ró w n y w a ln o ś c i danych w r e s o r c i e p r z a fty s łu maszynowego p r z y j ę t o we w s z y s tk ic h la t a c h je d n a kową l i c z b ę z je d n o c z e ń (Bum or, P o lm a t e x ,’ Po'n ar, Polm o,- Ema, P o l- k a b e l, U n i t r a i Spom asz).
r z e c z y w iś c ie J e e t n a le ż a ło zbadać z n a c z e n ie bran ż głów nych wśród O
branż s k ła d a ją c y c h s ię na p ro d u k c ję o r g a n i z a c j i .
T a b e la 2 d a je Ju ż cz ę ścio w o in n y o b ra z n iż ta b . 1 .' R e la c j a m iędzy ś r e d n ię lic z b ę p rz y p a d a ję c ę na Jed n ę o r g a n iz a c ję gospo d a rc z ą a u d zia łe m b ran ż y g łó w n e j J e s t w praw dzie l o g ic z n a , t z n , w ię k s z e j l i c z b i e bran ż odpowiada m n ie js z y u d z ia ł b ra n ż y głów n e j , to je d n a k dynam ika ty c h dwóch w i e l k o ś c i n ie J e s t jednakow a. Pod czas gdy ś r e d n ia l i c z b a branż r o ś n ie dość szyb k o , Г : u d z ia ł branż głów nych u trz y m u je s ię m niej w ię c e j na tym samym p o z io m ie. O est o c z y w is t e , że do tego o s t a t n ie g o s t w ie r d z e n ia n a le ż y s ię o d n ie ś ć ze zdwojonę o s t r o ż n o ś c ię , gdyż p orów n yw alno ść u d z ia łu branż głów nych j e s t s z c z e g ó ln ie u tr u d n io n a . Gdyby Je d n a k z a ło ż y ć , że c z y n n ik i d e fo rm u ję ce (t z n . zm iany k l a s y f i k a c y j n e i o r g a n iz a c y jn e o ra z zm iany ce n , w k t ó r y c h w yrażona j e s t każdo razowo w a rto ś ć p r o d u k c j i ) w zajem nie s ię zn o sz ę , to te n d e n c ja wyrażona p rz e z te l i c z b y m ogłaby być uznana za p ra w id ło w ę . N ie co le p s z y w ględ w zm iany s t r u k t u r y b ran żo w ej uzyskamy n a to m ia s t , gdy p o rz u c iw s z y a g r e g a t y r e s o r to w e , z e jd z ie m y na poziom o r g a n i z a c j i g o sp o d arczych w p o s z c z e g ó ln y c h r e s o r t a c h .
O la t a k i e j a n a l i z y uwzględnim y t r z y s to p n ie d y w e r s y f i k a c j i b ranżow ej w badanych o r g a n iz a c ja c h g o s p o d a rc z y c h :
1. S t r a t e g i a Je d n e j b ran ż y - gdy w a rto ś ć p r o d u k c j i brandy g łó w n e j w y n o si co n a jm n ie j 90% w a r t o ś c i p r o d u k c j i wyrobów w s z y s tk ic h b ran ż.
2. S t r a t e g i a b ra n ż y d o m in u ję c e j - gdy w ie lk o ś ć ta m ie ś c i s ię w g r a n ic a c h 70-90%.
3. S t r a t e g i e bran ż wyrównanych - gdy żadna z bran ż n ie o s lę g a 70%.
Co w yn ik a z p rze p ro w a d zo n e j e t a t y s t y c z n e j a n a l i z y s t r u k t u r y b ran żo w ej o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z e j badanych r e s o r t ó w , e w s z c z e g ó ln o ś c i z ta b . 3-5?
0
Za bran żę głównę uznano tak ę branżę wyrobów, k t ó r e j w ar to ś ć p r o d u k c ji b y ła n a jw ię k s z ę sp ośró d w s z y s tk ic h w y s tę p u ję c y c h w o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z e j bran ż wyrobów.
/ T a b e l a 3
D y w e r s y f ik a c ja branżowa w o r g a n iz a c ja c h g oep o d arcz ych p rz e m y słu spożywczego S t r a t e g i a I9 6 0 1970 1975 l i c z b a o r g a n i z a c j i g o sp o d arczych abso lu t n a u d z ia ł ° x / Э abso lu t n a u d z ia ł % abso lu t n e u d z ia ł % ded nej b ra n ż y
10
6 6,6
12
8 0 ,012
75 ,0 D o m in u ją c e j b ra n ż y 5 33 ,31
6 ,6
1
18,8 B ra n ż wyrównanych0
0
2
13 ,2 36 ,2
Razem 15100,0
15100,0
16100,0
Ź r
6
d i o : O p racow anie w ła s n e .T a b e l a 4
D y w e r s y f ik a c ja branżowa w o r g a n iz a c ja c h g o ep o d arcz ych p rz e m y s łu le k k ie g o S t r a t e g i a I9 6 0 1970 1975 l i c z b a o r g a n i z a c j i g o sp o d arcz ych abso lu t n a u d z ie ł % abso lu t n a u d z ia ł
0
//0
abso lu t n a u d z ia ł % ' • Dednej b ra n ż y 4 33,36
50,0 32 1 ,2
D o m in u ją c e j b ra n ż y i 1 6 ,71
• 8 ,5 5 35 ,6 B ra n ż wyrównanych6
50,0 5 4 1 ,56
4 3 ,0 Razem12
100,0
1 2
.100,0
14100,0
Ź r6
d ł o i o p ra c o w a n ia w ła s n e .I n tegra c ja Pr ło a ygjowyeb jednostek wytwóroaych 123 T a b e l a 5 D y w e r s y f ik a c ja branżowa w o r g a n iz a c ja c h g o sp o d arczych p rz e m y słu maszynowego S t r a t e g i e 1965 1970 1975
1
lc z b a o r g a n i z a c j i g o sp o d arczych abso lu t n a u d z ia ł% absolu t n a u d z ia ł %/0
absolu t n a u d z ia ł%Oednej b ran ży
1
1 1 , 1
2
1 8 ,22
10 ,5D o m ln u ję c e j b ra n ż y
1
1 1 , 1
3 2 7 ,36
31,6B ra n ż wyrównanych 7 78,8
6
54 ,51 1
57.9Razem 9
100,0
11
100,0
19100,0
Ż r ó d ł o ] O p racow anie w ła s n e
Na p o d s ta w ie ty c h m a te ria łó w można p o d ję ć próbę w y ja ś n ie n ia c z y i na i l e u z a sa d n io n a j e s t h ip o te z a o d o m in a c ji z a s a d y
b ranżow ej w p rz e m y ś le p o ls k im . Sp ośró d 40 o r g a n i z a c j i gospo d a rc z y c h trz e c h badanych r e s o r tó w w 17 (
3 4
,8
% ) stosow ano w 1975 r . s t r a t e g i ę Je d n e j b ra n ż y , w 12 (2 4 ,5 % ) - s t r a t e g i ę b ran ż y d o m in u ją c e j, a w 20 - s t r a t e g i ę bran ż w yrów nanych9 . Z n a cz y t o , że w w ię k s z o ś c i o r g a n i z a c j i u d z ia ł p r o d u k c ji b ra n ż y g łó w n e j w y n o si 70-100%, a w z d y w e rs y fik o w a n e j m n ie js z o ś c i - p o n iż e j 70%. Można w ię c p r z y j ę ć , że w z n a c z n e j w iękazoś-cl o r g a n iz e ; j l g o sp o d arcz ych p rz e d s ta w io n a h ip o t e z a z n a jd u je p o t w ie r d z e n ie .Z d anych z a w a rty c h w ta b . 3-5 w y n ik a ję Je d n a k n ie w ę t p lt w ia dość znaczne r e s o rto w e r ó ż n ic e w s to p n iu b ran żo w ej d y w e r s y f i k a c j i p r o d u k c ji o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z y c h . S t r u k t u r y n a jm n ie j z d y w e rs y fik o w a n e w y s tę p u ję w p rz e m y ś le spożywczym, n a j s i l n i e j z d y w e rs y fik o w a n e w p rz e m y ś le le k k im , p rz e m y ś le maszynowym.
