Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 62 (10), 1195-1199, 2006

Medycyna Wet. 2006, 62 (10) 1195

Praca oryginalna Original paper

W technologii utrzymania indyków rzeŸnych mo¿na wyró¿niæ kilka systemów odchowu ptaków – chów in-tensywny, ekstensywny chów œció³kowy, chów wybie-gowy, tradycyjny chów z wybiegiem, tradycyjny chów bez wybiegu oraz tzw. chów ekologiczny, w którym indyki utrzymywane s¹ w obszernych budynkach z do-stêpem do wybiegów. Dominuj¹cym jest chów ptaków na g³êbokiej œció³ce w pomieszczeniach zamkniêtych, z regulowanymi warunkami oœwietlenia, ogrzewania i wentylacji. Dane piœmiennictwa dotycz¹ g³ównie wy-ników badañ nad utrzymywaniem ptaków w pomiesz-czeniach zamkniêtych na ró¿nych pod³o¿ach (15, 16) i tylko w niewielkim stopniu odnosz¹ siê do chowu na wybiegach. Wskazuj¹ one, ¿e warunki utrzymania in-dyków mog¹ wp³ywaæ nie tylko na iloœciowe wyniki produkcji drobiarskiej, ale równie¿ na jakoœæ produko-wanego surowca rzeŸnego (1, 2, 4, 9, 13, 16).

Jakoœæ miêsa, wynikaj¹ca w du¿ym stopniu z budo-wy tkanki miêœniowej, ma istotne znaczenie w ocenie warunków odchowu. Szczególnie du¿o oznak degene-racji lub uszkodzeñ w³ókien opisano w miêœniu pier-siowym, odnosz¹c je do g³êbokiej, ogniskowej miopa-tii piersiowej (21) i miopamiopa-tii ogniskowej (14, 17-20). Zmiany degeneracyjne w miêœniach piersiowych

zwi¹-zane z typem u¿ytkowym i p³ci¹ indyków wykazali m.in. K³osowska i wsp. (7).

Celem badañ by³o okreœlenie wp³ywu dwóch sposo-bów utrzymania indyków (wychowalnia i wiata z wy-biegiem) na jakoœæ miêœni piersiowych i miêœni nóg u dwóch typów u¿ytkowych indyków.

Materia³ i metody

Materia³em doœwiadczalnym by³y m³ode rzeŸne indory typu ciê¿kiego Big 6 (136 szt. – 8 replikacji) i œrednio ciê¿kich BUT 9 (149 szt. – 8 replikacji). Badania przeprowadzono zgodnie z wymogami Lokalnej Komisji Etycznej przy UWM w Olsztynie (Opinia nr 36 N) i przyjêt¹ technologi¹ w Stacji Testowej Indyków. Do wieku 6 tygodni indyki odchowywa-no na g³êbokiej œció³ce w budynku bezokiennym.

Od 7. tygodnia ¿ycia ptaki ww. typów u¿ytkowych podzie-lono losowo na dwie grupy. Jedna by³a odchowywana w dal-szym ci¹gu w budynku – wychowalni, a drug¹ umieszczono w wiacie na g³êbokiej œció³ce, z dostêpem do ograniczonych wybiegów w godzinach 700_–2000_{. Przy ustalaniu obsady}

indo-rów w kojcach kierowano siê wskaŸnikiem produkcyjnym – 35 kg masy cia³a na 1 m2 _{pod³ogi. Ptaki ¿ywiono}

pe³nopor-cjowymi granulowanymi mieszankami paszowymi, w syste-mie siedmiofazowym uwzglêdniaj¹cym wiek indorów. W okresie odchowu kontrolowano masê cia³a ptaków.

Wp³yw warunków utrzymania i typu u¿ytkowego

m³odych indorów rzeŸnych na budowê histologiczn¹

i ultrastrukturê miêœni

MAREK BURS, BARBARA PRZYBYLSKA-GORNOWICZ*, ANDRZEJ FARUGA

Katedra Drobiarstwa Wydzia³u Bioin¿ynierii Zwierz¹t,

*Zespó³ Histologii i Embriologii Katedry Morfologii Funkcjonalnej Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 2, 10-719 Olsztyn

Burs M., Przybylska-Gornowicz B., Faruga A.

