Tarasy Bia³ki w rejonie Jurgowa i ich zwi¹zki z lodowcami tatrzañskimi
Katarzyna Pliszczyñska
1Terraces of the Bia³ka River at Jurgów (Podhale, Poland) and their connections with the glaciers of the Tatra Mts. Prz. Geol., 60: 103–109.
A b s t r a c t. The paper presents examination of views on number and age of glaciations in the Tatra Mts. and a new interpretation of palaeogeomorphology of the Bia³ka Valley at Jurgów in the Podhale region (Poland). Author took 20 samples of pebbles (2–10 cm in diameter) from surface of Quaternary terraces. Petrographic analyses (petrographic composition of terrace deposits, weathering degree of granite pebbles and content of cracked granite) were carried out. Results of these analysis were used to estimate the age of terraces. The studies showed presence of four glaciofluvial terraces (VIb–IV) of the Riss 1, Riss 2 and Würm glaciations and three fluvial terraces (III–I) of the Holocene age. The paper also contains a description of probable glacial deposits (lateral moraines?) from the Mindel glaciation.
Keywords: Bia³ka Valley, glaciations, Tatra Mts., glacier limits, glaciofluvial terraces
Jurgów le¿y w górnej czêœci doliny Bia³ki, która wyp³ywa z Tatr Wschodnich i rozcina wschodni fragment Pogórza Spisko-Guba³owskiego (ryc. 1). Na krajobraz tych okolic sk³adaj¹ siê wzniesienia zbudowane ze ska³ fliszo-wych (m.in. Koziniec, Cyrhla nad Bia³k¹ i Kramarzówka – ryc. 2) oraz rozdzielaj¹ca je szeroka p³askodenna dolina rzeczna. Wzd³u¿ rzeki, g³ównie po jej prawej stronie, wystêpuj¹ holoceñskie tarasy rzeczne i plejstoceñskie tarasy wodnolodowcowe.
CEL I METODY BADAÑ
Celem badañ przeprowadzonych w latach 2007–2008 w rejonie Jurgowa by³o poznanie geomorfologii i litologii tarasów Bia³ki oraz zrewidowanie dotychczasowych po-gl¹dów na liczbê i wiek zlodowaceñ plejstoceñskich w tej czêœci doliny (Pliszczyñska, 2009).
Prace terenowe objê³y przede wszystkim analizê geomor-fologiczn¹ i pobór próbek otoczaków (we frakcji 2–10 cm) z powierzchni wszystkich tarasów czwartorzêdowych. Zebrany materia³ (20 próbek) poddano analizie sk³adu petrograficznego, zawartoœci pêkniêtych „g³azików” grani-towych oraz stopnia ich zwietrzenia i obtoczenia. Wyniki analiz (m.in. oprócz kryterium hipsometrycznego) stano-wi³y jedn¹ z podstaw oceny wieku tarasów.
ROZWÓJ POGL¥DÓW
NA LICZBÊ ZLODOWACEÑ TATRZAÑSKICH Genez¹ i wiekiem plejstoceñskich tarasów wodnolodow-cowych oraz ich zwi¹zkami ze zlodowaceniami tatrzañski-mi zajmowa³o siê dotychczas wielu badaczy, m.in.: Partsch (1923), Romer (1929), Halicki (1930), Lukniš (1973), Waty-cha (1975, 1976), Baumgart-Kotarba i Kotarba (1979), Baumgart-Kotarba (1981, 1983), Klimaszewski (1988), Nemèok (1994) oraz Lindner i in. (2003, 2008a, b).
Wed³ug Partscha (1923) lodowce tatrzañskie rozwinê³y siê podczas dwóch zlodowaceñ – riss i würm. Nie wykluczy³ on mo¿liwoœci istnienia starszego zlodowacenia (mindel), w czasie którego mog³a powstaæ wodnolodowcowa pokrywa Hurkotnego. Na po³udnie od zbiegu Bia³ki i Potoku
Jaworo-wego (na wzniesieniu ChowañcoJaworo-wego Wierchu) wydzieli³ trzy poziomy (tarasy) wodnolodowcowe. Dwa ni¿sze powi¹za³ z morenami glacja³ów riss i würm, znajduj¹cymi siê w wy¿szych partiach doliny. Najwy¿szy poziom (min-delski) po³¹czy³ z powierzchni¹ szczytow¹ Augustowego Boru, le¿¹c¹ po lewej stronie Bia³ki, i poziomem Uboczy Jurgowskiej, znajduj¹cym siê po prawej stronie rzeki.
