T om asz M a je w sk i
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Warszawa
PRÓBA IDENTYFIKACJI ROŚLIN ZARODNIKOWYCH (Z WYJĄTKIEM PAPROTNIKÓW) WYMIENIONYCH W DZIELE
SYRENIUSZA ZIELNIK (1613)
Pomnikowe dzieło Szymona Syreniusza, którego tytuł zaczyna się od słów Z ie ln ik H e rb a rze m z ię zyka Ł a c iń sk ie g o z o w ią To ie st O p isa n ie w ła sn e im ion, kszta łtu , sk u tk ó w i m o c y Z io ł w sze la k ic h , wydane w Krakowie w roku 1613, do czekało się obszernej literatury Najważniejsze publikacje poświęcone tej książce i jej autorowi wymieniają Rostański i Zemanek (1996). Obszerna treść Z ie ln ik a , obejmująca szeroki zakres wiedzy z dziedziny botaniki, farmacji, me dycyny i rolnictwa, nie została jednak dotąd szerzej przeanalizowana.
Niniejsze opracowanie jest poświęcone niewielkiemu fragmentowi botanicz nej treści dzieła, mianowicie wymienianym przez Syreniusza roślinom zarodni kowym: glonom, grzybom, porostom i mszakom. Autor starał się zidentyfiko wać rozproszone w tekście Z ie ln ik a nazwy łacińskie i polskie przedstawicieli wymienionych grup organizmów z nazwami obecnie używanymi, dodając infor macje o pozycji systematycznej oraz rozmieszczeniu i sposobach użytkowania. Nie zawsze była możliwa pewna identyfikacja, a niektóre wnioski autora mogą być dyskusyjne. Autor nie starał się podać o opisywanych roślinach aktualnej, najnowszej informacji w akapicie „stanowisko systematyczne”. Obecnie zmia ny w systematyce wielu grup organizmów, szczególnie grzybów, następują tak szybko i są tak radykalne, że niespecjalista nie jest w stanie za nimi nadążyć,
i nowe dane z tego zakresu botaniki przestają być porównywalne z wiedzą za wartą w popularnych podręcznikach i encyklopediach*.
GLONY (ALGAE)
Rząsa skalna. Androsaces, Umbilicum maris (str. 775)
Obecna nazwa łacińska: A c e ta b u la r ia a ce ta b u lu m (L.) Silva, synonim: A c e ta b u - la ria m e d ite rra n e a Lamour.
Obecna nazwa polska: brak.
Pozycja systematyczna: C h lo ro p h y ta (zielenice), Dasycladales, A c e ta b u la ria - c e a e (Bold, Wynne 1978).
Rozmieszczenie, siedlisko: basen Morza Śródziemnego; brzegi morskie. Uwagi. Identyfikacja na podstawie opisu i ryciny. Majewski (1889 s. 368) iden
tyfikuje Rząsę skalną Syreniusza z A d ia n th u m ru b ru m (niejasne: ro dzaj A d ia n th u m należy do paproci, gatunku A d ia n th u m ru b ru m nie znaleziono w wykazach paproci). Ten sam autor nieco później (Ma jewski 1894 s. 54) uznaje Rząsę skalną za gatunek A n d ro sa c e sep ten -
trio n a lis L. (P r im u la c e a e ).
Literatura: Bold, Wynne 1978; Majewski 1889; Majewski 1894.
Koralowy mech / Glisnik. Muscus Marinus, Corallina (str. 1417) Obecna nazwa łacińska: prawdopodobnie gatunek z rodzaju C e ra m iu m Roth. Obecna nazwa polska: drewlinka.
Pozycja systematyczna: R h o d o p h yta (krasnorosty), C eram iales, C eram iaceae. Rozmieszczenie, siedlisko: gatunki morskie.
Uwagi: Identyfikacja Majewskiego (1894), prawdopodobnie poprawna. Literatura: Majewski 1894; Kadłubowska 1975.
Mech morski / porost morski. Muscus marinus Plinij (str. 1418)
Obecna nazwa łacińska: gatunek z rodzaju U lva L., być może najpospolitszy z nich, U lva la c tu c a L.
Obecne nazwy polskie: Ulwa sałatowa, błonica sałatowa, sałata morska.
' Za cenne wskazówki i pomoc jestem wdzięczny prof, dr hab. Władysławowi Woje wodzie i prof, dr hab. Konradowi Wołowskiemu z Instytutu Botaniki PAN w Krakowie.