W k o o p e ra c ja c h ja p o ń s k ic h s t o p ie ń d y w e r s y f i k a c j i J e s t zna c z n ie w ię k s z y . Z a s t r z e g a j ą c s ię co do n i e p e łn e j p o ró w n y w a ln o ś c i denych ja p o ń s k ic h z n a s z y m i, można za N. Y a n a g ih a ra p o d a ć, że sp ośró d 22 n a jw ię k s z y c h k o r p o r a c j i ja p o ń s k ic h t y l k o 3 (1 3 ,6 % ) s t o s u j e s t r a t e g i ę je d n e j b ra n ż y ,
6
(2 7 ,2 % ) b ra n ż y d o m ln u ję c e j. a 13 b ran ż wyrównanych (p o w ię z a n y c h iN. Y a n a g i h a r a , S t r a t e g i a 1 k o r p o r a c j i p rz e m y s ło w y c h , "Z a r z ę d z e n ie
n ie p o w ię z a n y c h ). P o r . s t r u k t u r a ja p o ń s k ic h 1974. n r 10-11.
3.24 Szymon Jakubowioa
Na uwagę z a s łu g u je ró w n ież dynam ikę d y w e r s y f Ik e c y jn a . N a le
py
j s r o z p a trz e ć o d d z ie ln i e d ie о к г а зи 1960-1970 (w z g lę d n ie 1965-1970) d la p rz e m ysłu maszynowego i d la l a t 1970-1975. Otóż z ta b . 3-5 w y n ik a , że w z a s a d z ie we w s z y s tk ic h badanych r e s o r ta c h w p ierw sz ym o k r e s ie n e s t ę p i ł spadek s to p n ia d y w e r s y f ik a c j i s t r u k t u r , n a to m ia s t w drugim o k r e s ie - p ew ien j e j w z r o s t.W yd aje s i ę , że spodek d y n a m ik i d y w e r s y f ik a c y j n e j l a t 1960 - (1 9 6 5 ) - 1970 j e s t p o z o rn y . 3 e s t to praw dopodobnie w d ecyd ującym s to p n iu ko n sek w en cją r ó ż n ic k l a s y f i k a c y j n y c h . W prow adzenie w ro ku 1970 "S y s te m a ty c z n e g o Wykazu Wyrobów" spowodowało kom aeację bran ż i s t n i e j ą c y c h w ob o w iązu jącym do roku 1969 “ Szczegółowym asortym entow ym w y k a z ie w yrobów ". P rz y k ła d o w o b i o r ą c , w Z je d n o c z e n iu P rz e m y s łu M o to ry z a c y jn e g o w 1965 r . " T r a n s p o r t samochodo wy i m o to cyk lo w y" o ra z " C z ę ś c i i w yp o sa ż e n ia środków t r a n s p o r t u " s t a n o w iły dw ie różn e b ra n ż e . W "Syste m atycz n ym W yk az ie Wyrobów" f i g u r u j ą one Ju ż razem ja k o odrębna b ran ża pod nazwą " Ś r o d k i t r a n s p o r t u samochodowego". P o z o r n ie n a s t ą p i ł spadek s to p n ia d y w e r s y f i k a c j i , choć wiadomo, że w r z e c z y w is t o ś c i Z je d n o c z e n ie P rz e m y s łu M o to ry z a c y jn e g o n a le ż y do ty c h stosunkow o n ie l ic z n y c h o r g a n i z a c j i g o sp o d arcz ych p rz e m y s łu maszynowego, w którym poziom d y w e r s y f i k a c j i i i n t e g r a c j i p io n o w e j r o ś n ie .
Podobne b y ł y zm iany w dawnym Z je d n o c z e n iu P rz e m y s łu E l e k tr o n ic z n e g o i T e le t e c h n ic z n e g o , g d z ie c z ę ś c i
1
z e s p o ły z o s ta ł y ró w n ie ż w łą c z o n e do b ra n ż y g łó w n e j. Także w Z je d n o c z e n iu P rz e m y s łu Maszyn i A p arató w E le k t r y c z n y c h t r z y b ran że i s t n i e j ą c e względem s i e b i e w u k ła d z ie poziomym p o łą c z o n e z o s t a ł y w Je d n ą w ie lk ą b ra n ż ę . A n a lo g ic z n e z ja w is k a m ia ły m ie js c e tak ż e w in n y c h o r g a n iz a c ja c h g o s p o d a rc z y c h .W drugim o k r e s ie (1970-1975) n a s t ą p i ł o d cz u w a ln y w z ro s t s to p n ia d y w e r s y f i k a c j i . 3 e s t to p raw dopodobnie wypadkowa różno- kieru n ko w eg o d z i a ł a n i a w ie lu r e a ln y c h , a n ie k l a s y f i k a c y j n y c h c z yn n ik ó w . W y m i e n i ć n a le ż y wśród n ic h c z y n n ik i p o s tę p u t e c h n i cznego
1
t e c h n o lo g ic z n e g o , p o d k r e ś la ją c p r z y tym Je d n o c z e ś n ie w i e l k i vipływ s t r a t e g i i o r g a n i z a c y jn e j. P o ja w ie n ie s i ę w Z je d n o c z e n iu P r z e d s ię b io r s t w W e łn ia r s k i c h “ P ó łn o c " d z i a n in o ra z o d z ie ż y i b i e l i z n y - o s o b i s t e j «в tk a n in i d z i a n in tk a n in o p o d o b n y c h , wyrobów w łó k ie n n ic z y c h n ie tk a n y c h w p rz e m y ś le l n ia r s k im i filc o w y m , a tak ż e u s łu g c h ło d n ic z y c h w Z je d n o c z e n iu P rz e m y s łu C h ło d n ic z e g o - to p r z y k ła d p o s tę p u te c h n o lo g ic z n e g o , rz u tu ją c e g o na s to p ie ń d y w e r s y f i k a c j i
1
s t r u k t u rę branżową o r g a n i z e c j l g o sp o d arcz y ch .Odmiennym, typowym p rzykład em zmian s t r u k t u r y branżow ej w o r g a n iz a c ja c h , n ie p o c ią g a ją c y c h za sobą k o n s e k w e n c ji o r g a n iz a c y jn y c h i tym samym - n e u tr a ln y c h w sto su nku do s to p n ia dy w e r s y f i k a c j i , może być s y t u a c ja w Z je d n o c z e n iu P rz e m y słu A u to m a ty k i i A p a r a tu r y Pom iaroviej “ M e ra ". Bran żą główną b y ło w Merze w 1970 r . a p a r a t u r a pom iarowa w raz z u rz ą d z e n ia m i l a b o r a t o r y jn y m i. Za n ią s z ł y u rz ą d z e n ia do a u to m a tyc z n e j regu l a c j i i s te r o w a n ia o ra z - Ja k o t r z e c i a w edług w i e l k o ś c i p ro d u k c j i brąnża - u rz ą d z e n ia autom atycznego p r z e tw a r z a n ia in fo rm a c j i , IV l a t a c h 1970-1975 w a rto ś ć p r o d u k c ji (w cenach z b y tu ) u rząd zeń autom atycznego p r z e tw a r z a n ia i n f o r m a c j i * z w ię k s z y ła s ię d z i e w i ę c i o k r o t n i e , a - dwóch w yżej w ym ienionych bran ż - " t y l k o " d w u k ro tn ie . W e f e k c i e na c z o ło w y s u n ę ły s ię zdecydo w an ie u rz ą d z e n ia do p r z e tw a r z a n ia I n f o r m a c ji i s t a ł y s ię branżą główną ’’M e r y ", jed n ak bez i s t o t n e j zm iany s to p n ia dy w e r s y f i k a c j i . In a c z e j p r z e d s t a w ia ła b y s ię sp ra w a , gdyby z "Me r y " w y d z i e l i ł a s ię branżo maszyn i u rząd zeń c y fr o w y c h , tak ja k to s ię np, s t a ł o w przyp ad ku n a r z ę d z i (w y d z ie lo n y c h z dawnego Z je d n o c z e n ia P rz e m y s łu O b ra b ia re k i N a r z ę d z i), zmecha nizow anego s p rz ę tu domowego o ra z maszyn i urzgdzcń h a n d lo wych.