W latach póŸniejszych Romer (1929) wyró¿ni³ na obszarze Tatr cztery okresy lodowe (H+1, H, H-1 i H-2), którym przyporz¹dkowa³ odpowiednie poziomy wodno-lodowcowe. Jego zdaniem lodowiec H+1 (günz?) dotar³ najdalej na pó³noc ze wszystkich lodowców tatrzañskich (do Kotliny Orawsko-Nowotarskiej). Utwory ni¿szego po-ziomu (H – mindel) mia³y m.in. wyœcie³aæ powierzchniê p³askowy¿u Hurkotnego. Znajduj¹ce siê tam du¿e, g³ównie
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; katarzyna.pliszczynska@ pgi.gov.pl. Pieniny PieninyMts. Bia³ka Czarny Bia³y Dunajec Kotlina Orawsko-Nowotarska
Orawa-Nowy Targ Valley
ryc. 2 Fig. 2 Roztoka Ry bi Potok G³odówka POLSKA POLAND Dunajec ryc. 4 Fig. 4 S£OWACJA SLOVAKIA Zakopane Szaflary Rynias Poronin 0 5km granica pañstwa state boundary granice mezoregionów boundaries of mesoregions cieki streams miejscowoœci localities
Ryc. 1. Lokalizacja terenu badañ na tle podzia³u
fizycznogeo-graficznego wg Kondrackiego, 2002 (Chowaniec, 2003, zmienione)
Fig. 1. Location of the study area against a background of the
physico-geographical regions after Kondracki, 2002 (Chowaniec, 2003, modified)
granitowe, s³abo zwietrza³e bloki Romer uzna³ za morenê denn¹. Pojedyncze g³azy tego wieku odnalaz³ te¿ ni¿ej nad Bia³k¹ – na stoku Cyrhli (w okolicy Ryniasu). W jego opinii lodowiec zlodowacenia H dotar³ tylko do Rowu Podtatrzañskiego. Poziom H-1 (riss) odpowiada zlodowa-ceniu, którego rozmiar mia³ byæ mniejszy od zasiêgu lodowców poprzednich glacja³ów. Osady tego wieku (morenowe i wodnolodowcowe) Romer znalaz³ na Chowañ-cowym Wierchu, a tak¿e bardziej na pó³noc, w rejonie Jurgowa: na stokach Augustynówki, Augustowego Boru i Kramarzówki (wodnolodowcowe). Lodowiec najm³od-szego zlodowacenia (poziom H-2 – würm) siêgn¹³ w Doli-nie Bia³ki do wysokoœci 914 m n.p.m. i tam zostawi³ swoj¹ najdalsz¹ morenê koñcow¹ (tzw. morenê £ysej Polany), a na wysokoœciach 945 m n.p.m. i 1045 m n.p.m. – dwie moreny recesyjne (g³ówn¹ morenê odwrotow¹ i morenê Bia³ki). Zlodowacenie H-2 mia³o obj¹æ tylko doliny tatrzañ-skie. Osady wodnolodowcowe tego wieku w okolicy Jur-gowa zachowa³y siê g³ównie po prawej stronie Bia³ki.
W tym samym czasie Halicki (1930) stwierdzi³ na obszarze Tatr tylko trzy zlodowacenia (I, II i III), które skorelowa³ z glacja³ami wyznaczonymi przez Romera (odpowiednio: H, H-1 i H-2). Drugie zlodowacenie (riss) by³o wed³ug niego dwudzielne. Po ka¿dym z okresów
lodowych mia³y zachowaæ siê pokrywy morenowe oraz sto¿ki i poziomy wodnolodowcowe. Jako kryterium roz-ró¿nienia ich wieku autor zastosowa³ sk³ad petrograficzny i stopieñ zwietrzenia buduj¹cych je otoczaków. Z czasu pierwszego zlodowacenia (mindel) w dolinie Bia³ki do dziœ przetrwa³y osady wodnolodowcowe w centralnej czêœci Chowañcowego Wierchu i w pó³nocnym fragmencie p³asko-wy¿u Hurkotnego. W rejonie Jurgowa za pokrywy tego wieku uzna³ Halicki, podobnie jak Partsch (1923), poziom Uboczy Jurgowskiej oraz stoki Augustynówki i Augusto-wego Boru. Wed³ug niego dno doliny Bia³ki na pocz¹tku zlodowacenia mindel znajdowa³o siê ponad 60 m wy¿ej ni¿ wspó³czeœnie. M³odszy poziom (risski) opisa³ na zachodnim stoku Chowañcowego Wierchu (ok. 40 m n.p.rz.) i w po³udniowej czêœci p³askowy¿u Hurkotnego (w postaci osadów lodowcowych i wodnolodowcowych), a dalej na pó³noc tak¿e w skarpach Augustowego Boru (20 m n.p.rz.) i Augustynówki (19 m n.p.rz.) oraz na wschód od Jurgowa, gdzie bardzo wyraŸnie zaznaczy³a siê jego dwudzielnoœæ. Wodnolodowcowe osady z czasu najm³odszego zlodowa-cenia (würm) zachowa³y siê, wed³ug tego autora, na wschod-nim, zachodnim i pó³nocnym stoku Chowañcowego Wierchu oraz po prawej stronie doliny w rejonie Jurgowa.
Ryc. 2. Mapa geologiczna terenu badañ (granice jednostek paleogeñskich wg Watychy, 1975, 1976) Fig. 2. Geological map of the study area (Paleogene units boundaries after Watycha, 1975, 1976)
W 1973 r. Lukniš wyró¿ni³ w Tatrach trzy zlodowa-cenia. Lodowce œrodkowego glacja³u (risskie) mia³y wed³ug niego najwiêkszy zasiêg, a najm³odszego (würm-skie) – najmniejszy – i siêga³y maksymalnie do wysokoœci 935 m n.p.m. Plateau Hurkotnego autor wydatowa³ na zlo-dowacenie riss i uzna³, ¿e jest zbudowane z materia³u morenowego.
Watycha (1975, 1976) w okolicy Jurgowa wyznaczy³ utwory tylko dwóch ostatnich glacja³ów (riss i würm). Najstarsze osady (rzeczne i wodnolodowcowe tarasów najwy¿szych, risskich) znalaz³ jedynie na lewym brzegu Bia³ki, w pobli¿u Bukowiny Tatrzañskiej. W ni¿szej pozy-cji opisa³ (würmskie) osady rzeczne i wodnolodowcowe tarasów wysokich wy¿szych (25–15 m n.p.rz.) i ni¿szych (15–12 m n.p.rz.) oraz g³azowiska sto¿ków wodnolodow-cowych starszych (80–60 m n.p.rz.) i m³odszych (50– 20 m n.p.rz.). Utwory te zlokalizowa³ na wschód od Jurgowa oraz w rejonie Budzowia i Bud Cygañskich. Najm³odsze (póŸnoglacjalne) osady plejstoceñskie (tarasów œrednich wy¿szych – 8–6 m n.p.rz., i ni¿szych – 6–5 m n.p.rz.) znalaz³ g³ównie po prawej stronie Bia³ki; wykreœli³ te¿ zasiêg utworów buduj¹cych rzeczne tarasy holoceñskie.
