Myśl gospodarcza w ruchu ludowym na przełomie XIX i XX wieku

Anna Golec

Myśl gospodarcza w ruchu ludowym

na przełomie XIX i XX wieku

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 26, 109-123

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X V I, 6 SECTIO H 1992

Zakład H istorii G ospodarczej i M yśli E konom icznej W ydziału E konom icznego UMCS

A n n a G O L E C

M yśl gospodarcza w ru ch u ludow ym na przełom ie X IX i X X w ieku The E conom ic T houhgt in th e P ea sa n t M ovem ent at the T urn of the 19th

and 20th C enturies

W ruchu ludow ym w praw dzie nie sform ułow ano teorii ekonomicznej w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale wiele m yśli w ypow iadanych w form ie postulatów program ow ych poszczególnych chłopskich ugrupow ań politycz­ nych zaw iera cały szereg ty ch elem entów, które u jm u ją współczesne teorie rozw oju k rajó w słabo rozw iniętych. Szczególnie widoczne jest to w zesta­ w ieniu idei gospodarczych ru ch u ludowego z teorią G. M yrdala, k tó ry do zagadnień podejm ow anych podchodzi nie tylko jako ekonomista, lecz rów ­ nież jako socjolog, filozof i polityk. Je st to zgodne z jego przekonaniem , że „ogólna teoria ekonomii będzie m usiała się przeobrazić w teorię spo­

łeczną”.1

H istoria polskich idei gospodarczych nie może pom inąć ludow ej m yśli ekonom icznej. Ju ż na przełom ie X IX i XX w ieku w ty m nurcie z n a jd u ­ jem y bowiem odpowiedź na p y tan ie jakie należy podjąć działania aby w yjść z zastoju gospodarczego. Dotyczy to początkowo wsi i rolnictw a a w późniejszych koncepcjach całej gospodarki.

C ałokształt czynników ekonomicznych, społecznych i politycznych prze­ sądzających o treści program ów gospodarczych określają: 1) dom inacja rolnictw a w gospodarce; 2) konieczność zaspokojenia w pierw szej ko­ lejności zapotrzebow ania na żywność; 3) a także fakt, że ru ch ludow y był zw iązany ze w sią i rolnictw em .

1 G. M y r d a l : Teoria e k o n o m ii a k r a j e g o spodarczo nie rozwin ię te, W arszaw * 1958, s. 136.

110 A nna Golec

PRO G R AM EKO NO M ICZN Y Z W IĄ ZK U STR O N N IC TW A CHŁO PSK IEG O W iele cennych, choć początkowo luźnych, m yśli z zakresu problem a­ ty k i w yjścia z zacofania gospodarczego znajdu jem y już w program ach pierw szej organizacji politycznej chłopów, jak ą był Zw iązek S tro nn ictw a Chłopskiego pow stały w G alicji w 1893 r. Ludow a m yśl gospodarcza roz­ w ijała się w m iarę w zrostu poziom u świadomości społecznej chłopów.2 Rzeczą ch arak tery sty czn ą tego n u rtu jest łączenie idei z czynam i. Za kon­ cepcjam i szły działania na rzecz ich realizacji. U w arunkow ania zew nętrzne (sytuacja polityczna, b ra k środków finansow ych, niski poziom w iedzy fa ­ chowej i ogólnej itp.), u tru d n ia ły ten proces. Stąd efekty n iejed no krotn ie odbiegały od społecznych oczekiwań. Z tym w iązały się negatyw ne, często uproszczone, oceny możliwości b ran ia „swoich sp raw w swoje ręce”.

ZSCH w walce o „spraw ę chłopów ” nie przew idyw ał rozw iązań rew o­ lucyjnych. P o stulaty program ow e m iały c h a ra k te r reform istyczny. „U w a­ żano, że w spraw ach w spólnego in teresu państw a i w spraw ach tyczących się n arod u Polakow i w ypada iść solid arn ie”.3 Nie ustaw iano się w opozycji. Dom agano się n atom iast „bezw zględnej rów ności włościan z innym i sta ­ nam i wobec p raw i u sta w ” . Chodziło o zrów nanie ciężarów dla w szystkich stanów czyli tzw. „ró w n ą m ia rk ę ”.4 Prog ram ZSCH uchw alony w raz ze sta tu te m 3 lipca 1893 r. w skazyw ał na konieczność przym usow ego ubez­ pieczenia od pożarów i szkód losowych. W yrażał potrzebę regulacji rzek w kraju . W celu pop raw y sytu acji ekonom icznej postulow ano rozwój prze­ m ysłu domowego i fabrycznego. W ten sposób widziano możliwość za­ gospodarow ania nadw yżek siły roboczej na w si.5 P o stulaty zaw arte w tym program ie pow tarzano na w iecach i zgrom adzeniach, gdzie podnoszono do­ datkow o proąlem refo rm y podatkow ej w idzianej jako ustanow ienie tylko jednego podatku progresyw nego od dochodów.