Pozycja systematyczna: C h lo ro p h y ta (zielenice), U lvales, U lvaceae.
Rozmieszczenie, siedlisko: gatunki z rodzaju U lva są szeroko rozprzestrzenione w morzach.
Użytkowanie obecne: U lva la c tu c a jest rośliną jadalną.
Literatura: Majewski 1894; Kadłubowska 1975; Bold, Wynne 1978; Podbiel- kowski 1980.
Porost morski wtóry. Fucus marinus, Alga (str. 1418)
Obecna nazwa łacińska: nieznana. Możliwe, że jest to brunatnica z rodzajów F u cu s L., L a m in a ria Lamour, M acrocystis C.Ag. lub N ereo cystis Post. et Rupr. Obecne nazwy polskie wymienionych rodzajów: F u c u s - morszczyn, L a m in a ria
- listownica.
Pozycja systematyczna: F u c u s - P h a e o p h y ta (brunatnice), F u c a le s, F u c a c e a e \ L a m in a r ia - P h a e o p h y ta , L a m in a ria le s, Lam inariaceae-, M a c ro c y stis i N ere o c y stis - P h a e o p h y ta , L a m in a ria le s, L e s s o n ia c e a e .
Rozmieszczenie, siedlisko: do wymienionych rodzajów należą gatunki morskie szeroko rozprzestrzenione.
Użytkowanie obecne: glony te są używane jako nawóz i pasza, źródło algininy, soli sodowych, potasowych i jodu; niektóre gatunki są jadalne i lecz nicze.
Literatura: Majewski 1894; Kadłubowska 1975; Podbielkowski 1980; Bold, Wynne 1978.
GRZYBY (FUNGI) Modrzewiowa Gębka (str. 637)
Obecna nazwa łacińska: F o m ito p sis o fficin a lis (Vill.: Fr.) Bondarzew et Singer (wg.: Domański 1974; Chlebicki, Łuszczyński 2002), synonimy: L a ri- c ifo m es officin a lis (Vill.: Fr.) Kotlaba et Pouzar, A g a ric u m o ffic in a le (Vill.: Fr.) Donk.
Obecna nazwa polska: modrzewnik lekarski (wg.: Domański, Orłoś, Skirgiełło 1967), pniarek modrzewiowy (wg.: Domański 1974), huba modrze wiowa (w literaturze fitopatologicznej).
Pozycja systematyczna: B a sid io m y c e te s (podstawczaki), A p h y llo p h o ra le s, P o ly- p o r a c e a e (wg.: Domański 1974), B a sid io m y c e te s, P o ria le s, C o rio la - ce a e (wg.: Hawksworth e ta l. 1995); B a sid io m y c e te s, P o ly p o ra le s, F o - m ito p sid a c e a e (wg.: Kirk e t al. 2001).
Rozmieszczenie, siedlisko: Holarktyka (północna Afryka, Europa, Azja, Ameryka Północna). Na pniach drzew iglastych, w Europie przeważnie na mo drzewiach (L a rix spp.).
Użytkowanie obecne: środek leczniczy o silnym działaniu przeczysz czającym.
Literatura: Domański 1974; Domański, Orłoś, Skirgiełło 1967; Piłat 1927; Hawksworth e t al. 1995; Kirk e t al. 2001; Chlebicki, Łuszczyński 2002.
Jelenia Bedłka / Gebka / Jayka. Boletus cerui. Hydnophyllae. Tubera Cerui (str. 911) Jednoznaczna identyfikacja niemożliwa. Opis i nazwy łacińskie wskazują na ce
chy różnych grzybów. Nazwy: Jayka, Tubera Cerui (Cervi) sugerują grzyby o zamkniętych owocnikach, może purchawki albo grzyby pod ziemne, por. niżej.
Jelenie Jayka / albo Gebka Jelenia. Tubera, Boleta cerui (str. 1235) W opisie elementy trzech różnych grzybów:
I. ( J e le n ie j a y k a ) p ia s z c z y s te . Obecna nazwa łacińska: może S c lero d erm a citri-n u m Pers., synonim S c le ro d e rm a vu lg a re Fr.
Obecna nazwa polska: tęgoskór pospolity.