W y d z ie le n ie branż z w ie lo b ra n ż o w y c h o r g a n i z a c j i j e s t na stępstw em zarówno rozw o ju p rz e m y s łu , w y ra ż a ją c e g o s ię n. In . w p o ja w ia n iu s ię nowych, d ynam icznych b ra n ż , ja k i zosad p r z y j ę t y c h ja s z c z e w roku 1958 w Uchw ało RM nr 128. G od zi a ię p rz y p o m n ie ć , że w U chw ale t e j dopuszczono tw o rz e n ie zjed n o czeń w ie lo b ra n ż o w y c h t y l k o w tak im p rz y p a d k u , gdy z a c h o d z iła po
trz e b a p o łą c z e n ia k i l k u m a łych , n ie z d o ln y c h do sam od zielnego i s t n i e n i a b ra n ż . W t e j s t r a t e g i i o r g a n i z a c y jn e j o p a r t e j na za s a d z ie ; Je d n a c a ła b ran ża — je d n e o r g a n i z a c j a , d y w e r s y f i k a c j i s t r u k t u r y b ran żo w ej n ie r o z p a t r u je s ię z p unktu w id z e n ia ko r z y ś c i j a k i e liioże one p r z y n ie ś ć o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z e j le c z t r a k t u j e s ię J ą ja k o z ło k o n ie c z n e . D la te g o te ż u podstaw e t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j p rz e m y s łu maszynowego l e ż y z a s a d a , że “ o rg a n iz o w a n ie dużych o r g a n i z a c j i g o sp o d arczych i p la n o w a n ie ic h d z i a ł a l n o ś c i p rz e m y s ło w e j dokonywane J e s t z a s a d n ic z o we d łu g branż p rzem ysło w ych lu b w yo d ręb n io n ych grup wyrobów w
u k ła d a c h u m o ż liw ia ją c y c h p ro w a d z e n ie 'p ro g ra m o w a n ia i a n a li z ę p o tr z e b s p o łe c z n y c h na w yroby d a n e j b ra n ż y o ra z u m o ż liw ia ją cych jed n o z n a cz n e o k r e ś le n ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i za p o k ry w a n ie ty c h p o t r z e b " 10.
P rz e z d y w e r s y f ik a c ję brsnżoną ro z u m ie liś m y w t e j a n a l i z i e w y tw a rz a n ie p rz e z o r g a n iz a c je g o sp o d arcze wyrobów n ie wchodzą cych w s k ła d p r z y p is a n y c h im branż p r o f ilo w y c h (g łó w n y c h ).
2
d y w e r s y f ik a c ją mamy jed n a k ta k ż e do c z y n ie n ia , gdy o r g a n iz a c ja g o s p o d a rc z a , w c e lu r o z s z e r z e n ia k rę g u o d b io rc ó w i z d o b y c ia no wych rynków , w łą c z a do program u swego d z i a ł a n i a w y tw a rz a n ie wyrobów k o n ie c z n ie z in n e j b ra n ż y , a w o g ó le o innym n iż do ty c h c z a s c e lu użytkowym lu b o f e r u je nowe u e łu g i. W nauce i p ra k t y c e k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h n ie c h ę t n ie używa a ię tego p o ję c i a , c z ę s to u z n a ją c z ja w is k o p rz e z n ie w yrażone za typowe d la g o s p o d a rk i k a p i t a l i s t y c z n e j , p od czas gdy naszym zd an iem , t y l k o d y w e r s y f ik a c ja typ u konglom eratow ego - g d z ie m iędzy wyrobem do ty c h c z a s wytwarzanym a nowym wyrobem lu b nową u słu g ą n ie i s t n i e j e żaden zw iąz ek rzeczo w y (t e c h n o lo g ic z n y , p r o d u k c y jn y ) - n ie ma w g o sp o d arce p la n o w e j w ie lk ie g o sensu. N a to m ia s t w s z e l k i e in n a r o d z a je d y w e r s y f i k a c j i (p o z io m a , pionow a boczna i t d . ) , Ja k o w y n ik a ją c e z p o stęp u t e c h n i k i i p r z y c z y n ia ją c e e ię do w z ro s tu e fe k t y w n o ś c i d z i a ł ą l n o ś c i g o s p o d a r c z e j, mogą być w ie lc e p o ż y te c z n e . Rzecz j a s n e , d y w e r s y f ik a c ja j e s t za p rze cz en ie m “ c z y s t o ś c i b ra n ż o w e j” .B ra k tu m ie js c e n a * r o z w ią z a n ie problem u wzajem nych n » l a c j i m iędzy s p e c j a l i z a c j ą przedm iotow ą a d y w e r s y f ik a c ją . T rz eb a Je d n ak p o d k r e ś l i ć , i ż żadna s p rz e c z n o ść m iędzy tym i s t r a t e g ia m i p r z e d s ię b io r s t w a n ie w y s t ę p u je , gdy d y w e r s y f ik a c ja o p ie r a s ię na (le p s z y m ) w y k o rz y s ta n iu i s t n i e j ą c e g o Ju ż w nim p o t e n c ja łu lu d z k ie g o i rzeczow ego. W zg ru p ow aniu p r z e d s ię b io r s t w n ato - e i a s t można p o g o d zić s p e c j a l i z a c j ę p rzedm iotow ą w p r z e d s i ę b io r stw ach z d y w e r s y f ik a c ja w s k a l i z g ru p o w a n ia , W pierwszym- p r z y padku dynam ikę d y w e r s y f ik a c y jn ą można o s ią g n ą ć d rog ą podejmowa n ia p rz e z p r z e d s ię b io r s t w a nowej “ n i e p r o f i ł o w e j " p r o d u k c j i
Ramowe k o n c e p c je m a k r o o r g e n iz a c ji ' re 's o rtu p rz e m y s łu ma- ezynowego (a n e k s ) . W arszawa 1973. M a t e r i a ł p o w ie lo n y . I n s t y t u t O r g a n i z a c ji P rz e m y s łu Maszynowego.
(e k s p a n s ja a s o rty m e n to w a ), w drugim zaś p rz e z tw o rz e n ie nowych p r z e d s ię b io r s t w lu b łę c z e n ie s ię ( i n t e g r a c j ę ) z j u t i s t n i e j ą c y m i (e k s p a n s ja o r g a n iz a c y jn a ). W jednym i drugim przypadku* prowa d z ić to b ę d z ie do u m o cn ien ia p o z y c j i p r z e d s ię b io r s t w i o rg a n i z a c j i g o sp o d arczych na rynku o ra z szybszego u n o w o cz e śn ia n ia s t r u k t u r y p r o d u k c ji.