Przed w yboram i do Sejm u w 1895 r. ZSCH podjął kam panię w yborczą. W program ie w yborczym , choć budow anym na program ie z 1893 r., zna­ lazły się now e postulaty. G łów ne z nich to: a) zakaz dzielenia g ru ntó w poniżej pew nej granicy; b) ubezpieczenie robotników rolnych na w ypadek choroby, starości itp.; c) zniesienie karczm , w ykorzystanie ich pom ieszczeń na dom y ludow e i czytelnie; d) popieranie kółek rolniczych i innych form

2 Zob. H. B r o d o w s k a : C h ło p i o sobie i Polsce, W arszaw a 1984.

3 A. G u r n i c z : N o w o s ą d e c k i Z S C h w opinii p r a s y g a li c y js k ie j , „R ocznik S ą ­ d eck i” 1967, t. V III, s. 117.

4 A. G u r n i c z : O „ r ó w n ą m i a r k ę ” dla ch ło p ó w . P o g lą d y i d ziała lność p i e r w ­ s z e j c h ło p s k ie j o rg a n iza cji p o l i t y c z n e j w Polsce — Z w i ą z k u S tr o n n i c t w a C h ło p s k i e ­ go 1893— 1908, W arszaw a 1963, s. 71.

5 Program op u b lik ow an o na łam ach organu p rasow ego ZSCh — „Z w iązek C h łop sk i” 1894, nr 1.

M yśl gospodarcza w ruchu lu d ow ym na przełom ie X IX i X X w ieku ₁₁₁

działalności gospodarczej na wsi; e) zakaz niszczenia lasów; f) utrzym anie niskiej ceny soli; g) zm iana przepisów spadkow ych i uproszczenie postę­ pow ania sądowego; h) ułatw ienie chłopom nabyw ania ziemi (np. spłaty ra ­ talne); i) zniżenie opłat targow ych i uspraw nienie nadzoru targowego dla ochrony rolników przed w yzyskiem .6

W nowo pow ołanym Sejm ie na początku 1896 r. utworzono K lub K a- tolicko-Ludow y, k tó ry zobowiązał się szczególną troską otoczyć rolnictw o jako „podstaw ow e bogactwo k ra ju ” . Wiązano to ściśle z podnoszeniem -oświaty na wsi.

Na w alnym zgrom adzeniu ZSCH 3 w rześnia 1896 r. w yeksponow ano sp raw y zapobiegania rozdrobnieniu gruntów . Za ideał uznano tak ą wieś, gdzie byłby nieduży obszar dworski, a przy nim liczne zamożne gospo­ d a rstw a chłopskie. Zgrom adzeni dom agali się zniesienia w szystkich opłat p ry w atn y ch n a drogach i m ostach i pokryw ania kosztów utrzym ania dróg z funduszów państw ow ych. Uchwalono kilka rezolucji, w których dekla­ row ano poparcie dla kółek rolniczych.7 W skazano na potrzebę zreform ow a­ nia gm innych kas pożyczkowych i w razie potrzeby pow oływ ania na ich m iejsce, lub konkurencyjnie, p arafialnych stow arzyszeń pożyczkowych, opartych na system ie Reiffeisena, zaopatryw anych z funduszy B anku K ra ­ jow ego.8 W idziano potrzebę podziału w spólnych pastw isk i lasów. Dom a­ gano się przym usow ej asekuracji od ognia.