W pracy z 1979 r. Baumgart-Kotarba i Kotarba opowie-dzieli siê za istnieniem trzech zlodowaceñ tatrzañskich. W obrêbie najm³odszego okresu lodowego wydzielili cztery stadia recesyjne: £ysej Polany, ujœcia Rybiego Potoku, ujœcia ¯abiego Potoku i Polany pod Wysok¹, które odnieœli do alpejskiego podzia³u na oscylacje: bühl, steinach, gschnitz i daun.
Kilka lat póŸniej (w 1988 r.) Klimaszewski na podstawie badañ przeprowadzonych w dolinie Dunajca skorelowa³ zlodowacenia górskie z ni¿owymi. Wyró¿ni³ trzy glacja³y: mindel, dwudzielny riss oraz würm, podejrzewa³ te¿ istnie-nie jeszcze starszego och³odzenia – günz. Wed³ug istnie-niego pokrywa Hurkotnego powsta³a w czasie zlodowacenia riss i jest zbudowana z materia³u morenowego podœcielonego mindelskimi osadami fluwioglacjalnymi.
W latach 1981–1983 Baumgart-Kotarba przeprowadzi³a bardziej szczegó³ow¹ analizê osadów rzecznych i wodno-lodowcowych zachowanych w dolinie Bia³ki. W rejonie Jurgowa wyznaczy³a zasiêgi plejstoceñskich poziomów wodnolodowcowych, wi¹¿¹c je z trzema zlodowaceniami (mindel, riss i würm). Nie zgodzi³a siê z opini¹ Halickiego (1930) co do zasadnoœci stosowania sk³adu petrograficz-nego i stopnia zwietrzenia osadu jako nieomylnych kryte-riów oceny jego wieku. Uwa¿a³a bowiem, ¿e stan rozpadu utworów wodnolodowcowych jest zale¿ny przede wszyst-kim od lokalnych warunków hydrogeologicznych. Pokrywê mindelsk¹ opisa³a na pó³noc od Ryniasu (na wysokoœci 100–80 m n.p.rz.); na Uboczy Jurgowskiej (90–80 m n.p.rz.), któr¹ Watycha (1975, 1976), m.in. na podstawie analizy stopnia zwietrzenia, wydatowa³ na stadia³ g³ówny zlodo-wacenia pó³nocnopolskiego (würm); na zachodnich sto-kach Wierchów Œredniego i Szyszków oraz w pobli¿u Bukowiny Tatrzañskiej. Poziom risski Baumgart-Kotarba (1981, 1983) wykartowa³a przy krawêdzi Augustowego Boru i Augustynówki (odpowiednio 50–40 m i 35–20 m nad Bia³k¹) i na pó³noc od Bukowiny Tatrzañskiej, a po drugiej stronie rzeki – na stoku Kramarzówki (33 m nad korytem) oraz w rejonie Bud Cygañskich. Osady tarasu würmskiego znalaz³a na pó³nocnym krañcu Chowañcowego Wierchu (15–12 m n.p.rz.), w okolicy Ryniasu (21 m), na wschód od Jurgowa (22 m) i na stoku Szyszków Wier-chu. Poziom póŸnoglacjalny, le¿¹cy 15–11 m nad korytem
Bia³ki, zlokalizowa³a wzd³u¿ podnó¿a Kramarzówki i na pó³noc od Jurgowa. W swojej pracy (1983) autorka dok³adnie scharakteryzowa³a równie¿ trzy holoceñskie powierzchnie tarasowe. Najwy¿sza z nich mia³a siêgaæ 8–6 m nad Bia³kê i byæ pociêta kopalnymi korytami. Ni¿sze mia³y wystêpo-waæ 6–5 m i 4–3 m nad korytem. Najni¿szy poziom stano-wi³a le¿¹ca do 2,5 m n.p.rz. równina aluwialna.
Autorzy „Geologicznej mapy Tatr” pod redakcj¹ Nemèoka (1994) opowiedzieli siê za siedmioma zlodowace-niami tatrzañskimi. W wid³ach Bia³ki i Potoku Jaworowego za najstarsze uznali ca³kowicie zwietrza³e osady wodno-lodowcowe wieku biber/donau. ZnaleŸli je w po³udniowej czêœci Chowañcowego Wierchu. M³odsze, z³o¿one w czasie zlodowacenia mindel, ¿wiry i bloki opisali na zachodnim zboczu doliny Potoku Jaworowego, a najstarsze w tym rejonie utwory morenowe (riss 1) – na tej samej szerokoœci geograficznej – po obu stronach Bia³ki. Osady wodno-lodowcowe zlodowacenia riss zachowa³y siê w postaci w¹skich pó³ek bli¿ej dna doliny Potoku Jaworowego, po jego lewej stronie, a osady würmskie – jeszcze ni¿ej nad korytami obu rzek.