Z a s ta n o w ić m usi t r w a ła d o m in a cja b ranżow ej z a s a d y o r g a n i z a c j i g o s p o d a rk i n aro d o w ej. D o św ia d c z e n ie r o z w in ię t y c h k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h ja k ju ż o tym w sp o m in aliśm y, dow odzi, i ż różnym etapom rozw oju o d p o w ia d a ły różne s t r a t e g i e o r g a n iz a c y j n e, różne form y k o n c e n t r a c ji p r o d u k c ji i i n t e g r a c j i p r z e d s ię b io r s t w . N a to m ia st w w ię k s z o ś c i k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h od k i l k u d z i e s i ę c i u l a t zasada branżowa dom inuje w sposób n ie zm ienny
1
a b s o lu tn y . N ie można tego w y ja ś n ić - ja k p ó ź n ie j nato wskażemy - p o trz e b a m i o r g a n i z a c j i p r o d u k c ji s p o łe c z n e j. O akie są w ię c in n e J e j z a l e t y ?
1. Na podstavm e d ośw iad czeń h i s t o r i i w y p ro w a d z iliś m y z a s a dę k o n ie c z n e j z g o d n o śc i m iędzy podsystemem ekonomicznym (u k ła d d e c y z y jn y i in s t r u m e n t y ) a podsystemem in s t y tu c jo n a ln y m ( o r g a n iz a c y jn y m ) w każdym s y e te m ie fu n k c jo n o w a n ia g o s p o d a rk i n aro d o w e j11. Otóż w a d m in istra cy jn o - n a k a z o w y m ( c e n t r a l i s t y c z n y m ) s y s te m ie fu n k cjo n o w a n ia p la n o w a n ie c e n t r a ln e podejmowane j e s t ja k o z e s t a w ie n ie fo r m a ln ie lu b f a k t y c z n ie o b l ig a t o r y j n y c h b i lan só w środków i przedm iotów p r a c y . P ro w a d z i to do d y re k ty w i- z a c j i system u p la n o w a n ia i z a r z ą d z a n ia , co w yraża s ię w tym, że adresow e p la n y r e s o r tó w i o r g a n i z a c j i g o sp o d arczych wraz z za w a rty m i w n ic h l im it a m i i z a d a n ia m i s ta n o w ię in s tru m e n ty r e a l i z a c j i b ila n s ó w p la n is t y c z n y c h . Z k o l e i system o w i dyrektywnem u n a j l e p i e j odpowiada g a łęzio w o - b ran ż o w a o r g a n iz a c ja g o s p o d a rk i narodow ej,, gdyż j e s t ona n a j l e p i e j p rz y sto s o w a n a (d ro ż n a ) do dokonyw ania ja o d z ia tu zadań i środków m iędzy o r g a n iz a c je gos p o d a rcz a o ra z do k o n t r o l i ic h w ykonyw ania. P l a n i ś c i w s z y s tk ic h s z c z e b li u sytu ow an ych ponad p r z e d s ię b io r s t w a m i eę w ię c z a i n t e r e sow ani w n a k ła d a n iu s ię układów o r g a n iz a c y jn y c h m
branżowo-11 P o r . S z . O a k u b o w i c z , A k tu a ln e k i e r u n k i rozw oju s t r u k t u r y i n s t y t u c j o n a l n e j w g o sp o d arce k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h , Warszawa 1977, mpie p o w ie lo n y . I n s t y t u t P la n o w a n ia .
- g a łę z io w e u k ła d y p l a n is t y c z n e . N ie zawsze e ię to u d a je , n ie m n iej tak a J e s t od p la n u s z e ś c i o le t n ie g o p ocząw szy s t a ł a
ten-1
Od e n c ja p la n is t ó w . W ła ś n ie w o k r e s ie tego p la n u u k s z t a łt o w a ł s ię i u m o cn ił prym at o r g a n i z a c j i p la n o w a n ia i z a r z ą d z a n ie cen t r a ln e g o nad p o trz e b a m i o r g a n i z a c j i p r o d u k c ji. W k o n s e k w e n c ji p o w s ta ł s i l n y system p la n o w a n ia c e n t r a ln e g o , a l e w bardzo w ie lu p rz yp a d k a ch zerw ane z o s t a ł y n a t u r a ln e z w ię z k i p ro d u k c y jn e te c h n o lo g ic z n e i ekonom iczne ń ię d z y p r z e d s ię b io r s t w a m i; u k s z t a ł t o w a ł s ię typ p r z e d s ię b io r s t w a u n iw e rs a ln e g o i a u t a r k ic z n e g o .
Tak w ię c s t w i e r d z i l i ś m y , i ż d y re k ty w n y system p la n o w a n ia i b ila n s o w a n ia s t w o r z y ł p o d staw y d la d o m in a c ji z a s a d y b ran ż o w e j. Z d r u g i e j je d n a k s t r o n y u k s z ta łto w a n a w o p a r c iu o tę zasadę o r g a n iz a c jo g o s p o d a rk i o d d z ia ły w a w s p rz ę ż e n iu zwrotnym na s y
stem p la n o w a n ia , p ow ażnie u t r u d n ia ją c d o k o n an ie w nim n ie z b ę dnych - z p unktu w id z e n ie rozw oju - zm ian. K lasyczn ym tego p r z y kładem są • t r u d n o ś c i w u p o w sz e ch n ia n iu s ię p re fe ro w a n e g o ob ec n ie p la n o w a n ia p rzed m iotow ego.
Z rozważań ty c h w yn ik a w ię c , że warunkiem l i k w i d a c j i dominu ją c e g o u d z ia łu z a s a d y b ranżow ej w o rg a n iz o w a n iu g o s p o d a rk i na rodow ej b y ła b y zm iana c h a r a k t e r u p le n o w a n ia i b ila n s o w a n ia cen t r a ln e g o . Może to ró w n ież o tw o rz y ć drogę d la p la n o w a n ia p rz e d m iotow ego, co n ie wymage z r e a z t ę r e z y g n a c j i z p la n o w a n ia g a łę zio w eg o .