Na kolejnych w alnych zgrom adzeniach pow tarzano nie zrealizow ane hasła program ow e. Dom inował postulat niepodzielności gospodarstw, od czego uzależniano dobrobyt n a wsi. W dzieleniu ziemi bez ograniczeń w i­ dziano główne źródło nędzy galicyjskiej. Dla zrealizow ania tego żądania proponow ano spłaty rodzinne i em igrację zarobkow ą organizow aną i n ad­ zorow aną przez władze państw ow e. Znaleźli się także oponenci w tej kw estii (m.in. znany pam iętnikarz chłopski Franciszek M agryś), którzy do­ wodzili, że nie m ożna przez ustaw ę odbierać wolności rządzenia swoją własnością, a przede w szystkim stw orzyć możliwości odpływ u ludności w iejskiej do pracy w przem yśle. W tym celu należy zakładać fab ryk i i kształcić m łodzież.9

Za ideał gospodarstw a uznano takie, które właściciel upraw ia sam, przy pomocy dom ow ników i swojego inw entarza czyli gospodarstw o ro ­

6 G u r n i c z : O „ r ó w n ą miarkę"..., op. cit., s. 76.

7 Zob. A. G u r n i c z : K ó ł k a ro lnic ze w Galicji. S tu d i u m s p o ł e c z n o - e k o n o m ic z ­ ne, W arszaw a 1967.

8 Ibid., s. 79; Szerzej na tem at tego ruchu na w si galicyjsk iej w pracy: A. G u r- n i c z : F ran cis zek S t e j c z y k . Zycie, p o glądy, działa lność, W arszaw a 1976; ora* A. G u r n i c z : S y s t e m sp ó ł d z ie l c z y F. W. Raiffeisena i g a lic y js k a a d a p ta c j a F. S t e j - c z y k a , „S p ółd zielczy K w a rta ln ik N a u k o w y ” 1968, nr 4.

112 A n n a Golec

dzinne, wówczas ok. 20-m orgow e.10 Uważano, że je st to n ajtań szy i n a j­ lepszy ty p gospodarow ania. W rzeczyw istości ten rodzaju gospodarstw ulegał skurczeniu, stąd k w estia niedzielenia gruntów . Ideał gospodarstw a rodzinnego nie negow ał w niczym w spółistnienia gospodarstw w ielkoob­ szarow ych.11 ZSCH nie m iał jed n a k w iększych w pływ ów politycznych, co potęgow ało trudności realizacji p rogram u gospodarczego. F aktem było ubo­ żenie wsi i rosnąca em igracja.

W ażną rolę w życiu wsi m iały do odegrania tow arzystw a gospodarcze rolnicze. ZSCH p o p ierał takie, k tó re zakładali chłopi. Do ru c h u gospodar­ czego przyw iązyw ano dużą wagę. Na łam ach organu prasow ego ZSCH „Z w iązku Chłopskiego” lansow ano koncepcję zniesienia rad pow iatow ych i zastąpienia ich rad am i rolniczym i i przem ysłow ym i. M iałyby one na celu organizow anie kółek rolniczych w powiecie, kas Reiffeisena, szkół lu ­ dowych, rolniczych i przem ysłow ych, czytelni. Im pow ierzano troskę o spraw y lokalne.12

Uważano, że chłopom jako żywicielom n aro d u należy się szczególna opieka praw a i rządu krajow ego. J e st to stan, k tó ry „był pierw szy na św iecie i z k tó ry pow stały in n e ” . Podkreślano, że chłopi w inni być z tego dum ni i nie w yzbyw ać się ziem i a powiększać i ulepszać sw oje gospodar­ stw a, udzielać sobie w zajem nej pomocy, łączyć się w tow arzystw a rolni­ cze i spółki gospodarskie, organizow ać kasy gm inne, budować szkoły, pie­ lęgnow ać chłopską mowę, m uzykę, pieśni i zwyczaje.

P rak tyczna działalność ZSCH u trw alała przekonanie, że chłopi m ogą liczyć tylko na siebie. Słabość polityczna stro n nictw a spraw iała, że w alka o samodzielność nie daw ała zadow alających rezultatów , zaczęto szukać so­ juszników . W 1905 r. n a forum sejm ow ym pow stało Polskie C entrum Lu­ dowe, w którego skład w eszły ugrup ow an ia: chrześcijańsko-ludow e ks. S. Stjałow skiego, katolicko-ludow e Potoczków, katolików krakow skich Czerkaw skiego i in. W ejście ZSCH do PCL oznaczało całkow ite jego wchło­ nięcie do tej organizacji.