Influence of breeding conditions and aims on the histology and ultrastructure of two muscles in turkeys Summary

The study carried out morphological investigations using light and electron microscopes on the muscles of BUT 9 and Big 6 turkeys reared in two different types of conditions – indoor and outdoor (poultry yard with roof shelter). Musculus pectoralis superficialis and musculus gastrocnemius were collected from male turkeys slaughtered at 16 weeks of age. The tissues were subjected to histochemical and ultrastructure investigations, including morphometric analysis.

There were no significant differences in the histology and ultrastructure characteristics of the muscles between BUT 9 and Big 6 turkeys. However, clear differences in these characteristics were observed between the two types of rearing. Degenerative changes including focal necrosis, infiltration by mononuclear cells, smaller capillary to fiber ratio and the formation of electron dense deposits, the absence of glycogen and sarcoplasm disintegration were often found in turkeys reared indoors. These structural alterations appeared to be related to partial muscle ischemia. Outdoor rearing, which enables exercise, has a beneficial effect on muscle structure.

Medycyna Wet. 2006, 62 (10) 1196

Materia³ do badañ histologicznych i ultrastrukturalnych stanowi³y wycinki miêœnia piersiowego (m. pectoralis super-ficialis – MPS) i brzuchatego ³ydki (m. gastrocnemius – MG). Wycinki pobierano bezpoœrednio po uboju ptaków w rzeŸni drobiu. Do badañ w mikroskopie œwietlnym pobrane próbki utrwalano w 4% kwasie trójchlorooctowym, a nastêpnie w 95% etanolu. Skrawki parafinowe 7 µm barwiono metoda-mi HE i Mallorego. Preparaty przegl¹dano, opisywano i foto-grafowano przy u¿yciu mikroskopu optycznego firmy Zeiss. Z zastosowaniem okularu pomiarowego mierzono œrednicê 10 losowo wybranych w³ókien z 10 wi¹zek ka¿dego miêœnia i obliczono œredni¹ œrednicê w³ókien. Procentowy udzia³ uszko-dzonych w³ókien ustalano, licz¹c 100 losowo wybranych, kolejnych w³ókien i okreœlaj¹c udzia³ w³ókien o prawid³owej oraz nieprawid³owej budowie. Dla ka¿dej grupy doœwiadczal-nej z ka¿dego badanego miêœnia liczono 500 w³ókien.

Wycinki miêœni do badañ w mikroskopie elektronowym po pobraniu utrwalano przez 2 h w roztworze 2,5% aldehydu glutarowego i 2% paraformaldehydu w 0,1 M buforze fosfo-ranowym o pH 7,4, temp. 4°C. Nastêpnie p³ukano w buforze, utrwalano powtórnie w 2% czterotlenku osmu, odwadniano i zatapiano. Skrawki ultracienkie ciêto za pomoc¹ ultra-mikrotomu Leica, kontrastowano w octanie uranylu i cytry-nianie o³owiu. Badano i fotografowano w TME Tesla BS 500.

Wyniki i omówienie

Stwierdzona w 22. tygodniu œrednia masa cia³a in-dorów (Big 6 – 19,9 kg; BUT 9 – 17,9 kg) odpowiada³a wartoœciom œrednim przyjêtym dla obu typów indyków. Nie obserwowano wp³ywu warunków utrzymania in-dorów na osi¹gane masy cia³a.

Budowa miêœni indorów odchowywanych w wy-chowalni (ryc. 1-4, 9-12).

Miêœnie piersiowe powierzchniowe indorów Big 6 charakteryzowa³a zró¿nicowana œrednica w³ókien, s³a-bo rozbudowana œródmiêsna i dobrze wykszta³cona omiêsna. Wiêkszoœæ w³ókien na przekrojach poprzecz-nych mia³a wyraŸn¹ strukturê pólkow¹. W poszczegól-nych wi¹zkach w³ókna o zatartej strukturze stanowi³y 20-30%. Œrednica w³ókien by³a stosunkowo wyrówna-na i w przypadku 80-90% w³ókien w poszczególnych wi¹zkach waha³a siê w granicach 60-85 µm. Natomiast 10-20% w³ókien mia³o œrednicê 25-40 µm.