2. N ie w ą tp liw e z a l e t ę g rup ow an ia w Je d n e j o r g a n i z a c j i gos p o d a r c z e j p r z e d s ię b io r s t w (z a k ła d ó w ) z a k w a lifik o w a n y c h do Je d n e j b ra n ż y j e s t m ożliw ość r a c jo n a ln e j a l o k a c j i p r o d u k c j i w o b r ę b ie t e j b ra n ż y . O d n osi s ię to je d n a k w z a s a d z ie t y l k o do brenż i g a ł ę z i o Je d n o ro d n e j p 'r o d u k c ji, t a k ic h np. Ja k s p rz e m y s ł,
wę-12
"Z a s a d a c e n t r a ln e g o p lo n o w a n ie z a k ła d a Ja k o podstawowy warunek u j ę c i e w Jednym p l a n i e w s z y s tk ic h elem entów d z i a ł a l n o ś c i o ra z z e s t a w ie n ie w p l a n i e z b io rcz y m w s z y s tk ic h plenów Je d n o s te k o p o k re w n ej d z i a ł a l n o ś c i . W ynika z te g o , że w s z y s tk ie e le m e n ty p la n u w p r z e d s i ę b io r s t w ie p o w in n y z b ie g a ć s ię w j e d n e j komórce c e n t r a l n e j , a d a l e j - że c a ło ś c p la n ó w p r z e d s ię b io r s t w m usi byc sko n cen tro w an a w o so b n e j je d n o s t c e , k t ó r a d a je w y ty c z n e w z a k r e s ie w s z y s tk ic h c z ę ś c i, p la n u i k t ó r a kon t r o l u j e w yko nanie c a ł o k s z t a ł t u p la n u ” ( p o r . M. D o r o-
6
z e w i с z , Wybrane z a g a d n ie n ia o r g a n i z a c j i p rz e m y s łu . Warszawa 1952, a . 3 5 ),In te g ra c ja praeeyslowyeh jednostek wytwórczych
129
g ło w y , cem entowy, a z w ła s z c z a e n e r g e t y c z n y , k t ó r y z n a t u r y te c h n o l o g i i p r o d u k c j i i p rz e m y s łu e n e r g i i e le k t r y c z n e j m usi być s te ro w a n y c e n t r a l n i e ,w
bardzo w ie lu je d n a k b ran żach i g a łę z ia c h o z ło ż o n e j i s t a l e z m ie n ia ją c e j s ię p r o d u k c ji c e n t r a ln yrachunek a l o k a c j i p r o d u k c ji j e s t n ie z w y k le tru d n y do p rz e p ro w a d z e n ia . W zw iąz ku z tym d y s p o z y c ja w t e j d z i e d z in i e z a m ie n ia s i ę c z ę s to w b iu r o k r a t y c z n y p ro c e d e r i p r z y n o s i w ię c e j szkody n iż p o ż y tk u .
Ł ą c z y s ię z tym p rob lem s p e c j a l i z a c j i p r o d u k c j i. R e a l i z a c j a z a s a d y b ran żo w ej s p r z y ja n ie w ą t p liw ie s p e c j a l i z a c j i p rz e d m io to w e j. Tym t e ż trz e b a tłu m a cz yć s p o re o s i ą g n i ę c i a w t e j d z ie d z i n i e , c h o c ia ż n ie można tu n ie wspomnieć z k o l e i o ujem nych s tr o n a c h tego ro d z a ju s p e c j a l i z a c j i , co w yraża s ię (z w ła s z c z a w p rz e m y ś le le k k im ) w nadmiernym o g r a n ic z e n iu
1
u s z ty w n ie n iu s t r u k t u r y p r o d u k c ji w y tw a rz a n e j w p r z e d s ię b io r s t w a c h p rz e m y s ło w ych. Z a s t r z e c s i ę tak ż e n a le ż y , że n ie zawsze k o n c e n tr a c ja p r o d u k c ji f i n a l n e j j e s t n a jle p s z ą drogą do o s i ą g n i ę c i a e f e k t y w n o śc i t e j p r o d u k c j i. D o św ia d c z e n ia p rze m ye łu k r a jó w wysokor o z w in ię t y c h w y k a z u ją , że można J e o s ią g n ą ć p r z y n is k im p o z io mie k o n c e n t r a c j i p b o d u k c ji f i n a l n e j z a s t ą p io n e j p rz e z s i l n ą k o n c e n tr a c ję p r o d u k c j i elem entów . W ynika z pow yższego, że s t a łe g o rozw o ju wymaga s p e c j a l i z a c j a w e le m e n ta c h wyrobu f i n a l n e go, k t ó r a w p r z e c iw ie ń s t w ie do s p e c j a l i z a c j i w w yrobach g o to wych n ie t y l k o n ie u s z ty w n ia p od aży w sto su n k u do p o p y tu , le c z z w ię k sz a e la s t y c z n o ś ć p od aży. Ma to s z c z e g ó ln e z n a c z e n ie w p ro d u k c j i a r t y k u łó w ryn k o w ych , g d z ie p r z e ja w ia j ą s i ę z n a c z n ie js z e w ahan ia p o t r z e b .
3. W sz elk a wąska s p e c j a l i z a c j a zak ład ó w i p r z e d s ię b io r s t w zap ew n ia p r z e jr z y s t o ś ć u k ła d u podm iotow ego, co u ła t w ia centrum u s t a l a n i e z a d a ń , k o n t r o lę ic h w y k o n a n ia , a ta k ż e o d d z ia ły w a n ia na system k ie ro w a n y p r z y pomocy w ąsk ieg o ze sta w u n a r z ę d z i tak nakazowych (o czym ju ż w s p o m in a liś m y ), ja k i p a ra m e try c z n y c h . O la s p e c ja liz o w a n y c h branżowo p r z e d s ię b io r s t w i z je d n o c z e ń ł a t w i e j J e s t np. u s t a l i ć w i e l o l e t n i e normy p o d z ia łu dochodu n iż d la o r g a n i z a c j i branżowo z d y w e rs y fik o w a n y c h .
Эак s łu s z n ie zauważa D. B e k s ia k " ła t w o ś ć p o s łu g iw a n ia s ię n a rz ę d z ia m i z a r z ą d z a n ia n ie w y c z e rp u je Je d n a k k w e s t i i ic h sku t e c z n o ś c i P r e f e r u j ą c t y l k o ro z w ią z a n ia n a j ł a t w i e j s z e d la
s i a b i e , będą [o rg a n a c e n t r a ln e - S 3 ] n ie u c h r o n n ie n ap o tyk ać t r u d n o ś c i po s t r o n i e p r z e d s ię b io r s t w (w o s ta te c z n y m w ię c rachunku
t a k ie p o s tę p o w a n ie n ie okaże s ię ła tw e w r e a l i z a c j i ) o r a z n ie będę r e a liz o w a ć p o ż ą d a n e j ze s p o łe cz n e g o i in d y w id u a ln e g o pun k tu w id z e n ia , r e a l i z a c j i zadań w z a k r e s ie z a s p o k o je n ia p o tr z e b
13
konsum entów” . W e f e k c i e w ychodząc z z a ło ż e n ia , iż centru m n ie może n ie l i c z y ć s ię z punktem w id z e n ia p r z e d s i ę b io r s t w na sprawę s p e c j a l i z a c j i i s f e r y ic h d z i a ł a n i a , B e k s ia k zd e cyd o w an ie ne g a ty w n ie o c e n ia u n if o r m iz a c ję p o d e jś c ia i ro z w ią z a ń w d z i e d z i n ie " s e g m e n t a c j i" , z a le c a z ró ż n ic o w a n a s to s o w a n ie j e j zasad ( p o g łę b io n e j s p e c j a l i z a c j i lu b s z e ro k ie g o p r o f i l u d z i a ł a n i a ) .