Zadania, jakie staw iało sobie C entrum to obrona w iary, narodowości, rodziny i własności p ry w atn ej. U chw alony przez now e ugrupow anie pro­ gram w dużym zakresie przypom inał sform ułow ania zaw arte w encyklice

R eru m N ova ru m z 1891 r. Za podstaw ę spraw iedliw ego u stro ju uznano

zasady Ew angelii. Posługiw ano się pojęciem „godnej z a p ła ty ” za pracę fi­ zyczną i um ysłow ą. W skazyw ano na potrzebę reform y adm inistracji „w d u ­ chu sam orządow ym ”. W spraw ach rozw oju przem ysłu i rzem iosła program ogólnikowo ujm ow ał kw estię popierania przem ysłu krajow ego, a w szcze­ gólności rzem iosła. U w zględniano także potrzebę ubezpieczeń społecznych

10 G u r n i c z : O „ r ó w n ą m i a r k ę o p . cit., s. 83. 11 G u r n i c z : N o w o s ą d e c k i ZSCh..., op. cit., s. Iil9. 12 „Z w iązek C h ło p sk i” 1905, nr 16.

M yśl gospodarcza w ruchu lu d ow ym na przełom ie X IX i X X w ieku ₁₁₃

robotników . W spraw ach rolnych popierano zdrow ą parcelację i pow tórzo­ no żądanie zreform ow ania ustaw „gniotących rolników ” . W spraw ach skarbow ych dom agano się przekazania samorządom części podatku g ru n ­ towego, obniżenia podatków pośrednich i progresji przy opodatkow aniu

wyższych dochodów i w ielkich spadków .13

D oktryna i ruch chrzęścijańsko-społeczny nie trafiły w Galicji na po­ d a tn y g ru n t ze względu na specyficzną stru k tu rę społeczno-ekonomiczną. „Rucłi ten bow iem w Europie Zachodniej służył politycznym potrzebom w arstw średnich zarów no na wsi, jak i w mieście. Obsługiwał interesy za­ m ożnych chłopów, rzem ieślników i środow iska do nich zbliżone. Tym cza­ sem w Galicji w zasadzie nie było zamożnego chłopstwa. Również rze­ m ieślnicy w yznań chrześcijańskich nie stanow ili poważnego odsetka lu d ­ ności. (...) Cały więc ruch nie znalazł od początku właściwego środow iska i sprzyjającego klim atu do rozw oju”.14 Mała żywotność PCL spraw iła, że po w yborach do Sejm u w 1908 r. przyw ódcy — pierwszego stronnictw a chłopskiego na ziem iach polskich S. Potoczek i W. Szwed przeszli do Pol­ skiego S tronnictw a Ludowego.

PO ST U L A T Y GOSPODARCZE W PRO GRAM ACH STRO NNICTW LUDOW YCH W LATACH 1895— 1918

ZABÓR AUSTRIACKI

Ruch ludow y zapoczątkow any pow staniem 28 lipca 1895 r. S tronnictw a Ludowego, k tó re w 1903 r. zmieniło nazwę na Polskie Stronnictw o Ludo­ we, cieszył się dużą popularnością n a wsi galicyjskiej. Program ow e ujęcie problem atyki gospodarczej w tym ru ch u wskazywało na dużą sam odziel­ ność chłopskiej m yśli gospodarczej.15 Dużą wagę przyw iązyw ano tu, po­ dobnie jak w ZSCH, do kw estii rów nom iernego rozkładu ciężarów pu ­ blicznych m iędzy w szystkie w arstw y społeczne (zasada „rów nej m ia rk i”). Żądano zdecydow anych działań przeciw wszelkim nadużyciom krzyw dzą­ cym chłopa, zniesienia w ielu uciążliwych opłat (np. za doręczenie pism sądowych), redukcji obciążeń z ty tu łu utrzym ania budynków plebańskich i innych. Dom agano się zm iany ustaw y drogowej tak, aby ciężar budow y i u trzym ania dróg był rozłożony w edług stopy podatkow ej oraz skasow a­

13 A. G u r n i c z : Ks. S ta n i s ł a w S to j a ł o w s k i a r o z w ó j ruchu i d o k t r y n y c h r z e ś ­ c ij a ń s k o - s p o łe c z n e j w Galicji. Z eszyty N aukow e. Studia z historii m yśli sp ołeczn o- -ek on om iczn ej, 1963, nr 4, s. 143.

u Ibid., s. 146.