Ultrastruktura w³ókien MPS by³a zró¿nicowana. Czêœæ w³ókien posiada³a w³ókienka o prawid³owej bu-dowie, charakteryzuj¹ce siê bardzo wyraŸnym i prawid-³owym obrazem sarkomeru. W sarkoplazmie obserwo-wano elementy siateczki oraz mitochondria z licznymi

Ryc. 1-4. Charakterystyczne cechy w³ókien miêœniowych miêœnia brzuchatego ³ydki (MG) i piersiowego powierzchownego (MPS) obu typów u¿ytkowych indyków utrzymywanych w wychowalni. 1. Degeneruj¹ce w³ókno miêœniowe z naciekiem lim-focytów. MG, przekrój poprzeczny, wstawka na górze zdjêcia – przekrój pod³u¿ny. Big 6. 2. Przekroje w³ókien o prawid³owej budowie (wyraŸna struktura pólkowa) oraz nieprawid³owej (struktura pólkowa zatarta). MG – Big 6. 3. W³ókna o ró¿nej œrednicy i ró¿nie zachowanej strukturze wewnêtrznej. MPS – BUT 9. 4. Zró¿nicowana œrednica w³ókien, delikatna œródmiês-na. Big 6 – MPS

Medycyna Wet. 2006, 62 (10) 1197

grzebieniami. Typow¹ cech¹ sarkoplazmy by³y sku-piska osmofilnego materia³u, wakuolizacja oraz brak glikogenu. Wystêpowa³y nieliczne miejsca z zaburzo-n¹ prawid³ow¹ budow¹ w³ókienek wynikaj¹c¹ z rozpa-du sarkomerów.

Miêœnie MPS indorów BUT 9 zbudowane by³y z w³ókien o jednolitej strukturze, s³abo rozwiniêtej œród-miêsnej oraz œrednio rozbudowanej oœród-miêsnej z du¿ym udzia³em w³ókien kolagenowych. Wiêkszoœæ w³ókien, na przekrojach poprzecznych, cechowa³a struktura pól-kowa, a jedynie pojedyncze wykazywa³y jej brak. W wiêkszoœci wi¹zek w³ókna mia³y wyrównan¹ œred-nicê 60-85 µm, natomiast w trzech wystêpowa³y w³ók-na wyraŸnie mniejsze 30-40 µm œrednicy. Nieliczne w³ókna wykazywa³y wyraŸne symptomy rozpadu.

Ultrastrukturalnie miêœnie te cechowa³y siê obecnoœ-ci¹ w³ókienek o szerokiej linii Z oraz brakiem wyraŸ-nej ró¿nicy pomiêdzy pr¹¿kiem izotropowym i anizo-tropowym sarkomeru. Sarkoplazma zawiera³a niezbyt liczne mitochondria, elementy siateczki sarkoplazma-tycznej oraz ziarna glikogenu. Czêœæ w³ókien (oko³o 10%) mia³a w³ókienka o zaburzonej budowie z niepra-wid³owo wykszta³con¹ lini¹ M. By³a ona rozmyta, mia³a uk³ad schodkowy lub ulega³a podwojeniu. W sarkoplaz-mie czêœci w³ókien znajdowa³y siê osmofilne z³ogi.

MG indorów Big 6 mia³ dobrze rozbudowan¹ omiês-n¹, w³ókna o œrednicy 65-85 µm i zró¿nicowan¹ budo-wê wewnêtrzn¹. W obrêbie poszczególnych wi¹zek obserwowano w³ókna w stadium degeneracji, czêsto po³¹czone z naciekiem komórek uk³adu odpornoœcio-wego, najczêœciej granulocytów kwasoch³onnych. Na przekrojach poprzecznych oko³o 10-30% w³ókien (w zale¿noœci od wi¹zki) mia³o strukturê zatart¹, nato-miast pozosta³e strukturê pólkow¹.