N a w ią z u ją c do b a r d z ie j szczeg ó łow eg o problem u u s t a l a n i e branżow ych norm p o d z ia łu d la o r g a n i z a c j i g o e p o d a rc z y c h , wypada ło b y ta k ż e d o d a ć, ż e :
po p ie r w s z e , d la c e ló w p o d z ia łu n ie j e s t a b s o lu t n ie k o n ie czne s to s o w a n ie norm, można w tym c e lu używać ta k ż e in n y c h in stru m en tó w , np. p od atk o w ych ; n ie tu m ie js c e na a n a li z ę z a l e t i иod s to s o w a n ia norm, i d z i e r a c z e j o s t w ie r d z e n ie p o t r z e b y po s łu g iw a n ia s ię m o ż liw ie s z e ro k im zestawem in stru m e n tó w ad ekw at nych do o d p o w ie d n ic h warunków i s y t u a c j i , w tym ta k ż e do metod i n t e g r a c j i p r z e d s ię b io r s t w ;
po d r u g ie s to s o w a n ie norm o p a r ty c h na s t a t y s t y c z n e j a n a l i z i e b ran żo w ej n ie musi powodować k o n ie c z n o ś c i s k u p ie n ia w s z y s tk ic h p r z e d s ię b io r s t w d a n e j b ra n ż y w je d n e j o r g a n i z a c j i ; Ju ż w d z i s i e j s z e j p r a k ty c e p r o d u k c ja o k r e ś lo n y c h wyrobów j e s t ( i m usi by<j). ro z p ro sz o n a w je d n o s tk a c h w ytw ó rcz ych ró ż n y ch form w ła s n o ś c i, p la n o w a n ia i p o d p o rz ą d k o w an ia . D ą ż e n ie do c z y s t o ś c i b ran żo w ej i . obejm ow ania p rz a z je d n ą Je d n o s tk ę c a ł e j b ra n ż y rzad ko ro k u je n a d z ie je p e łn e j r é a l i z a c j i , a zawsze s tw a rz a -nie b e z p ie c z e ń stw o m o n o p o liz a c ji. K la syc z n ym p rz y k ła d e m r o z b i c i a b ra n ż y p rz e m y s łu c e n t r a l n i e z arząd z an e g o m iędzy różne o r g a n iz a c j e J e s t p rz e m y s ł o b r a b ia rk o w y .
T w o rz e n ie z je d n o c z e ń jed n o b ran ż o w ych j© s t ta k ż e c o ra z b a r d z i e j u tr u d n io n e . Z n aszych badań w y n ik a p r z e c i e ż , że w p r z e
13
P o r . System z a r z ą d z a n ia p r z e d s ię b io r s t w a m i hańdlow ym i i p rzem ysłow ym i w y tw a rz a ją c y m i dobra k o n su m p cyjn e, t .
2
, re d , 3» B e k s i e k , W arszaw a, 1975. e. 555, mpie p o w ie lo n y , In*» r t y t u t F u h k c jo n o w a n ia G o s p o d a rk i N arodów «j S G P iS .m yślę maszynowym i le k k im p r z e c i ę t n i e 25% w a r t o ś c i p r o d u k c ji każdego z je d n o c z e n ia ty c h r e s o rtó w l e ż y poza wyznaczonym pro- f ile m branżowym. N a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że wbrew z a s a d z ie b ran żo w e j u d z i a ł te n b ę d z ie w p r z y s z ł o ś c i w z r a s t a ł.
4. Is t o t n y m i cecham i b ran żo w ej o r g a n i z a c j i j e s t m ożliw ość w spólnego p ro w a d z e n ia d z i a ł a l n o ś c i badaw czo-rozw ojow ej o ra z w spólnego« s c e n tra liz o w a n e g o w ykonyw anie pewnych ważnych f u n k c j i j a k i n w e s t y c j e , z b y t , z a o p a t r z e n ie , s z k o le n ie k a d r I t p .
K o r z y ś c i w y n ik a ją c e z t a k i e j w s p ó ln e j d z i a ł a l n o ś c i möge w o k r e ś lo n y c h w arunkach ok ezać s ię pow ażne, a l e pod w arunkiem , że p r z e d s ię b io r s t w a będę w n i e j z a in te r e s o w a n e . W ą tp liw e j e s t p r z y tyra, a b y w każdym p rzyp ad ku i w k a ż d e j b ra n ż y łą c z n e d z i a ł a l n o ś ć m u s ia ła e ię łą c z y ć z c e n t r a l i z a c j ę ty c h f u n k c j i w przym usowych z g ru p o w a n ia c h . N ie można o c z y w iś c ie w y k lu c z y ć po t r z e b y ta k ie g o w ła ś n ie s c e n tra liz o w a n e g o w ykonyw ania o k r e ś lo nych d z i a ł a ń , z w ła s z c z a gdy i d z i e o r o z w lę z a n ia z d z ie d z in y b a d a w czo - ro zw o jo w e j, k t ó r a l e ż y w i n t e r e s i e p a ń s tw a , lu b gdy z in n y c h względów p r z e d s ię b io r s t w a w e s z ły w s k ła d s i l n i e s c e n t r a liz o w a n e g o i z in te g ro w a n e g o z g ru p o w an ia.
O e ż e li je d n a k z j a k ic h k o l w ie k in n y c h ważnych względów wska zane b y ło p o z o s t a w ie n ie p rz e d s ię b io rs tw o m s z e r o k ie j s a m o d z ie l n o ś c i e k o n o m ic z n e j, to możnaby z n a le ź ć in n e sp osob y w spólnego w ykonyw ania pewnych . zadań p rz e z daną l i c z b ę p r z e d s ię b io r s t w je d n e j b ra n ż y . P r z e d s ię b io r s t w a mogę p r z e c ie ż tw o rzyć w y s p e c ja liz o w a n e z r z e s z e n ia na p o d s ta w ie w sp óln ych in te r e s ó w ekonom i c z n y c h , k t ó r y c h celem J e s t r e a l i z a c j a w ybranych zadań z z a k re s u ro zw o ju n a u k i i t e c h n i k i lu b in n y c h w ym ien ion ych w yż e j d z ie d z in . P r a k t y k a teg o ro d z a ju J e s t szero k o ro zp o w szechn ion a np. w gospodarfce w ę g i e r s k i e j .
D łu g o fa lo w e ro z w ią z y w a n ie zadań badaw czo-rozw ojow ych może e ta n o w ić ta k ż e p rz e d m io t umowy m iędzy p r z e d s ię b io rs tw e m a od p o w ie d n ie w y s p e c ja liz o w a n ą p la c ó w k ę , np. in s t y tu te m branżowym, wyższą s z k o łą i t p . W te k im p rzyp ad ku p la có w k a s t a j e s ię o- śro d klem w s p ó ln e j p o l i t y k i t e c h n ic z n e j d a n e j b ra n ż y o p a r t e j na k o r z y ś c ia c h ek o n o m icz n ych , o n ie na p rz y m u s ie a d m in is tr a c y jn y m . Czy trz e b a p rz y p o m n ie ć , że poddaw anie p r z e d s ię b io r s t w takim rygorom i z a le ż n o ś c io m w d z ie d z in a c h i b ra n ż a c h , k t ó r e po w in n y c z ę s to i szybko p rzyg otow yw ać s i ę do wymogów z m ie n ia
-132
_____ Szymon JakubowiczJą c e g o s ię o t o c z e n ia , powoduje z w y k le s k u t k i odw rotne od zam ie rz o n y c h ? Зак c z ę s to z d a rz a s ię n p ., że przymusowa c e n t r a l i z a c j a f u n k c j i z a o p a tr z e n ia p ro w a d z i do w ie lc e s z k o d liw y c h i ko szto w n yc h , b iu r o k r a t y c z n y c h w ypaczeń1**?