15 O dezw a program ow a S tron n ictw a L udow ego pt. „C entralny K om itet P rzed ­ w yb orczy S tron n ictw a L udow ego. Do w yb orców w całym k raju ” [w:] P r o g r a m y

stro n n ictw lu d ow ych , Zbiór dokum entów , W arszaw a 1969, s. 53, i n.

114 A n n a G olec

nia m yt. W skazyw ano na potrzebę ulg dla rolnictw a, przem ysłu i rzem io­ sła w celu przyspieszenia ich rozw oju. Zapow iadano staran ia o tępienie lichw y i organizację dogodnego k red y tu dla drobnych rolników i przem y­ słowców. Postulow ano ochronę drobnego przem ysłu a w szczególności przem ysłu domowego, któ ry m iał duże znaczenie ekonom iczne dla prze­ ludnionej wsi. W idziano konieczność odpow iednich zm ian w polityce cel­ nej p aństw a dla ułatw ien ia eksportu n a wschód w yrobów przem ysłu k ra ­ jowego. W kw estiach społecznych kładziono nacisk na problem opieki nad kalekam i i starcam i oraz w ykorzystania w ięźniów do prac publicznych. Dużo uw agi poświęcano spraw ie em igracji zarobkow ej i opieki nad em i­ grantam i.

Możliwość popraw y sytuacji społecznej i ekonom icznej na wsi w iązano ściśle z rozw ojem ośw iaty. Tu w idziano klucz do rozw iązania w ielu pro­ blem ów. Chodziło w szczególności o zw iększenie liczby szkół ludow ych (na koszt państw a), popraw ę b y tu nauczycieli, rozwój „ośw iaty fachow ej” (szkoły rolnicze i p rzem ysłow e).16 W iele p o stu lató w dotyczyło zm niejszenia obciążeń chłopów i stw orzenia w arun kó w ekonom icznych (tani kredyt) przyśpieszających rozwój rolnictw a.

Rozwinięcie m yśli program ow ej znalazło odbicie w dokum entach z r. 1903 kiedy (na zjeździe w Rzeszowie 27 lutego) SL zm ieniło nazwę na Polskie S tronnictw o L udow e.17 W dziedzinie społeczno-ekonom icznej duży nacisk położono na potrzebę szczególnej troski i opieki dla drobnych gospodarstw chłopskich i w arsztatów rzem ieślniczych. M otyw owano to tym , że „ta form a produkcji złożyła dow ody swojej żywotności i posiadała szczególną rację by tu . Mimo bow iem niepom yślnych w arunków nadążała za postępem technicznym i okazała się lepszą od innych form produkcji. To stanow iło dostateczną przesłankę, aby strzec interesów tego ty p u p ro ­ dukcji (...). P re fe ru ją c drobne form y w ytwórczości program nie przekreślał in nych rodzajów działalności k apitalistycznej. R ezultatem ich w szystkich w inno być uprzem ysłow ienie k ra ju ”.18 O żyw ienie przem ysłu w ym aga szczególnej opieki i w tym celu należy dać pierw szeństw o wytwórczości „krajo w ej przed obcą”.19

16 Ibid., s. 59; K. D u n i n - W ą s o w i c z : D zieje S t r o n n i c t w a L u d o w e g o w Ga-, licji, W arszaw a 1956, s. 105— 107.

17 Zob. P rogram P S L u ch w a lo n y dnia 27 lutego 1903 r. w R zeszow ie, L w ów 1903.

18 A. G u r n i c z: P o g lą d y s p o ł e c z n o - e k o n o m ic z n e p o ls k ich s t r o n n i c t w p o l i t y c z ­ n y c h a s t r u k t u r a k l a s o w a G a lic ji w końcu X I X i na p o c z ą t k u X X w ie k u . M ię d z y ­ u czeln ia n e Z eszyty N a u k o w e. S tu d ia z h istorii myślii sp ołeczn o-ek on om iczn ej 1963, nr 4, s. 119.