Stosunkowo niedawno Lindner i in. (2003) opowie-dzieli siê za co najmniej oœmioma glacja³ami tatrzañskimi; znaleŸli dowody na ich istnienie po s³owackiej i polskiej stronie Tatr. Za najstarszy udokumentowany okres lodowy w dolinach Bia³ki i Potoku Jaworowego uznali zlodowace-nie donau. Osady wodnolodowcowe tego wieku zachowa³y siê tylko w po³udniowej czêœci Chowañcowego Wierchu. Z kolei na jego wschodnim stoku, ich zdaniem, przetrwa³y fragmenty m³odszej pokrywy wodnolodowcowej, odpowia-daj¹cej glacja³owi mindel. W czasie zlodowacenia riss 1 w œrodkowej czêœci Doliny Bia³ki zosta³y z³o¿one moreny koñcowe. Drobne p³aty utworów wodnolodowcowych tego wieku zachowa³y siê po obu stronach Chowañcowego Wierchu. Osady wodnolodowcowe m³odszego rissu (2) autorzy zaobserwowali na zachodnim zboczu doliny Potoku Jaworowego, a dobrze zachowane utwory würmskie – g³ównie po wschodnich stronach dolin obu rzek.
W 2008 r. Lindner i in. (2008a, b) stwierdzili œlady obecnoœci lodowców œrodkowoplejstoceñskich w rejonie Podhala, na po³udnie od Jurgowa. Na stoku Kramarzówki (ok. 920 m n.p.m., czyli a¿ 100 m nad Bia³k¹) znaleŸli 30-centymetrowy zwietrza³y g³az granitowy, przykryty materia³em stokowo-zwietrzelinowym (stanowisko A na ryc. 2). Odwo³uj¹c siê do stopnia jego zniszczenia i po³o¿enia wzglêdem dna doliny, przyjêli, ¿e mo¿e byæ œladem naj-starszego w tym rejonie zlodowacenia (mindel). Ni¿ej nad rzek¹, na zachodnim stoku Bartkówki, w obrêbie poziomu risskiego (ok. 60 i 40 m n.p.rz.), opisali dwa pasowe nagro-madzenia g³azów (g³ównie granitowych). Uznali, ¿e mog¹ one stanowiæ pozosta³oœæ moren czo³owych lub bocznych, pozostawionych przez lodowiec zlodowacenia riss. Dwa ni¿ej zachowane tarasy wodnolodowcowe powi¹zali – podobnie jak Baumgart-Kotarba (1981, 1983) – z pe³ni¹ i póŸnoglacjaln¹ czêœci¹ zlodowacenia würm.
WYNIKI BADAÑ Geomorfologia i litologia osadów
W efekcie prac terenowych prowadzonych w latach 2007–2008 w dolinie Bia³ki, w rejonie Jurgowa, potwier-dzono obecnoœæ czterech plejstoceñskich tarasów wodno-lodowcowych (VIb – 90–60 m n.p.rz., VIa – 60–40 m n.p.rz.,
V – 40–20 m n.p.rz., IV – 20–10 m n.p.rz., numeracja tarasów jak na ryc. 2), przykrytych gliniasto-gruzowymi pokrywami stokowo-zwietrzelinowymi o ró¿nej mi¹¿szoœci, i trzech holoceñskich tarasów rzecznych (III – 10–6 m n.p.rz., II – 6–4 m n.p.rz., I – 4–0 m n.p.rz.), wszystkich zbudowa-nych z otoczaków z domieszk¹ piasku i g³azów, niekiedy o ponadpó³metrowej œrednicy.
Moreny boczne (?). Po obu stronach Bia³ki (na stokach Kramarzówki i Cyrhli nad Bia³k¹) zidentyfikowano starsze od tarasowych osady czwartorzêdowe. By³y to pojedynczo albo w nagromadzeniu wystêpuj¹ce g³azy granitowe i kwar-cytowe, zachowane w bardzo wysokiej pozycji wzglêdem dna doliny – odpowiednio 100 m n.p.rz. i 80–55 m n.p.rz. Na pó³nocno-zachodnim stoku Kramarzówki (stanowi-sko A – ok. 920 m n.p.m.) znaleziono jeden g³az granitowy, a na pó³noc od Ryniasu, w przekopie na stoku Cyrhli (stanowisko B – ok. 895 m n.p.m.) – nagromadzenie ok. 150 g³azów o œrednicy wiêkszej ni¿ 30 cm, czêsto bardzo zwietrza³ych. G³azowisko to sk³ada³o siê w 73% z granitów, w 18,5% z piaskowców fliszowych i w 8,5% z piaskowców werfeñskich. Petrografia okruchów we frak-cji 2–10 cm zebranych w tym samym miejscu by³a inna: granity stanowi³y 43%, piaskowce fliszowe 41%, a pia-skowce werfeñskie i inne ska³y – po 8%. W próbce przewa-¿a³y granity bardzo zwietrza³e i zwietrza³e (prawie 90%), du¿y by³ te¿ udzia³ granitów pêkniêtych (ponad 50%). Fakt, ¿e na zboczach doliny Bia³ki w rejonie Jurgowa nie spotkano gdzie indziej tak znacznego nagromadzenia tak du¿ych fragmentów ska³, sk³oni³ Lindnera i in. (2008a, b) i Pliszczyñsk¹ (2009) do przypisania mu genezy lodowco-wej. Wiek tych g³azów, stanowi¹cych prawdopodobnie pozosta³oœæ moreny bocznej, ustalono – odwo³uj¹c siê do jej po³o¿enia wzglêdem pozosta³ych osadów czwartorzê-dowych zachowanych w tej czêœci doliny – na zlodowacenie mindel (por. Baumgart-Kotarba, 1983).