5. M o n o p o liz a c ja p r o d u k c ji j e s t o s ta tn im problem em , k t ó r y chcemy tu ro z w a ż y ć, o g r a n i c z a ją c s ię do j e j a sp ek tó w o r g a n iz a c y jn y c h i to t y l k o w tym z a k r e s i e , w Ja k im ł ą c z y s ię ona ze stosow aniem z a s a d y branżow ej. N egatyw nych e fe k tó w I s t n i e n i a mono p o l i p odaży n ie ma p o t r z e b y u d ow ad niać, s y g n a l i z u j ą c t y l k o , że za ch o w a n ie a ię o r g a n i z a c j i m o n o p o lis ty c z n y c h w g o sp o d arce soc j a l i s t y c z n e j w d z i e d z in i e p r o d u k c j i , j e j j a k o ś c i i cen J e e t z p u n k tu w id z e n ia o d b io r c y n ie m n ie j s z k o d liw e n iż w k a p it a liz m ie . W n a s z e j p r a k t y c e można w y ró ż n ić k i l k a typów m o n o p o li. Mo n op ol n a t u r a ln y lu b ( t e c h n o lo g ic z n y ) w yn ik a z w yso k ie g o poziomu s p e c j a l i z a c j i . w p r o d u k c ji danego wyrobu ' i o p ie r a s ię na ko r z y ś c ia c h ek o n o m ii s k a l i . T a k i monopol j e s t e k o n o m icz n ie uza s a d n io n y pod w arunkiem , i ż w ie lk o ś ć p r z e d s ię b io r s t w o n ie p r z e k ra c z a t e c h n ic z n ie i e k o n o m icz n ie o p ty m a ln e j s k a l i p r o d u k c j i , co w naszym p rz e m y ś le (z w ła s z c z a a r t y k u łó w ko n su m p cy jn y ch ) n i e s t e t y c z ę s to s i ę z d a r z a . Obok monopolu n a tu r a ln e g o ( l u b te c h n o lo g ic z n e g o ) w y s tę p u ję monopole branżowe na p o d s ta w ie a d m i n i s t r a c y j n e j d e c y z j i d o ty c z ą c e j in te g r o w a n ia w je d n e j n a d rz ę d n e j o r g a n i z a c j i p r z e d s ię b io r s t w w y tw a r z a ją c y c h w yrob y tego samego p r z e z n a c z e n ie . Można tu w y ró ż n ić dwa p r z y p a d k i«
1
) i n t e g r a c j i p o z io m e j, p o w ią z a n e j z przed m iotow ą s p e c j a l i z a c ją p r o d u k c j i - j e s t one c z ę s to o p a r te na Je d n o stro n n y m dąże n iu p ro d u c en tó w do o s z c z ę d z a n ia na k o s z ta c h p r o d u k c j i bezu-Z b a d a n ia p rzeprow adzonego p rz e z 3. 3eżaka w Z je d n o c z e n iu P rz e m y s łu Odzieżowego d la p o t r z e b I n s t y t u t u P la n o w a n ia wy n ik a , i ż “ d y ry g o w a n ie " ze s z c z e b la z je d n o c z e n ia zw iązkam i p r z e d s i ę b io r s t w teg o p rz e m y s łu z d ostaw cam i m a te r ia łó w t e k s t y l nych le o s ta n o w i i n t e g r a l n y s k ła d n ik obecnego system u zeoóa- t r z e n i a ) p ro w a d z i d o : s ) m u łej s t a b i l n o ś c i ty c h zw iązków (c z ę s t a zmian© dostaw ców i ic h wybór bez w zględu na o d le g ło ś ć i k o s z ty t r a n s p o r t u ) , co u n ie m o ż liw i© nswią;»arvie t r w a ł e j w s p ó łp ra c y , b) niem ożność e la s t y c z n e g o rea g o w an ia na p o t r z e b y r y n ku w ew nętrznego i e k s p o r tu , co pow oduje duże s t r a t y
gospo-w z g lę d n ie n ia w rachunku k o n s e k w e n c ji (n ie r z a d k o u je m n ych ) po noszonych p rz e z konsum pcję lu b s t r a t w t r a n s p o r c ie j z tekę in t e g r a c j ę łę c z y s ię n a j c z ę ś c i e j z ja w is k o lik w id a c ji - m ałych i ś r e d n ic h p r z e d s ię b io r s t w ,
2
) i n t e g r a c j i p oziom ej o c h a r a k t e r z e b iu r o k r a ty c z n o - o r g a n i- z a cyjn ym ; J e j wyłącznym celem j e s t s tw o rz e n ie m iędzy centrum o p r z e d s ię b io r s t w a m i o śro d ka egzekwowania nakazów i zakazów cen trum.Można je s z c z e w y ró ż n ić monopole k o m p eten cyjn e (monopol p r z e d s ię b io r s t w h an d lu z a g r a n ic z n e g o , monopole o p a r te na z a s a d z ie g e s t i i lu b r e j o n i z a c j i z b y tu i t p . ) . Nas i n t e r e s u j e tu Je d nak t y l k o monopol branżow y i to w s z c z e g ó ln o ś c i z p u nktu w i d z e n ia m o ż liw o ś c i r o z w in ię c ia w o k re ś lo n y c h d z ie d z in a c h gospo d a r k i k o n k u r e n c ji m iędzy p r z e d s ię b io r s t w a m i, o f e r u ją c y m i te same lu b s u b s t y t u c y jn e w yro b y15. N ie r o z w i ja j ę c tego tem atu z a k ła damy bowiem, że w g o sp o d arce s o c j a l i s t y c z n e j j e s t m ożliwa e fe k ty w n a k o n k u r e n c ja , choć o c z y w iś c ie n ie w s y s te m ie a d m in i s t r a c y jn o - nakazowym.
U ru ch o m ie n ie mechanizmu e fe k ty w n e j k o n k u r e n c ji J e s t - ja k ś w ia d c z y o tym np. d o ś w ia d c z e n ie re fo rm y w ę g ie r s k ie j - bardzo tru d n e i wymaga s p e ł n ie n i a w ie lu warunków. Do podstawowych
n a le ż y dwa: ,
i ) l i c z b a p ro d u cen tó w danego wyrobu (g r u p y w yrobów ) musi być w ię k s z a od Je d n o ś c i,
2 } k o n t r o la p od aży tego w yro b u ^ n ie może s ię zn ajd ow ać w Je d nym rę k u .
W zw igzku z tym, w ie lu ekonom istów (w tym K a l e c k i i Fedo re n k o ) s łu s z n ie ;, domaga s i ę n ie tw o rz e n ia z je d n o c z e ń , in t e g r u ją c y c h w s z y s tk ie p r z e d s ię b io r s t w a d a n e j b ra n ż y .
P o s t u l a t te n wymaga pew nej i n t e r p r e t a c j i . I d z i e m ia n o w ic ie o t o , t e w p r a k t y c e g o s p o d a rc z e j można r o z r ó ż n ić p r o s tę sy t u a c ję m o n o p o lis ty c z n ą ( s y t u a c j ę p o je d y n c z e g o m onopolu) i z ło
-15
Pod staw y k o n k u r e n c ji j e s t o c z y w iś c ie i s t n i e n i e rynku na byw cy. N atom ia& t n ie j e s t zasadne - naszym zdaniem - s t a w ia n ie p y t a n i a , co j e s t w a ż n ie js z e d la rozw o ju k o n k u r e n c ji, ryn ek
ne-c f Yl- mon° P o l t J * D o ś w ia d c z e n ie w sk azu je bowiem, że bez l i k w i d a c j i monopolu j e a t bardzo tru d n o o s ią g n ą ć wa~ r m k i ryn ku nabyw cy, nawet w s y t u a c j i , gdy z d o ln o ś c i p ro d u k c y jn e równoważę p o p y t.