Ultrastruktura w³ókien MG cechowa³a siê wieloma uszkodzeniami polegaj¹cymi na przerwaniu ci¹g³oœci w³ókienek, nieprawid³ow¹ budow¹ sarkomeru z roz-mytymi liniami Z i M. W obrêbie sarkoplazmy obser-wowano uszkodzone lub o wysokiej gêstoœci elektro-nowej mitochondria, liczne osmofilne z³ogi, nieliczne ziarna glikogenu oraz wakuole.

MG indorów BUT 9 zawiera³y w³ókna o œrednicy 60-80 µm i zró¿nicowanej strukturze, dobrze wykszta³-cone: œródmiêsn¹ i omiêsn¹, które niejednokrotnie by³y bardzo rozbudowane. Oko³o 60% w³ókien mia³o raŸn¹ strukturê pólkow¹. Obserwowano w³ókna z wy-raŸnymi objawami rozpadu.

W budowie ultrastrukturalnej w³ókna MG charakte-ryzowa³y siê sarkomerami o zaburzonej budowie pr¹¿-ka A. W sarkoplazmie w³ókien stwierdzono obecnoœæ

Ryc. 5-8. Charakterystyczne cechy w³ókien miêœniowych miêœnia brzuchatego ³ydki (MG) i piersiowego powierzchownego (MPS) obu typów u¿ytkowych indyków, utrzymywanych w wiacie z dostêpem do wybiegów. 5. Dobrze rozbudowana œródmiêsna z licznymi naczyniami. BUT 9 – MG. 6. Liczne naczynia krwionoœne w tkance ³¹cznej. Big 6 – MG. 7. Charakterystyczny obraz wi¹zek miêœniowych – widoczna delikatna struktura omiêsnej. Big 6 – MG. 8. W³ókna o wyrównanej œrednicy. BUT 9 – MPS

Medycyna Wet. 2006, 62 (10) 1198

nielicznych struktur b³oniastych, nierównomiernie roz-³o¿one, niewielkie skupiska ziaren glikogenu oraz spo-radycznie ziarnistoœci osmofilne.

Budowa miêœni indorów odchowywanych w wia-cie z wybiegami (ryc. 5-8, 9-12).

W mikroskopie œwietlnym MPS indorów Big 6 mia-³y w³ókna o zró¿nicowanej œrednicy, dobrze wykszta³-con¹ omiêsn¹ i œródmiêsn¹. Na przekrojach poprzecz-nych przewa¿a³y w³ókna o regularnym kszta³cie i do-brze zachowanej strukturze pólkowej. Poszczególne wi¹zki sk³ada³y siê z w³ókien o ró¿nej œrednicy, przy czym w wiêkszoœci z nich wynosi³a ona 50-80 µm, natomiast w 10-15% wi¹zek 25-80 µm. Nie stwier-dzono zaburzeñ w budowie w³ókien i oznak ich dege-neracji.

W³ókienka o s³abo zaznaczonej ró¿nicy pomiêdzy pr¹¿kiem izotropowym i anizotropowym oraz pr¹¿kiem H by³y typow¹ cech¹ ultrastruktury w³ókien MPS. Sar-koplazma zawiera³a elementy siateczki sarSar-koplazma- sarkoplazma-tycznej, mitochondria o licznych grzebieniach oraz nie-liczne ziarna glikogenu. Wystêpowa³y nie-liczne, drobne osmofilne z³ogi. Czêœæ w³ókien mia³a zaburzenia pra-wid³owej budowy w³ókienek, polegaj¹ce na zaniku rów-noleg³ego uk³adu filamentów i rozerwaniu ich

ci¹g-³oœci. Zmianom tym towarzyszy³ rozpad struktur b³o-niastych oraz wakuolizacja sarkoplazmy.

MPS indorów BUT 9 by³y zbudowane z w³ókien o zró¿nicowanej strukturze oraz œrednio rozbudowa-nych omiêsnej i œródmiêsnej. Nieliczne w³ókna (sza-cunkowo oko³o 5% populacji) mia³y uszkodzenia wewnêtrzne lub by³y poprzerywane. Na przekrojach po-przecznych struktura pólkowa by³a wyraŸnie widoczna tylko w 30-40% w³ókien. W wiêkszoœci wi¹zek w³ók-na mia³y regularny kszta³t i zbli¿on¹ œrednicê wyno-sz¹c¹ 40-80 µm, tylko w dwóch wi¹zkach zró¿nicowa-nie œrednicy by³o wyraŸzró¿nicowa-nie wiêksze (28-80 µm). W³ókna o mniejszej œrednicy by³y zazwyczaj zlokalizowane w œrodkowej czêœci wi¹zek.