Pozycja systematyczna: B a sid io m y c e te s (podstawczaki), S cle ro d e rm a ta le s (da wniej: B a sid io m y c e te s, G a stero m y cetes), S cle ro d e rm a ta c e a e (wg.: Rudnicka-Jezierska 1991).
Rozmieszczenie, siedlisko: Europa, Azja, Ameryka Północna, w suchych lasach na glebach piaszczystych.
Użytkowanie obecne: niekiedy jadany, chociaż trujący.
II. ( J e le n ie j a y k a ) ż ó łta w e . Obecna nazwa łacińska: gatunki z rodzajów C hoi-ro m yc es Vitt., H y d n o try a Berk, et Br. lub E la p h o m y c e s Nees.
Obecne nazwy polskie: C h o iro m yces - piestrak, H y d n o try a - Truflica, E la p lw - m y c e s - jeleniak (wg.: Ławrynowicz 1988).
Pozycja systematyczna: C h o iro m yce s - A sc o m y c e te s (workowce), Tuberales, T erfeziaceae; H y d n o try a - A sc o m y c e te s (workowce), Tuberales, H yd - n o tr y a c e a e 4, E la p h o m y c e s - A sc o m y c e te s (workowce), E la p h o m yceta - les, E la p h o m y c e ta c ea e .
Rozmieszczenie, siedlisko: szeroko rozmieszczone grzyby występujące w la sach, tworzące podziemne owocniki.
III. ( J e le n ie ja y k a ) z w ie r z c h u c z a r n e (a lb o c ie m n o s z a r e ) a w e w n ą tr z b ia łe . Obecna nazwa łacińska: mogą to być gatunki z rodzaju E la p h o m y c e s (por. wyżej) albo niedojrzałe owocniki gatunków z rodzaju Tuber Mich. lub nie dojrzałe, nieokreślone grzyby z grupy G a stero m ycete s.
Obecna nazwa polska: T uber - trufla, E la p h o m y c e s - jeleniak.
Pozycja systematyczna: T uber - A sc o m y c e te s {workowce), T uberales, Tube- ra c e a e \ E la p h o m y c e s - por. wyżej.
Rozmieszczenie, siedlisko: szeroko rozmieszczone, tworzące podziemne owocniki.
Użytkowanie obecne: jadalne.
Uwagi: Majewski (1894) identyfikuje Boletus cerui u starych autorów (m. in. Syreniusza) z E la p h o m y c e s g ra n u la tu s i gatunkami z rodzaju Tuber. E la p h o m y c e s g ra n u la tu s Fr. (polska nazwa: jeleniak ziarnisty) jest szeroko rozmiesz czony w Europie (pospolity w Polsce), w Azji, Ameryce Północnej i w Austra lii, dawniej mylony z bardziej pospolitymi gatunkami E la p h o m y c e s a sp e ru lu s Vitt, i E la p h o m y c e s m u ric a tu s Fr. Wszystkie tworzą podziemne, kuliste, jadalne owocniki.
Literatura: Majewski 1894; Ławrynowicz 1988; Rudnicka-Jezierska 1991.
Prochowki (str. 1393)
Obecne nazwy łacińskie: według prof. Wojewody są to gatunki z rodzajów L y- c o p e rd o n Tourn., C a lv a tia Fr. i B o v ista Pers.
Obecne nazwy polskie: ogólna ludowa nazwa: purchawki. Nazwy botaniczne: L y co p erd o n - purchawka; C a lv a tia - czasznica; B o v ista - kurzawka. Pozycja systematyczna wszystkich rodzajów: B a sid io m y c e te s (podstawczaki),
L y co p erd a le s, L yc o p erd a cea e (wg.: Rudnicka-Jezierska 1991). Rozmieszczenie, siedlisko: szeroko rozprzestrzenione, w większości pospolite
grzyby naziemne w lasach, zaroślach i na łąkach.
Użytkowanie obecne: niejadalne (z wyjątkiem młodych owocników niektórych gatunków), dawniej używane w medycynie (chirurgia).
Literatura: Rudnicka-Jezierska 1991; Gumińska, Wojewoda 1988.
M uchorowki (str. 1393), M uchomory czerwone pstre (s. 1394 szp. I), Muchomory, Fungos M uscarios (str. 1394 szp. II)
Obecna nazwa łacińska: A m a n ita m u sc a ria (L.) Pers. Obecna nazwa polska: muchomor czerwony.