19 A. G u r n i c z : C h ło p s k a m y ś l e k o n o m i c z n a iv Galicji, A nn. U niv. M. C u- r ie-S k ło d o w sk a sec. G, vol. 6, L u b lin 1959, s. 233.

Myśl gospodarcza w ruchu ludowym na przełomie X IX i X X wieku ₁₁₅

Z żądań szczegółowych powróciły postulaty przym usowego ubezpie­ czenia od pożarów, regulacji rzek, ochrony em igrantów przed wyzyskiem spekulantów i pośredników itp.

Dalej istotne znaczenia m iały spraw y ośw iaty i k ultu ry. Zwrócono uw agę nie tylko na potrzebę kształcenia młodzieży, ale także na likw idację an alfabetyzm u dorosłych. N ajw ażniejszym zadaniem społecznym m iała być organizacja i ochrona pracy przed wyzyskiem . W tym celu postulow ano organizację b iu r pośrednictw a pracy dla stw orzenia możliwości zarobko­ w ania za granicą na korzystnych w arunkach, zapew nienia ustaw ow ego m i­ nim um płacy roboczej. Za spraw ę pilną uw ażano ułatw ienia w parcelacji g run tó w dw orskich w celu upełnorolnienia drobnych gospodarstw. Ś rednia zaś własność rolna m iała w ten sposób uchronić się przed rozdrobnieniem . W rócono do kw estii likw idacji m y t i serw itutów , zm iany niespraw iedliw ej u staw y łowieckiej, obniżki cen soli itp.

Żądano gruntow nej zm iany system u podatkowego a w szczególności zniesienia istniejących podatków i ustanow ienia „jednego tylko podatku dochodowego, stopniow anego z zupełnym uw olnieniem od podatku p ew ne­ go m inim um egzystencji”.20

W skazyw ano na potrzebę likw idacji podatków pośrednich od zakupu przedm iotów codziennego żytku. Ponow nie zapow iadano tępienie lichw y i zabiegi o tani, dogodny k red y t dla drobnych rolników, drobnego prze­ m ysłu i rękodzielnictw a.21 Domagano się bardziej energicznych działań na rzecz rozw oju ośw iaty i popraw y stan u zdrowotności społeczeństwa.

Jak ie szanse realizacji m iały głoszone p ostulaty? Chciano je zwiększyć poprzez „propagandę słowem i drukiem (...) przez organizow anie ludu, przez inicjaty w ę lub w spółdziałanie w spraw ach dotyczących użyteczności pow szechnej, przez zbiorowe p etycje do ciał ustaw odaw czych i przez dzia­ łalność p a rla m e n ta rn ą ”.22

Główne cele program u gospodarczego PSL z 1903 r. to popraw a w a­ ru nk ó w bytow ych chłopów na drodze stopniow ych reform społeczno-go­ spodarczych. Rozwinięcie program u społeczno-gospodarczego PSL znalazło w y raz w arty k u le program ow ym zamieszczonym na łam ach „P rzyjaciela L u d u ” przed w yboram i p arlam en tarn y m i w 1908 r.23 W skazano na zada­ nia ekonomiczne, jakie staw ały przed nowym sejm em krajow ym . Zw ró­ cono uw agę na potrzebę szukania w łasnych rozwiązań, a nie ślepego n a ­ śladow nictw a innych k rajów (wzorów niem ieckich czy czeskich). Słaby roz­ 20 P rogram P o lsk ieg o S tron n ictw a L udow ego w G alicji z 27 lu tego 1903, R ze­ szów , [w:] M ateriały ź r ó d ł o w e do histo rii polskiego ru chu ludow ego, t. I (1864—■ 1918), W arszaw a 1966, s. 82.

21 G u r n i c z : C h ło p sk a myśl..., op. cit., s. 240.

22 Program P S L z 27 lutego 1903 r., [w:] M a t e r ia ł y ź r ó d ł o w e [...], t. I, s. 85. 23 „ P rzyjaciel L udu” 1908, nr 7.