Ultrastrukturalnie w³ókna MPS sk³ada³y siê z w³ó-kienek o wyraŸnej budowie sarkomeru. Struktury b³o-niaste sarkoplazmy mia³y pewne cechy typowe dla zmian wynikaj¹cych z niedotlenienia – wakuolizacjê siateczki sarkoplazmatycznej i mitochondriów oraz licz-ne skupiska osmofillicz-nego materia³u. Nie wystêpowa³y ziarna glikogenu.

MG indorów Big 6 mia³y du¿o tkanki ³¹cznej, two-rz¹cej dobrze rozbudowane œródmiêsn¹ i omiêsn¹. W obrêbie obu tych b³on wystêpowa³y liczne naczynia

Ryc. 9-12. Elektronogramy ilustruj¹ce najbardziej charakterystyczne cechy ultrastruktury w³ókien. 9. Prawid³owa budowa miofibrylli, liczne mitochondria i ziarna glikogenu. Wiata, Big 6 – MG. 10. W³ókno z licznymi osmofilnymi z³ogami w sarko-plazmie. Wychowalnia, Big 6 – MPS. 11. Przerwana ci¹g³oœæ w³ókienek, czêœciowa wakuolizacja sarkoplazmy w³ókna. Wy-chowalnia, Big 6 – MPS. 12. Widoczny rozpad sarkoplazmy i stosunkowo dobrze zachowana budowa w³ókienek. Wychowal-nia, BUT 9 – MG

Medycyna Wet. 2006, 62 (10) 1199

krwionoœne. Wiêkszoœæ wi¹zek miêœniowych by³a zbu-dowana z bardzo wyrównanych pod wzglêdem kszta³-tu i wielkoœci w³ókien (œrednica 60-75 µm) o budowie pólkowej lub o zatartej strukturze. Oko³o 20% wi¹zek charakteryzowa³o siê du¿ym udzia³em tkanki ³¹cznej oraz obecnoœci¹ degeneruj¹cych w³ókien.

Ultrastrukturalnie w³ókna, w wiêkszoœci przypadków, zawiera³y w³ókienka o specyficznej budowie sarkome-ru z szerok¹ lini¹ Z i M oraz s³abo zaznaczon¹ ró¿nic¹ pomiêdzy pr¹¿kiem jasnym i ciemnym. W sarkoplazmie wystêpowa³y liczne mitochondria o dobrze wykszta³-conych grzebieniach, kanaliki z elektronowo-gêst¹ za-wartoœci¹ oraz skupiska ziaren glikogenu. W czêœci w³ókien widoczny by³ rozpad w³ókienek i wakuoliza-cja sarkoplazmy.

MG indorów BUT 9 posiada³y dobrze rozbudowan¹ i ukrwion¹ tkankê ³¹czn¹ tworz¹c¹ œródmiêsn¹ i omiês-n¹ oraz w³ókna z wyraŸomiês-n¹ budow¹ pólkow¹. W³ókna wykazuj¹ce objawy degeneracji by³y nieliczne. W wiêk-szoœci wi¹zek œrednica w³ókien by³a zró¿nicowana i wa-ha³a siê od 30 do 85 µm.

Ultrastrukturê MG cechowa³y w³ókienka o wyraŸ-nych sarkomerach. Sarkoplazma posiada³a dobrze wy-kszta³cone struktury b³oniaste, w tym du¿e o licznych grzebieniach mitochondria, liczne ziarna glikogenu oraz elementy siateczki sarkoplazmatycznej. Przestrzenie miêdzy w³óknami wype³nia³y kompleksy proteoglika-nów i w³ókna kratkowe. Rzadko wystêpowa³ rozpad struktur w³ókienkowych.