Rozmieszczenie, siedlisko: Szeroko rozmieszczony, występuje w różnych lasach. Użytkowanie obecne: brak, dawniej do trucia much.
Literatura: Gumińska, Wojewoda 1988.
Jelenia bedlka (str. 1393) Niejasne; por. wyżej.
W fżowki (str. 1393)
Obecna nazwa łacińska: nieokreślona. Waga (1848) identyfikuje nazwę wężow- ki jako A g a ric u s lep id eu s, obecnie L e n tin u s le p id e u s (Fr.) Fr., prawdo podobnie ze względu na ciemne łatki na kapeluszu. Prof. W. Wojewo da sugeruje, że może to być M a c r o le p io ta p r o c e r a (Scop.: Fr.) Sing. ze względu na plamisty trzon i łatki na kapeluszu.
Obecne nazwy polskie: L e n tin u s lep id e u s - twardziak łuskowaty, M a c ro lep io ta p r o c e r a - czubajka kania (wg.: Gumińska, Wojewoda 1988).
Pozycja systematyczna: L e n tin u s - B a sid io m y c e te s (podstawczaki), A g a ric a le s, P le u ro ta c e a e (wg.: Gumińska, Wojewoda 1988); B a sid io m y c e te s, A p - h y llo p h o ra le s, P o ly p o ra c e a e (wg.: Kirk et al. (2001); M a cro le p io ta - B a sid io m y c e te s, A g a ric a le s, A g a ric a c e a e .
Rozmieszczenie, siedlisko: L e n tin u s lep id eu s - na drewnie drzew iglastych, M a c ro le p io ta p r o c e r a - na ziemi w lasach, zaroślach itd.
Użytkowanie obecne: L e n tin u s lep id eu s -niejadalny, M a c ro le p io ta p r o c e r a - ja dalny.
Literatura: Waga 1848; Gumińska, Wojewoda 1988; Kirk e t al. 2001.
Kozakowie (str. 1393 szp. II, 1394 szp. I)
Obecna nazwa łacińska: Waga (1848) identyfikuje tę nazwę, użytą jeszcze przez Marcina z Urzędowa, jako B o le tu s sp., a więc jako różne grzyby na leżące obecnie do rzędu B o le ta le s (grzyby kapeluszowe z rurkowatym hymenium). Obecnie nazwa kozak (ludowa; Bartnicka-Dąbkowska 1964) albo koźlarz (w publikacjach mykologicznych) ograniczona jest do gatunków z rodzaju L ec c in u m S.F. Gray lub nawet tylko do L ecci- n u m sc a b ru m (Buli.: Fr.) S.F. Gray.
Obecna nazwa polska: L e c c in u m - koźlarz, L eccin u m sc a b ru m - koźlarz babka. Pozycja systematyczna: B a sid io m y c e te s (podstawczaki), B o le ta le s, B o leta cea e.
Rozmieszczenie, siedlisko: Europa, Azja, Ameryka Północna, w lasach pod brzozami.
Użytkowanie obecne: jadalny.
Literatura: Waga 1848; Skirgiełło 1960; Bartnicka-Dąbkowska 1964; Gumińska, Wojewoda 1988.
Biele (str. 1394 szp. I)
Obecna nazwa łacińska: gatunki z rodzaju L a c ta riu s (DC.: Fr.) S.F. Gray o du żych białych owocnicach i białym soku: L a c ta riu s p ip e r a tu s (L.) S.F. Gray, L. ve llereu s (Fr.) Fr. i pokrewne.
Obecne nazwy polskie: rodzaj L a c ta riu s - mleczaj; L a c ta riu s p ip e r a tu s - mle- czaj biel; L a c ta riu s ve llereu s - mleczaj chrząstka.
Pozycja systematyczna: B a sid io m ycetes (podstawczaki), R u ssu la les, R ussulaceae. Rozmieszczenie, siedlisko: L a c ta riu s p ip e r a tu s - Europa, lasy liściaste i miesza
ne; L a c ta riu s vellereu s - półkula północna, lasy liściaste i iglaste. Użytkowanie obecne: niejadalne.
Literatura: Gumińska, Wojewoda 1988; Skirgiełło 1998.
Rydze (s. 1394 szp. 1 , 1395 szp. I)
Obecna nazwa łacińska: L a c ta riu s d e lic io su s (L.) S.F. Gray i gatunki pokrewne. Obecna nazwa polska: mleczaj rydz; rydz.