Tarasy wodnolodowcowe. Za m³odszy od wspomnia-nych wczeœniej osadów uznano system czterech ni¿ej po³o¿onych tarasów wodnolodowcowych (VIb, VIa, V i IV). Najwy¿szy z nich (VIb) pochodzi prawdopodobnie ze zlodowacenia riss 1 i zachowa³ siê na wysokoœci 90– 60 m nad Bia³k¹, m.in. na Augustowym Borze i Augusty-nówce oraz na Bartkówce, po drugiej stronie rzeki. Naj-wiêksze ods³oniêcie osadów tego poziomu znajduje siê w 150-metrowym przekopie na po³udnie od Brzegów (sta-nowisko C na ryc. 2 – ok. 855 m n.p.m.). W wysokiej na ok. 5 m œcianie widoczny jest kontakt utworów wodno-lodowcowych (¿wirów i g³azów w piaszczysto-gliniastej otulinie) ze ska³ami fliszu podhalañskiego (w zwietrzelinie i in situ). Kolejne stanowisko (D na ryc. 2) obejmuj¹ce osady tarasu VIb znajduje siê dalej na po³udnie, w przekopie na stoku Augustowego Boru (na wysokoœci ok. 865 m n.p.m.). W tym miejscu udzia³ frakcji g³azowej jest znacznie wiêk-szy ni¿ na Augustynówce (i mniejwiêk-szy ni¿ w morenie midel-skiej). Ni¿szy taras (VIa), z³o¿ony w czasie zlodowacenia riss 2, ci¹gnie siê (na wysokoœci 60–40 m n.p.rz.) na zachód od Bia³ki – na Augustowym Borze i Augustynówce, a na wschód – od Bartkówki a¿ do Koziñca. Najlepsze ods³oniêcie utworów tego wieku znajduje siê w przekopie na Bartkówce (stanowisko E na ryc. 2 – ok. 840 m n.p.m.). W jego œcianie i w dnie znaleziono kilkanaœcie zwietrza-³ych, g³ównie granitowych g³azów (o œrednicy wiêkszej ni¿ 30 cm). W³aœnie tutaj, na wstêpnym etapie badañ, stwier-dzono istnienie dwóch pasowych nagromadzeñ mog¹cych stanowiæ pozosta³oœæ stref morenowych lodowców risskich
(Lindner i in., 2008a, b). PóŸniej jednak natrafiono w tym rejonie na wiêcej podobnych, czêsto bardzo regularnych form, dopuszczono wiêc mo¿liwoœæ, ¿e owe pasy s¹ œladem kontaktu lodowego z poziomami wodnolodowcowymi (Lindner i in., 2008a, b; Pliszczyñska, 2009). Tarasy risskie maj¹ zbli¿one parametry petrograficzne (ryc. 3) – w obu granity stanowi¹ mniej ni¿ 40%, a piaskowce fliszowe – prawie 60%. Oba zawieraj¹ te¿ podobn¹ (najwiêksz¹ ze wszystkich poziomów) iloœæ zwietrza³ych i bardzo zwie-trza³ych granitów (razem ponad 95%).
Taras würmski (V) wznosi siê 40–20 m nad korytem Bia³ki. Wystêpuje w rejonie Ryniasu, w skarpach Augusto-wego Boru i Augustynówki, a po drugiej stronie rzeki – u podnó¿a Kramarzówki i od Uboczy Jurgowskiej a¿ do stoku góry Koziniec. Romer (1929), Halicki (1930) i Baumgart-Kotarba (1983) uznali osady le¿¹ce najni¿ej na stokach Augustowego Boru i Augustynówki za z³o¿one w czasie zlodowacenia riss. Autorka (Pliszczyñska, 2009) opowiada siê jednak za przypisaniem im wieku würm-skiego. „Odm³odzenie” tarasu zasugerowa³y: jego wysokoœæ wzglêdna (podobna do innych tarasów würmskich w tym rejonie) i wyniki analiz petrograficznych, które wykaza³y ró¿nice miêdzy buduj¹cymi go osadami a utworami ze star-szego poziomu.
Najm³odszy taras wodnolodowcowy (IV) w rejonie Jurgowa zosta³ utworzony pod koniec zlodowacenia würm – w póŸnym glacjale. Przetrwa³ g³ównie po prawej stronie rzeki, nad któr¹ wznosi siê ok. 20–10 m. Poziomy würm-skie nie s¹ tak jednolite petrograficznie jak tarasy ze zlodo-wacenia riss, ale posiadaj¹ pewne cechy wspólne (ryc. 3) – doœæ du¿y udzia³ granitów i ni¿szy w porównaniu z osadami risskimi stopieñ ich zwietrzenia.
Tarasy rzeczne. Bia³ka w holocenie utworzy³a trzy tarasy rzeczne (III, II i I, ryc. 2). Najstarszy (III) zachowa³ siê g³ównie po prawej stronie rzeki (podobnie jak m³odsze poziomy) i wznosi siê ok. 10–6 m nad korytem. M³odszy (II) znajduje siê ok. 6–4 m nad dnem doliny, a jego powierzch-nia jest us³ana œladami dawnych przep³ywów. Najm³odszy taras (I), w którego sk³ad wliczono te¿ równinê aluwialn¹, siêga 4 m nad Bia³kê i schodzi a¿ do zwierciad³a wody w rzece. Na zachód od Jurgowa na jego powierzchni znale-ziono kilka suchych starorzeczy. Osady tarasów holoceñ-skich bardzo ró¿ni¹ siê sk³adem petrograficznym od utworów buduj¹cych starsze poziomy (ryc. 3). Stopieñ zwietrzenia granitów i zawartoœæ granitów pêkniêtych s¹ w nich naj-mniejsze ze wszystkich tarasów, a udzia³ piaskowców wer-feñskich i innych ska³ – wyraŸnie wiêkszy ni¿ w osadach plejstoceñskich.