Uzyskane dane wskazuj¹, ¿e budowa histologiczna i ultrastrukturalna miêœni indorów zale¿y od typu u¿yt-kowego oraz warunków chowu. Zmiany w budowie miêœni powstaj¹ce pod wp³ywem warunków chowu ró¿ni³y siê w zale¿noœci od typu u¿ytkowego ptaków. Wyniki wielu badañ informuj¹ o znacz¹cym wp³ywie czynników genetycznych na morfologiczny obraz miêœ-nia piersiowego indyków (5-8, 19, 20, 22), podczas gdy odnosz¹ce siê do wp³ywu systemu chowu na ww. ob-raz tkanki miêœniowej indyków s¹ zró¿nicowane. Nie-którzy autorzy (1, 12) stwierdzili zale¿noœæ morfologii miêœni od rodzaju pod³o¿a, inni natomiast nie uzyskali tak jednoznacznych wyników (16).

Wyniki badañ w³asnych wskazuj¹, ¿e miêœnie indy-ków chowanych w wiacie, bez wzglêdu na przynale¿-noœæ do linii u¿ytkowej w porównaniu do wychowy-wanych w wychowalni cechowa³y siê w budowie his-tologicznej obfitszym unaczynieniem, wiêksz¹ zawar-toœci¹ tkanki ³¹cznej i liczniejszymi ziarnami glikoge-nu. Te cechy s¹ uwa¿ane za wskaŸniki prawid³owej budowy miêœni oraz maj¹ korzystny wp³yw na jakoœæ miêsa jako surowca (3, 10, 19, 20). Na dodatni wp³yw tego systemu chowu na miêœnie wskazuje równie¿ obec-noœæ mniejszej liczby w³ókien uszkodzonych i/lub roz-padaj¹cych siê z naciekami limfoidalnymi. Ultrastruk-turalnie miêœnie te by³y bardziej rozwiniête i mia³y licz-niejsze mitochondria, których zawartoœæ korzystnie wp³ywa na jakoœæ miêsa (11). Obserwowano równie¿ mniejsz¹ zawartoœæ osmofilnych z³ogów gruzu komór-kowego oraz mniej uszkodzonych w³ókienek

miêœnio-wych. Zwiêkszona iloœæ tych struktur jest œciœle skore-lowana z niedotlenieniem miêœni prowadz¹cym do zmian zwyrodnieniowych.

Podsumowuj¹c, uzyskane wyniki badañ histologicz-nych i ultrastrukturalhistologicz-nych miêœni wskazuj¹, i¿ nie tyl-ko z uwagi na dobrostan ptaków, ale tak¿e na jatyl-koœæ surowca rzeŸnego wskazany jest chów indorów star-szych w wiacie z dostêpem do wybiegów. Niezale¿nie od typu u¿ytkowego w miêœniach ptaków chowanych w tych warunkach wystêpowa³o mniej zaburzeñ w bu-dowie tkanki miêœniowej.

Piœmiennictwo

1.Batura J., Bojarska U., Zander L., Probola G., Filuœ K.: The effect of tribe, breeding mode and sex on textural properties of turkey breast meat. Poultry

meat quality. Proc. 13th _{Europ. Symp. Quality of Poult. Meat, Poznañ 1997,}

s. 138-143.

2.B¹kowicz A.: Zalety odchowu indyków rzeŸnych na rusztach. Pol. Drob. 2001, 6, 11-12.

3.Berri C., Debut M., Sante-Lhoutellier V., Arnold C., Boutten B., Sellier N., Baeza E., Jehl N., Jego Y.: Variations in chicken meat quality: implications of struggle and muscle glycogen content at death. Br Poult Sci. 2005, 46, 572-579. 4.Faruga A., Jankowski J., Sobina I.: Jakoœæ miêsa indyczek i indorów rzeŸnych odchowywanych na ró¿nych pod³o¿ach. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst. Zoot. 1988, 31, 205-214.

5.Kijowski J.: Wybrane problemy jakoœci miêsa drobiu. Pol. Drob. 1993, 7/8, 7-8. 6.K³osowska D., K³osowski B., Puchajda H.: Wystêpowanie zmian histopatolo-gicznych w M. pectoralis major u indyków. Mat. X Kongresu PTNW, Wroc³aw 1992, 2, 313.