Pozycja systematyczna: B a sid io m y c e te s (podstawczaki), R u ssu la le s, R u s s u la ceae.
Rozmieszczenie, siedlisko: Europa; lasy sosnowe i mieszane i ich obrzeża. Użytkowanie obecne: jadalne.
Literatura: Gumińska, Wojewoda 1988; Skirgiełło 1998.
Posadki albo podsadki (str. 1394 szp. I)
Obecna nazwa łacińska: identyfikacja niepewna. Nazwa podsadka przypisana została w XIX w. gatunkowi C lito p ilu s p r u n u lu s (Scop.: Fr.) Kummer. Obecna nazwa polska: sadówka podsadka.
Pozycja systematyczna: B a sid io m y c e te s (podstawczaki), A g a ric a le s, E n to lo m a - ta cea e.
Użytkowanie obecne: jadalny
Literatura: Chełchowski 1898; Gumińska, Wojewoda 1988.
Smarze (smarze) albo piestrznice (piestrzyce) (str. 1394 szp. I, 1395 szp. I) Obecne nazwy łacińskie: przedstawiciele workowców o owocnikach zróżnico
wanych na trzon i kapelusz, z rodzajów M o rc h e lla St. Am. (i pokre wne), G y ro m itra Fr. i H e h e lla L.
Obecne nazwy polskie: M o rc h e lla - smardz, G y ro m itra - piestrzenica, H e h e lla - piestrzyca.
Pozycja systematyczna: A sc o m y c e te s (workowce), P e ziza les, rodziny: M o rch el la - M o rc h e lla c e a e\ G yro m itra i H e h e lla - H e h e lla c e a e .
Rozmieszczenie, siedlisko: przeważnie lasy.
Użytkowanie obecne: w większości jadalne; G yro m itra esc u le n ta (Pers.) Fr. (pie strzenica kasztanowata) trująca.
Uwagi: użycie przez Syreniusza spójnika „albo” pozwala przypuszczać, że nie odróżniał on smardzy (kapelusze z regularnymi wgłębieniami) od grzy bów z dwóch pozostałych rodzajów (kapelusze nieregularnie pofałdo wane). Istnienie tych dwóch różnych nazw jest jednak dowodem, że lud zbierający grzyby widział tę różnicę.
Literatura: Gumińska, Wojewoda 1988.
Olszówki (str. 1394 szp. I, 1395 szp. I) Obecna nazwa łacińska: P a xillu s in vo lu tu s (Batsch: Fr.) Fr.
Obecna nazwa polska: olszówka (nazwa ludowa), krowiak podwinięty.
Pozycja systematyczna: B a sid io m y c e te s (podstawczaki), B o le ta le s, P a xilla cea e. Rozmieszczenie, siedlisko: Europa, Ameryka Północna, wilgotne lasy i parki. Użytkowanie obecne: trujący, dawniej jadalny.
Literatura: Skirgiełło 1960; Bartnicka-Dąbkowska 1964; Gumińska, Wojewoda 1988.
Holubki (str. 1394 szp. 1 ,1395 szp. I)
Obecne nazwy łacińskie: według prof. W. Wojewody są to grzyby z rodzaju R u s s u la Pers., natomiast wymienione na s. 1395 „Holubki... na łąkach” to prawdopodobnie gatunki z rodzaju A g a ric u s L.
Obecne nazwy polskie: Russula - gołąbek, Agaricus - pieczarka.
Pozycja systematyczna: Russula - Basidiomycetes (podstawczaki), Russulales, Russulaceae\ Agaricus - Basidiomycetes, Agaricales, Agaricaceae. Rozmieszczenie, siedlisko: Russula - liczne gatunki w lasach, Agaricus - w la
sach i na otwartych przestrzeniach (łąki, pastwiska). Użytkowanie obecne: w większości jadalne.
Literatura: Gumińska, Wojewoda 1988; Skirgiełło 1991.
Gebka którey w łaźniach używamy (str. 1395 szp. I)
Obecna nazwa łacińska: być może owocniki nieokreślonego grzyba z rodziny Polyporaceae.
Obecna nazwa polska: huba.
Pozycja systematyczna: Basidiomycetes (podstawczaki), Aphyllophorales. Rozmieszczenie, siedlisko: nieznane.
Użytkowanie obecne: nieznane.