żonę s y t u a c ję m o n o p o listy c z n ą s y t u a c je (p o d w ójneg o m onopolu). W p ie r w s z e j w y s tę p u je k i l k u p ro d u c en tó w , a l e k o n t r o la podaży z n a jd u je s ię w ręk u ic h n a d rz ę d n e j o r g a n i z a c j i (z je d n o c z e n ie , p r z e d s ię b io r s t w o w ie lo z a k ła d o w e ), w d r u g ie j podaż k o n k re ty n c h wyrobów z o s t a ła w w ynik u s p e c j a l i z a c j i p rz e d m io to w e j zmonopo liz o w a n a w ręk a ch jed n eg o p r z e d s ię b io r s t w a , k t ó r e w dodatku w ch od zi w s k ła d z je d n o c z e n ia k o n t r o lu ją c e g o podaż c a ł e j b ran ży. Z s y t u a c ję podwójnego monopolu mamy ró w n ież do c z y n ie n ia gdy l e t n i e j © k i l k u n ie z a le ż n y c h p ro d u c en tó w , a l e w ramych o r g a n iz a c j i n a d r z ę d n e j, k t ó r a k o n t r o lu j e c a łą ic h podaż .'każdemu z n ic h p r z y d z ie lo n o o d p o w ie d n i r e jo n z b y tu (m onopol k o m p e te n c y jn y ). T a k ic h k o m b in a c ji podwójnego lu b nawet p o tr ó jn e g o monopolu mo że b y ć , rz e c z J a s n a , w ię c e j (w y n ik a ją c y c h np. z z a s a d y k o o rd y n a c j i b ra n ż o w e j, praw a g e s t i i i t p . ) , n ie c h o d z i Je d n e k o ic h k l a s y f i k a c j ę , . I d z i e r a c z e j o w s k a z a n ie s k a l i t r u d n o ś c i ro z w ią z a n ia prob lem u d e m o n o p o liz a c ji pewnych b ran ż
1
s tw o rz e n ie wa runków d la ro zw o ju k o n k u r e n c ji, gdyby z a d a n ie t a k i e z o s t a ło p o s t a w io n e ..Wśród w ie lu in n y c h , g łó w n ie ekonom icznych, a ta k ż e p raw n ych środków z m ie r z a ją c y c h do tego c e l u , poważne, a może nawet i n i c j u j ą c e z n a c z e n ie m ogłoby m ieć t a k i e o r g a n iz a c y jn e p o s u n ię c ie . J a k :
- u trz y m a n ie o d r ę b n o ś c i p rz e m y s łu terenow ego i s p ó ł d z i e l czego i z a p e w n ie n ie równoprawnego t r a k t o w a n ie ic h z przem ysłem c e n t r a l n i e zarządzanym ,
- tw o rz e n ie z je d n o c z e ń p r z e d s i ę b io r s t w o p a r ty c h na s z e r o k ie j s a m o d z ie ln o ś c i eko n o m icz n ej p r z e d s i ę b io r s t w ,
- tw o r z e n ie o d rę b n ych zw iązków p r z e d s ię b io r s t w o p a r ty c h na wspólnym i n t e r e s i e ekonomicznym Ic h cz ło n k ó w ,
- l i k w i d a c j a p raw g e s t i i i r e j o n i z a c j i z b y tu ,
- p o z o s t a w ie n ie monopolu p r z e d s i ę b io r s t w h a n d lu z a g r a n ic z nego t y l k o w tyc h d z ie d z in a c h , .g d z ie j e e . t 't o e k o n o m icz n ie uza s a d n io n e .
Za je d n o z podstaw ow ych p o s u n ię ć a n ty m o n o p o lis ty c z n y c h n a le ż a ło b y , Ja k s ą d z ę , uznać r o z b i c i e s z tu c z n y c h m onopoli b ran żo wych tam , g d z ie k o n k u re n c ję w ew nątrzgałę-ziow ą można .uważać za ważny in s tru m e n t w e r y f i k a c j i ry n k o w e j.
i p r z e s ła n e k rozw oju k ra jó w przem ysłow o r o z w in ię ty c h . Rzecz j e d nak w tym , żeby k o rz y ś ć ekonom iczna b y ła ic h naczelnym k r y t e r ium o ra z by u w z g lę d n ia ły one i d o sto so w yw a ły s ię do różn orod n o ś c i p o tr z e b i warunków d z i a ł a n i a p r z e d s ię b io r s t w . Z ty c h względów p o s z u k iw a n ie m o ż liw o ś c i z a s tę p o w a n ia b ran żo w ej u n i f o r m iz a c j i p rz e z s t r u k t u r y p l u r a l i s t y c z n e typ u pionow ego, t e r y t o r ia ln e g o i t p . j e s t zadaniem wysoce a k tu a ln y m . T a k i J e s t w ła ś n ie c e l badań p o d ję ty c h p rz e z I n s t y t u t P la n o w a n ia , w s p ó ln ie z in n ym i i n s t y t u t a m i. Ro ku ję one chyba tym le p s z e n a d z ie je , że w p rz e m y ś le le k k im , g d z ie b ad an ia te p ro w a d z i I n s t y t u t O rg a n i z a c j i i Z a rz ą d z a n ie U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o , u k ła d y branżowe s t a ł y s ię w dużym s to p n iu a n a c h ro n ic z n e tak ż e ze względów te c h n o lo g ic z n y c h .
Szymon Ja k u b o w ic z
INTEGRATION OF IN DUSTRIAL PRODUCTION UNITS (C R IT IC A L A N A LY SIS OF APPLICA TIO N
OF THE BRANCH O IV IS IO N P R IN C IP L E )
In in t r o d u c t i o n to t h i s a r t i c l e the a u th o r d is c u s s e s ge n e s is and h i s t o r y o f a p p l i c a t i o n o f the b ranch p r i n c i p l e in o r g a n iz a t io n o f the in d u s t r y in P o la n d . S t a t i s t i c a l a n a l y s i s o f the b ran ch s t r u c t u r e in i n d u s t r i a l a s s o c i a t i o n s b e lo n g in g to th r e e d i f f e r e n t m i n i s t r i e s , as p erform ed by the a u th o r, shows t h a t the above p r i n c i p l e i s s t r i c t l y o b s e rv e d in the econo m ic p r a c t i c e the b ran ch d i v e r s i f i c a t i o n d eg ree b e in g , h o w e ver, d i f f e r e n t in p a r t i c u l a r m i n i s t r i e s .
The a n a l y s i s encom passes a ls o re a s o n s o f d u r a b i l i t y and u n i v e r s a l c h a r a c t e r o f the bran ch p r i n c i p l e in the s o c i a l i s t economy. The a u th o r re a c h e s a c o n c lu s io n t h a t th e se f e a t u r e s o f the b ran ch p r i n c i p l e a r e l a r g e l y due to the d i r e c t i v e system c e n t r a l p la n n in g and mönagemant o f the n a t io n a l economy, w hich shaped suprem acy o f o r g a n iz a t io n o f p la n n in g o v e r o r g a n i z a t i o n o f p r o d u c tio n . In many in s t a n c e s t h i s le a d s to s e v e r in g n a t u r a l p r o d u c t io n , t e c h n o lo g i c a l and econom ic t i e s betw een com panies;, w h ich i s a phenomenon v e r y h a rm fu l in i t s co n seq u e n ce s.
The p erfo rm ed a n a l y s i s o f m e r it a arid d raw b acks o f the bran ch p r i n c i p i a makes the a u th o r oppose i t s u n i v e r s a l a p p l i c a t io n as w e l l as a p p l i c a t i o n o f p l u r a l i s t i c s t r u c t u r e s in o rg a n i z a t i o n o f th e i n d u s t r y . T h is s u b je c t r e c e iv e s a g r e a t d e a l o f a t t e n t i o n in e m p ir ic r e s e a r c h e s c a r r i e d o u t in the I n s t i t u t e o f P la n n in g in c o - o p e r a tio n w it h s e v e r a l o t h e r r e s e a r c h c e n t r e s .