Rozwój paleogeomorfologiczny
Najstarsze zachowane osady w dolinach Bia³ki i Potoku Jaworowego pochodz¹ ze zlodowacenia donau (ryc. 4A) i maj¹ genezê wodnolodowcow¹ (Lindner i in., 2003). Zasiêg tego glacja³u by³ ograniczony – œwiadczy o tym brak zachowanych moren koñcowych. M³odsze och³odze-nie (günz) by³o jeszcze s³absze, bo och³odze-nie zostawi³o ¿adnego œladu w wid³ach Bia³ki i Potoku Jaworowego (Lindner i in., 2003). Podczas kolejnego glacja³u (mindel) na po³u-dnie od Jurgowa, na stokach Cyrhli nad Bia³k¹ i Krama-rzówki, zosta³y od³o¿one najstarsze udokumentowane po polskiej stronie Tatr moreny (Pliszczyñska, 2009). Wnio-skuj¹c po ich rozmieszczeniu, mo¿na stwierdziæ, ¿e zasiêg lodowca tego wieku by³ znacznie wiêkszy ni¿ poprzednich.
W pobli¿u Jurgowa nie przetrwa³ ¿aden fragment mindel-skiej pokrywy wodnolodowcowej, a w górnej czêœci dolin pojedynczy p³at zachowa³ siê tylko na wschodnim stoku Chowañcowego Wierchu (Lindner i in., 2003).
Lodowiec m³odszego zlodowacenia (riss 1) dotar³ do œrodkowej czêœci Doliny Bia³ki (na wysokoœci G³odówki) i tam zostawi³ moreny koñcowe (Lindner i in., 2003), w dolinie Potoku Jaworowego mia³ zasiêg mniejszy od lodowca würmskiego. Mo¿liwe jednak, ¿e – tak jak sugero-wali Lindner i in. (2008a, b) – lodowiec starszego rissu siêgn¹³ dalej na pó³noc, ni¿ wczeœniej s¹dzono. Wtedy jego czo³o wyznacza³yby g³azy nagromadzone na stoku Bartkówki (ryc. 4B). W¹skie pó³ki osadów wodnolodow-cowych wieku riss 1 zachowa³y siê po obu stronach Cho-wañcowego Wierchu, a tak¿e w okolicy Jurgowa, m.in. na powierzchni szczytowej Bartkówki oraz na Augustynówce i Augustowym Borze. W interglacjale poprzedzaj¹cym zlodowacenie riss 1 dosz³o do wyciêcia przez pra-Bia³kê coko³u erozyjnego starszego tarasu risskiego (VIb). Znaj-duje siê on obecnie ok. 20 m p.p.t. (przekroje I–I' i II–II' na ryc. 5). W czasie m³odszego rissu (2) rozprzestrzenienie lodowców by³o, wed³ug Lindnera i in. (2003), mniejsze ni¿ podczas poprzedniego glacja³u. Po polskiej stronie Tatr nie opisano ¿adnych moren odpowiadaj¹cych temu och³odzeniu (Lindner i in., 2003), a osady wodnolodow-cowe znaleziono jedynie na zachód od Potoku Jaworo-wego. Lindner i in. (2008a, b) dopuœcili mo¿liwoœæ dalszego zasiêgu lodowców riss 2, uznaj¹c ni¿sze nagromadzenie g³azów na stoku Bartkówki za prawdopodobne szcz¹tki moren (kontaktu lodowego?). W rejonie Jurgowa m³odszy
taras risski (VIa) jest doœæ dobrze zachowany. Buduj¹ce go osady le¿¹ na wyerodowanym w interglacjale riss 1/ riss 2 cokole, który znajduje siê obecnie prawie 20 m p.p.t. (ryc. 5).
Lodowce würmskie maksymalny zasiêg osi¹gnê³y w stadiale Bystrej (Lindner, 1994). W Dolinie Bia³ki od-³o¿y³y kilka moren czo³owych (maksymalne w rejonie £ysej Polany) i szeroko rozprzestrzeniony taras wodnolodowcowy, najlepiej zachowany na lewych brzegach Bia³ki i Potoku Jaworowego (ryc. 4C). W okolicy Jurgowa taras würm-ski (V) przetrwa³ m.in. na Uboczy Jurgowwürm-skiej oraz w skar-pach Augustynówki i Augustowego Boru, gdzie ods³ania siê jego cokó³ erozyjny (ok. 10 m p.p.t., ryc. 5). W póŸnym glacjale (pod koniec stadia³u Bia³ki) lodowce zajmowa³y ju¿ tylko najwy¿sze partie dolin, w których – do holocenu – przetrwa³y nieliczne lodowce gruzowe. Ni¿ej w dolinie Bia³ki, na wyerodowanym w ostatnim interstadiale zlodo-wacenia würm cokole, le¿¹cym obecnie ok. 10 m p.p.t., zosta³ z³o¿ony m³odszy taras würmski (IV). W rejonie Jurgowa zachowa³ siê g³ównie po prawej stronie rzeki – u podnó¿a Kramarzówki i Bartkówki oraz w okolicy Budzowia.