(grzyby) ... na Modrzewowym drzewie ... wielkie ... Barwy złotey (str. 1395 szp. I) Obecna nazwa łacińska: prawdopodobnie Laetiporus sulphureus (Buli.: Fr.)
Murrill.
Obecna nazwa polska: żółciak siarkowy, przez fitopatologów nazywany hubą siarkową.
Pozycja systematyczna: Basidiomycetes (podstawczaki), Aphyllophorales, Poly poraceae.
Rozmieszczenie, siedlisko: na pniach drzew w lasach i wolno stojących, często liściastych (dęby, wierzby, topole).
Użytkowanie obecne: młode owocniki jadalne.
Literatura: Domański, Orłoś, Skirgiełło 1967; Gumińska, Wojewoda 1988; Kirk etal. 2001.
(g rzy b )... na mieyscach kamienistych ...
zwlascza na korzeniach drzew Kasztanowych (str. 1395 szp. 1)
Obecna nazwa łacińska: według Chełchowskiego (1898) jest to Polyporus squa mosus (Huds.) Fr.
Pozycja systematyczna: B a sid io m y c e te s (podstawczaki), A p h y llo p h o ra le s, P oly- p o ra c e a e .
Rozmieszczenie, siedlisko: Europa, Ameryka Północna, pasożyt na drzewach liściastych.
Użytkowanie obecne: jadalny.
Literatura: Chełchowski 1898; Domański, Orłoś, Skirgiełło 1967; Gumińska, Wojewoda 1988.
Uwagi: Chełchowski (1898 s. 13) podaje, że w dziele Syreniusza na stronie 1395 znajduje się jeszcze nazwa „Gebka Hubka” = P oły p a ru s igniarius L. (obec nie P hellinus igniarius (L.: Fr.) Quel., czyreń ogniowy). W egzemplarzu Zielnika, z którego autor korzystał, nie było wzmianki o tym grzybie.
Rdza âbo ruda (str. 928) Obecna nazwa łacińska: P u c c in ia g ra m in is Pers. Obecna nazwa polska: rdza źdźbłowa.
Pozycja systematyczna: B asidiom ycetes (podstawczaki), Uredinales, Pucciniaceae. Rozmieszczenie, siedlisko: gatunek kosmopolityczny; pasożyt wielu traw (G ra -
m in e a e), powodujący nieraz duże straty w plonach zbóż, szczególnie pszenicy.
Uwagi: u Syreniusza wzmianka o rdzy znajduje się w rozdziale poświęconym pszenicy: „(pszenica) także między lasami śiana bywa rdzą âbo rudą zarażona”. Rzeczywiście, na skrajach pól i lasów może występować berberys (B e rb e ris v u lg a ris L.), na którym grzyb ten odbywa część swojego cyklu życiowego. W takich miejscach pasożyt obficiej pora ża sąsiadujące zboże.
Literatura: Majewski 1979; Agrios 1988.
POROSTY (LICHENES, grzyby lichenizujące) Liszaiec. Lichen Bryon, Epatica (str. 1348)
Obecna nazwa łacińska: nieokreślony gatunek z rodzaju P a rm e lia Ach. sen su lato.
Obecna nazwa polska: misecznica (wg.: Motyka 1960), tarczownica (wg.: No wak, Tobolewski 1975).
Rozmieszczenie, siedlisko: obszerny rodzaj obejmujący m. in. gatunki o zasię gu kosmopolitycznym. Zasiedlają korę drzew i skały krzemianowe. Uwagi: identyfikacji dokonano na podstawie opisu Syreniusza wskazującego, że
jest to porost listkowaty o niezbyt dużych łatkach plechy (mniejszych niż opisana na str. 1349 M a rc h a n d a p o ly m o r p h a , a więc nie wchodzi w grę rodzaj P e ltig e ra o znacznie większych plechach). Nazwa lisza- jec odnosiła się dawniej do wszystkich porostów (por. Jundziłł 1830). Majewski (1894 s. 383) uznaje, zdaniem autora niesłusznie, Liszaiec, E p a tic a Syreniusza za przedstawiciela wątrobowców, H e p a tic a e (obecnie H epaticopsida)', kierował się prawdopodobnie nazwą użytą przez Syreniusza (E p a tic a) oraz tym, że rycina przy nazwie Liszaiec (na s. 1348) odnosi się niewątpliwie do wątrobowca M a r c h a n tia p o ly m o rp h a , opisanego jednak na następnej stronie.