7.K³osowska D., Puchajda H., K³osowski B., Elminowska-Wenda G., Luther R.: Mikrostructure of pectoralis muscle and carcass parameters in the turkey of

three genetic groups. Proc. 13th _{Europ. Symp. Quality of Poult. Meat, Poznañ}

1997, s. 327-333.

8.K³osowska D., Lewandowska M., Puchajda H.: Zmiany histopatologiczne w miêœniu piersiowym powierzchniowym (pectoralis superficialis) i miêœniu dwug³owym uda (m. biceps femoris) indyczek ró¿nych grup genetycznych. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 1999, 54, 73-81.

9.Meyer H., Petersen J., Schepers K. H., Tholen E.: Effects of dietary energy and amino acid content on carcass composition and meat quality in two strains of

turkey. Proc. 13th _{Europ. Symp. Quality of Poult. Meat, Poznañ 1997, s. 82-89.}

10.Nakamura Y. N., Iwomoto H., Shiba N., Miyachi H., Tabata S., Nishimura S.: Growth changes of the collagen content and architecture in the pectoralis and iliotibialis lateralis muscles of cockerels. Br. Poultr. Sci. 2004, 45, 753-761. 11.Opalka J. R., Wicke M., Gellrich F. N., Schmidt R., Rosner F., Zierz S., von

Lengerhen G.: Mitochondrial function in turkey skeletal muscle – impact on meat quality. Br. Poult. Sci. 2004, 45, 367-379.

12.Przybylska B., Hosaja M., Faruga A., Jankowski J.: Obraz morfologiczny miêœni m³odych indyczek rzeŸnych odchowywanych na œció³ce i na pod³odze siatkowej. Medycyna Wet. 1982, 38, 545-548.

13.Sams A. K., McKee S. R., Hargis B. M.: The environmental and physiological

development of pale, soft, exudative turkey meat. Proc. 13th _{Europ. Symp.}

Quality of Poult. Meat, Poznañ 1997, s. 298-305.

14.Sante V. S.: Symptoms and causes of muscular abnormalities in poultry. Proc.

13th _{Europ. Symp. Quality of Poult. Meat, Poznañ 1997, s. 292-297.}

15.Sobczak J.: Przydatnoœæ przestrzennej technologii utrzymywania kur nieœnych jako alternatywy dla chowu klatkowego. Praca hab. Rozprawy i monografie. Wyd. UWM Olsztyn 2001, nr 50.

16.Sowiñska J.: Wp³yw systemu utrzymania, typu u¿ytkowego i obrotu przedubo-jowego na wybrane wskaŸniki krwi, obraz morfologiczny miêœnia piersiowego oraz jakoœæ miêsa indyków rzeŸnych. Praca hab. Rozprawy i monografie. Wyd. UWM Olsztyn 2002, nr 69.

17.Soœnicki A. A., Cassens R. G., Mc’Intyre D. R., Vimini R. J., Greaser M. L.: Characterization of hypercontracted fibers in skeletal muscle of domestic turkeys (Meleagris galapavo). Food Microstr. 1988, 7, 147-152.

18.Soœnicki A. A., Cassens R. G., McIntyre D. R., Vimini R. J., Greaser M. L.: Incidence of microscopically detectable degenerative characteristics in skeletal muscle of turkey. Br. Poult. Sci. 1989, 30, 68-80.

19.Soœnicki A. A., Cassens R. G., Vimini R. J., Greaser M. L.: Histological and structural alternations of turkey skeletal muscle. Poultry Sci. 1991a, 70, 343-348. 20.Soœnicki A. A., Cassens R. G., Vimini R. J., Greaser M. L.: Distribution of capil-laries in normal and ischaemic turkey skeletal muscle. Poultry Sci. 1991b, 70, 343-348.

21.Silver W. G., Wight P. A.: The pathology of deep pectoral myopathy in turkeys. Avian Pathol. 1978, 7, 583-617.

22.Wilson B. W., Nieberg P. S., Buhr R. J., Kelly B. J., Shultz F. T.: Turkey muscule growth and focal myopathy. Poult. Sci. 1990, 69, 1553-1562.

Adres autora: prof. dr hab. Andrzej Faruga, ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn; e-mail: faruga@uwm.edu.pl