W holocenie Bia³ka utworzy³a trzy tarasy (III–I, ryc. 2, 4D). Na podstawie ich rozmieszczenia mo¿na stwierdziæ, ¿e podczas tej epoki koryto Bia³ki migrowa³o konsekwent-nie ze wschodu na zachód. Trudno bli¿ej okreœliæ wiek powstania poszczególnych tarasów, poniewa¿ w rejonie Jurgowa nie znaleziono ¿adnych osadów organicznych z tego czasu. 0 20 40 60 80 100% inne others piaskowce werfeñskie Werfen sandstones piaskowce fliszowe Flysch sandstones granity granites zwietrza³e weathered bardzo zwietrza³e strongly weathered s³abo zwietrza³e poorly weathered 0 20 40 60% udzia³ granitów pêkniêtych content of cracked granite holocen Holocene würm Würm riss Riss
I
II
III
IV
V
VIa
VIb
wiek tarasów age of terraces 0 20 40 60 80 100%brak danych no data brak danych no data
numery tarasów terraces numbers
œredni sk³ad petrograficzny average petrographic composition
œredni stopieñ zwietrzenia granitów
average weathering degree of granite pebbles
œredni udzia³ granitów pêkniêtych
average content of cracked granite
Ryc. 3. Parametry petrograficzne osadów tarasowych (numery tarasów jak na ryc. 2) Fig. 3. Petrographic parameters of the terrace deposits (terraces numbers as in Fig. 2)
830 820 810 800 790 780 860 850 840 m n.p.m. m a.s.l. I' NE I SW Augustynówka VIa Bartkówka VIb V IV III II I V Bia³ka J-1 ciek river stanowisko E E site 830 820 810 800 790 860 850 840 II SW 890 880 870 II' NE Bartkówka Augustynówka Bia³ka Suchy Potok V IV III V VIa VIa VIb VIb II I S-6 830 820 810 800 790 780 860 850 840 830 820 810 800 790 860 850 840 890 880 870 m n.p.m. m a.s.l. m n.p.m. m a.s.l. m n.p.m. m a.s.l. 0 250m 0 250m
Pozosta³e objaœnienia jak na ryc. 2
Other legend as in Fig. 2
Objaœnienia do profili wierceñ S-6 i J-1:
Legend of S-6 and J-1 drilling sections:
paleogen Paleogene czwartorzêd Quaternary czwartorzêd Quaternary pokrywa stokowo-zwietrzelinowa
deluvial and weathering deposits
g³azy i ¿wiry granitowe z okruchami ska³ fliszowych
granite boulders and gravels with flysch fragments
rumosz ska³ fliszowych
flysch debris
piaskowce, ³upki i mu³owce (flisz podhalañski)
sandstones, shales and siltstones (Podhale flysch)
ród³o profili wierceñ – CAG i Bank HYDRO (PIG)
Drilling sections source – CAG and Bank HYDRO (PGI)
Ryc. 5. Przekroje geologiczne przez dolinê Bia³ki (linie przekrojów na ryc. 2) Fig. 5. Geological cross-sections of the Bia³ka Valley (cross-section lines on Fig. 2)
Holica
1630
granica terenu badañ
boundary of study area
lód lodowcowy (2003 – zasiêg wg Lindnera i in., 2003; 2008 – wg Lindnera i in., 2008a, b)
glacier ice (2003 – extent after Lindner et al., 2003; 2008 – after Lindner et al., 2008a, b)
przypuszczalne zasiêgi lodowców (zlodowacenia mindel, riss 1 i 2)
hypothetical limits of glaciers (Mindel, Riss 1 and 2 glaciations)
zasiêgi lodowców (zlodowacenie würm – póŸny glacja³)
extent of glaciers (Würm glaciation – Late Glacial)
doliny rzeczne (holocen)
river valleys (Holocene)
kierunek odp³ywu wód
outflow direction
donau
Donau
osady tarasów rzecznych
deposits of fluvial terraces
osady tarasów wodnolodowcowych
deposits of glacifluvial terraces
osady tarasów rzecznych dop³ywów Bia³ki
deposits of fluvial terraces of tributaries of Bia³ka River
mindel Mindel riss 1 Riss 1 riss 2 Riss 2
osady tarasów wodnolodowcowych
deposits of glacifluvial terraces
osady tarasów wodnolodowcowych i moren bocznych (?)
deposits of glacifluvial terraces and lateral moraines (?)
póŸny glacja³ Late Glacial holocen Holocene plejstocen Pleistocene czwartor zêd Quaternar y grañ crest szczyt (m n.p.m.) peak (m a.s.l.) granica pañstwa state boundary ? ? 0 2,5km Cyrhla Rzepisko Go³y Wierch Palczyk £omnica Gerlach Rysy 1016 1158 1267 2503 2655 2634 1209 mindel Mindel A 2008 2003 0 2,5km Cyrhla Holica Rzepisko Palczyk £omnica Gerlach Rysy 1016 1158 988 1267 1630 Chowañcowy Wierch 2503 2655 2634 riss Riss B 2008 2003 póŸny glacja³ Late Glacial 0 2,5km Cyrhla Holica Rzepisko Go³y Wierch Palczyk £omnica Gerlach Rysy 1016 1158 988 1267 1630 Hurkotne Chowañcowy Wierch 2503 2655 2634 1209 C DholocenHolocene Cyrhla Holica Rzepisko Go³y Wierch Palczyk £omnica Gerlach Rysy 1016 1158 988 1267 1209 1630 Bia³ka Hurkotne Chowañcowy Wierch 0 2,5km Jaworowy Bia³a W oda Filipka Poroniec 2503 2655 2634 würm Würm
Ryc. 4. Zarys paleogeomorfologii okolic Jurgowa na tle zasiêgów lodowców tatrzañskich wg Lindnera i in., 2003, 2008a, b
Fig. 4. Palaeogeomorphological outline of the Jurgów region against a background of the extent of the glaciers in the Tatra Mts. after
UWAGI KOÑCOWE
Podczas prac prowadzonych w rejonie Jurgowa w latach 2007–2008 udokumentowano osady trzech zlodowaceñ: mindel, riss (dwudzielne) i würm. Wiek i genezê osadów ustalono na podstawie analiz petrograficznych i przes³anek geomorfologicznych.