Literatura: Majewski 1894; Jundziłł 1830; Motyka 1960; Nowak, Tobolewski 1975.
Porost Plucnik / Granicznik. Pulmonaria (str. 1350) Obecna nazwa łacińska: L o b a ria p u lm o n a r ia (L.) Hoffm. Obecna nazwa polska: granicznik płucnik.
Pozycja systematyczna: L ic h e n e s (grzyby lichenizujące), S ticta c ea e.
Rozmieszczenie, siedlisko: prawie cała Europa oraz Ameryka Północna; na ko rze drzew liściastych, rzadziej iglastych.
Literatura: Majewski 1894; Nowak, Tobolewski 1975; Tobolewski, Kupczyk 1976; Fałtynowicz 1993.
MSZAKI (BRYOPHYTA)
Wątrobnik. Hepatica. Hepatica saxatilis (str. 1349) Obecna nazwa łacińska: M a rc h a n tia p o ly m o r p h a L.
Obecna nazwa polska: porostnica wielokształtna.
Pozycja systematyczna: H e p a tic o p sid a (H e p a tic a e, wątrobowce), M a rc h a n tia - les, M a rch a n tia ce a e.
Rozmieszczenie, siedlisko: północna półkula; na łąkach, zboczach potoków, murach.
Uwagi: największy, rzucający się w oczy przedstawiciel polskich wątrobowców. Literatura: Rejment-Grochowska 1966.
Literatura
A g r i o s G.N. 1988. Plant Pathology. 3rd ed. Academic Press, Inc., San Diego, XIII, 803 pp.
B a r t n i c k a - D ą b k o w s k a B. 1964. Polskie ludowe nazwy grzybów. „Prace Językoznawcze PAN” 42: 1-144.
B o l d H.C., W y n n e M.J. 1978. Introduction to the Algae. Structure and reproduc
tion. Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Yersey, 706 pp.
C h e t c h o w s k i S. 1898. Grzyby podstawkozarodnikowe Królestwa Polskiego (Ba-
sidiom ycetes Polonici). Część I. Autobasidiom ycetes, Podstawczaki.
„Pamiętnik Fizyograficzny” 15 (III): 3-285.
C h l e b i c k i A. , Ł u s z c z y ń s k i J. 2002. Fomitopsis officinalis (Vill.: Fr.) Bon- dartsev & Singer. W: W. Wojewoda (ed.), Atlas o f the geographical distribu
tion o f fungi in Poland, 2: 61-67.
D o m a ń s k i S. 1974. M ala flo ra grzybów, t. I cz. 1. PWN, Warszawa, Kraków, VII, 316 pp.
D o m a ń s k i S., O r ł o ś H., S k i r g i e ł ł o A. 1967. Flora Polska, Grzyby (My-
cota), t. III. Podstawczaki (Basidiomycetes), Bezblaszkowe (Aphyllophorales)
[...]. PWN, Warszawa, 398 pp., 29 tabl.
F a ł t y n o w i c z W. 1993. A checklist o f Polish lichen fo rm in g and lichenicolous fu n
g i including parasitic and saprophytic fu n g i occurring on lichens. „Polish Bo
tanical Studies” 6: 1-65.
G u m i ń s k a B., W o j e w o d a W. 1988. Grzyby i ich oznaczanie. Wyd. IV. PWRiL, Warszawa, 505 pp.
H a w k s w o r t h D.L., K i r k P.M., S u t t o n B.C., P e g l e r D.N. (eds.) 1995.
Ainsworth & B isb y ’s Dictionary o f the Fungi. 8th ed. CAB International, Wal-
lingsford, pp. XII, 616.
J u n d z i 11 J. 1830. Opisanie roślin w Litwie, na Wołyniu, Podolu i Ukrainie dziko
rosnących, iako i oswoionych. J. Zawadzki, Wilno, XII, 583 pp.
K a d ł u b o w s k a J.Z. 1975. Zarys algologii. PWN, Warszawa, 503 pp.
K i r k P.M., C a n n o n P.F., D a v i d J.C., S t a l p e r s J.A. (eds.) 2001.
Ainsworth & B isb y ’s Dictionary o f the Fungi. 9th ed. CAB International, Wal-
lingsford, pp. XI, 655.