Podczas zlodowacenia mindel lodowiec Bia³ki siêgn¹³ ok. 5 km dalej na pó³noc, ni¿ dotychczas s¹dzono (por. Lind-ner i in., 2003). Œwiadcz¹ o tym œlady moren bocznych zna-lezione w okolicy Ryniasu i na stoku Kramarzówki.
Najwy¿sze tarasy wodnolodowcowe w rejonie Jurgowa pochodz¹ ze zlodowacenia riss 1. Przemawiaj¹ za tym dane geomorfologiczne i wyniki analiz petrograficznych. Jest to nowe spojrzenie na ich stratygrafiê. Autorzy starszych prac (m.in. Halicki, 1930, i Baumgart-Kotarba, 1981, 1983) datowali ich powstanie na zlodowacenie mindel.
Nagromadzenia g³azów na stoku Bartkówki, opisane wczeœniej jako szcz¹tki moren bocznych lodowców riss 1 i 2 (Lindner i in., 2008a, b), mog¹ stanowiæ strefê kontaktu lodowego z ówczesnymi poziomami wodnolodowcowymi. Osady widoczne w skarpach Augustowego Boru i Augu-stynówki s¹ wieku würmskiego (czyli m³odsze ni¿ w opinii Halickiego, 1930, i Baumgart-Kotarby, 1981, 1983). Za ich „odm³odzeniem” przemawiaj¹ wyniki analiz litologicznych i wysokoœæ wzglêdna tarasów.
Praca powsta³a na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszaw-skiego. Autorka dziêkuje prof. dr. hab. Leszkowi Lindnerowi i dr. hab. Janowi Dzier¿kowi za pomoc w jej przygotowaniu, a Recenzentom za merytoryczne uwagi.
LITERATURA
BAUMGART-KOTARBA M. 1981 – Ruchy tektoniczne na wschodnim Podhalu w œwietle analizy czwartorzêdowych teras doliny Bia³ki Tatrzañskiej i lineamentów uzyskanych z obrazu satelitarnego. Prz. Geogr., 53: 725–736.
BAUMGART-KOTARBA M. 1983 – Kszta³towanie koryt i teras rzecznych w warunkach zró¿nicowanych ruchów tektonicznych
(na przyk³adzie wschodniego Podhala). Pr. Geogr. Inst. Geogr. Przestrz. Zagosp. PAN, 145: 1–133.
BAUMGART-KOTARBA M. & KOTARBA A. 1979 – Wp³yw rzeŸby dna doliny i litologii utworów czwartorzêdowych na wykszta³cenie koryta Bia³ej Wody w Tatrach. Fol. Geogr., Ser. Geogr.-Phys., 12: 49–66.
CHOWANIEC J. 2003 – Wody podziemne niecki podhalañskiej. [W:] Wspó³czesne problemy hydrogeologii, t. 11, cz. 1. Gdañsk: 45–53.
HALICKI B. 1930 – Dyluwialne zlodowacenie pó³nocnych stoków Tatr. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 5: 464–477.
KLIMASZEWSKI M. 1988 – RzeŸba Tatr Polskich. PWN, Warszawa. KONDRACKI J. 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
LINDNER L. 1994 – Jednostki stadialne i interstadialne ostatniego zlo-dowacenia (würm, vistulian) w Tatrach Polskich i na Podhalu. Acta Univ. Nicol. Copern. Geogr., 27: 59–73.
LINDNER L., DZIER¯EK J., MARCINIAK B. & NITYCHORUK J. 2003 – Outline of Quaternary glaciations in the Tatra Mts.: their devel-opment, age and limits. Geol. Quart., 47: 269–280.
LINDNER L., DZIER¯EK J. & PLISZCZYÑSKA K. 2008a – O mo¿li-woœci wystêpowania zlodowaceñ œrodkowoplejstceñskich w Dolinie Bia³ki ko³o Jurgowa na Podhalu. [W:] Tatrzañskie mapy geologiczne. Zakopane, 27–29 maja 2008 r. Materia³y konferencyjne. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 75–76.
LINDNER L., DZIER¯EK J. & PLISZCZYÑSKA K. 2008b – Jurgów – œlady œrodkowoplejstoceñskich lodowców tatrzañskich w wid³ach Bia³ki i Potoku Jaworowego (Podhale). [W:] Plejstocen Tatr i Podhala – zlodowacenia tatrzañskie. XV konferencja Stratygrafia plejstocentu Polski. Zakopane, 1–5 wrzeœnia 2008 r. Materia³y konferencyjne. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 162–164.
LUKNIŠ M. (red.) 1973 – Reliéf Vysokých Tatier a ich predpolia. Vyd. SAV, Bratislava: 375.
NEMÈOK J. (red.) 1994 – Geologická mapa Tatier 1 : 50 000. Geol. ústav Dionýza Štúra, Bratislava.
PARTSCH J. 1923 – Die Hohe Tatra zur Eiszeit. Ferd. Hirt & Sohn, Leipzig.
PLISZCZYÑSKA K. 2009 – Charakterystyka geomorfologiczna i lito-logia tarasów Bia³ki w rejonie Jurgowa na Podhalu. Arch. Zak³. Geol. Czwart. Uniw. Warszaw., Warszawa [praca magisterska].
ROMER E. 1929 – The Ice Age in the Tatra Mountains. Mém. Acad. Pol. Sci. Cl. math. nat., Ser. A, 1: 1–253.
WATYCHA L. 1975 – Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Nowy Targ (1049). Wyd. Geol., Warszawa.
WATYCHA L. 1976 – Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, ark. Nowy Targ (1049). Wyd. Geol., Warszawa.
Praca wp³ynê³a do redakcji 1.09.2009 r. Po recenzji akceptowano do druku 15.11.2011 r.