Ł a w r y n o w i c z M. 1988. Flora Polska, Grzyby (Mycota), t. XVIII. Workowce (As-
comycetes), Jeleniakowe (Elaphomycetales), Truflowe (Tuberales). PWN,
Warszawa, Kraków, 161 pp., 27 tabl.
M a j e w s k i E. 1889, 1894. Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich,
zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku aż do chwili obecnej źródłowo zestawione z synonimami naukowemi lacińskiemi. Warszawa. Tom I, LXIV, 546 pp.; t. II,
M a j e w s k i T. 1979. Flora polska, Grzyby (Mycota), tom XI. Podstawczaki (Basidio-
mycetes), rdzawnikowe (Uredinales) II. PWN, Warszawa, Kraków, ss. 464,2 nlb.
M o t y k a J. 1960. Flora Polska, Porosty (Lichenes), t. V cz. I. PWN, Warszawa, 275 pp. N o w a k J., T o b o l e w s k i Z . 1975. Porosty polskie. Opisy i klucze do oznacza
nia porostów w Polsce dotychczas stwierdzonych lub prawdopodobnych.
PWN, Warszawa, Kraków, 1177 pp.
P i ł a t A. 1927. O chorośi łekarskem - Polyporus officinalis Vill. „M ykologia” (Praha) 4: 4-8.
P o d b i e l k o w s k i Z. 1980. Słownik roślin użytkowych. Wyd. IV. PWRiL, Warsza wa, 529 pp.
R e j m e n t - G r o c h o w s k a 1 .1966. Flora Polska, Wątrobowce (Hepaticae), 1.1. PWN, Warszawa, 258 pp.
R o s t a ń s k i K., Z e m a n e k A. 1996. „Habent su a fa ta lib elli” czyli o egzempla
rzach Zielnika (1613) Syreniusza zachowanych w Polsce. „Kwartalnik Histo
rii Nauki i Techniki” 41: 159-188.
R u d n i c k a - J e z i e r s k a W. 1991. Flora Polska, Grzyby (Mycota), t. XXIII.
Podstawczaki (Basidiomycetes), Purchawkowe (Lycoperdales) [...]. Instytut
Botaniki PAN, Kraków, 210 pp., 28 tabl.
S k i r g i e ł ł o A. 1960. Flora Polska, Grzyby (Fungi), Podstawczaki (Basidiomyce
tes), Borowikowe (Boletales). PWN, Warszawa, 132 pp., 30 tabl.
S k i r g i e ł ł o A. 1991. Flora Polska, Grzyby (Mycota), tom XX. Podstawczaki (Ba
sidiomycetes), Gołąbkowe (Russulales), G ołąbkowate (Russułaceae). I. Gołąbek (Russula). PWN, Warszawa, Kraków, 243 pp., 24 tabl.
S k i r g i e ł ł o A. 1998. Flora Polska, Grzyby (Mycota), tom XXV. Podstawczaki (Ba
sidiomycetes), Gołąbkowe (Russulales), Gołąbkowate (Russułaceae). II. Młe- czaj (Lactarius). Instytut Botaniki PAN, Kraków, 129 pp., 10 tabl.
T o b o l e w s k i Z., K u p c z y k B. 1976. Porosty (Lichenes), zesz. III. W: J. S z w e y k o w s k i , T. W o j t e r s k i (red.). Atlas rozmieszczenia roślin zarodniko
wych w Polsce. PWN, Warszawa, Poznań.
W a g a A. 1848. Ukazicielpolskich nazwisk na rodzaje królestwa roślinnego. W: J. W a - g a , Flora polska jawnokwiatowych rodzajów, dodatek do t. II, Warszawa, pp. XXX, 336.
Tomasz M ajewski
AN ATTEMPT TO IDENTIFY TO CRYPTOGAM1C PLANTS IN SYRENIUSZ’S HERBAL
The current paper constitutes an attempt to identify the algae, fungi, lichens and li verworts mentioned in the extensive Herbal by Syreniusz, published in Cracow in 1613. All four algae mentioned are maritime species. As for fungi, Syreniusz described the fungus Fomitopsis officinalis, which was then used in medicine, and he listed several Po lish names of edible and poisonous macromycetes, and also mentioned rust on wheat. The lichen that has been identified is the species Lobaria pulmonaria, and the liverwort is Marchantia polymorpha, both used in medicine.