116 Anna Golec

wój przem ysłu i h an d lu p rzy p rzelu dn ieniu wsi galicyjskiej decydował 0 odm ienności u w aru n k o w ań procesów ekonom icznych. I dlatego „u nas k re d y t hipoteczny, kom asacja gruntów , m elioracje gruntow e, handel rol­ niczy, księgi grun to w e i różne inne stosunki, dotyczące włościan i ich p ra ­ cy m uszą być znacznie inaczej obm yślane i przeprow adzone aniżeli w Niem cach albo w Czechach”.24 W szczególności zw racano uw agę na p otrze­ bę dogodnych k red y tó w dla chłopów (na zakup ziem i i spłaty obciążeń), znacznych ułatw ień dla pow stających w zorow ych gospodarstw chłopskich {włości rentow e). Podkreślano, że dla doskonalenia w a rszta tu pracy rol­ n ik a rów nocześnie m usi m ieć m iejsce kom asacja i m elioracja gruntów . Obok środków lokalnych niezbędne są państw ow e dotacje n a te cele. PSL m iało zabiegać o ich podw yższenie. Chodziło o kom pleksowość działań, by w raz z m elioracjam i regulow ać rzeki, budow ać drogi wodne i podejm ować in ne niezbędne działania.25 Zw racano uw agę n a ogrom ne zapotrzebow anie n a wiedzę rolniczą w śród chłopów. PSL dostrzegało konieczność dostoso­ w ania szkolnictw a rolniczego do potrzeb gospodarstw chłopskich. Szkoły rolnicze przygotow yw ały przede w szystkim do prow adzenia gospodarstw dużych. Chodziło zatem o dostosow anie profilu nauczania do rzeczyw istych potrzeb.

W 1913 r. doszło do rozłam u w PSL. Zw olennicy Stapińskiego utw o ­ rzyli PSL-Lew ica, zaś gru p a oponentów z W incentym W itosem i Jak ub em Bojko n a czele założyła oddzielną organizację P SL -Piast. Osłabiło to siłę fro n tu chłopskiego n a długie lata. Nie służyło także spraw ie u kształtow a­ n ia się jednolitego p ro gram u gospodarczego.

„Rola polityczna Stapińskiego jako przyw ódcy chłopów skończyła się. M iejsce jego zajął W incenty W itos”.26 W listopadzie 1914 r. odbył się 1 K ongres P S L -P iast, k tó ry w iele uw agi poświęcił spraw om polityki go­ spodarczej. N aw iązyw ano do w cześniejszych program ów gospodarczych. Nowością było poparcie dla rozpow szechniającego się ru ch u spółdzielcze­ go. W śród w ielu zadań, jak ie ruchow i ludow em u w yznaczył W incenty W itos było „(...) tęp ien ie bezw zględnej depraw acji i korupcji (...), stw arza­ nie siły politycznej i ekonom icznej ludu, w y rabian ie jego sam odziel­ ności (,..)” .27

24 A rty k u ł p rogram ow y, p rzed w yb orczy w „ P rzy ja cielu L u d u ” pt. P o lsk ie S t r o n n i c t w o L u d o w e [w :] P ro rgam y..., s. U l .

25 Ibid., s. 115.

26 G u r n i c z: C h ło p s k a myśl..., op. cit., s. 243.

Myśl gospodarcza w ruchu ludowym na przełomie X IX i X X wieku 117

ZABÓR PRUSKI

Specyficzne w aru n k i rozw oju chłopskiej m yśli społeczno-gospodarczej b yły na wsi pod zaborem pruskim . Trudności działań politycznych pro­ w adziły ru ch ludow y do skupienia się na praktycznej działalności spo­ łeczno-gospodarczej oraz obronie polskiej mowy, trad ycji i obyczajów. U tw orzono Ludow y B ank M azurski, otw ierano czytelnie ludowe i inne pla­ cówki kulturalno-ośw iatow e. Ruchowi służyły także czasopisma, jak „Z a­ ra d n y Gospodarz W iejski”, „G azeta Lecka”, a w szczególności, ukazująca się od 1896 r. „G azeta Ludow a” — pierw sze pismo społeczno-ekonom iczne chłopów, organ powołanej do życia w g ru dniu 1896 r. M azurskiej P artii Ludowej z siedzibą w Ełku. Poglądy ekonomiczne chłopów polskich pod zaborem pruskim kształtow ały się pod w pływ em konkretnej działalności gospodarczej na wsi. Ich w yrazem było ujęcie problem atyki gospodarczej w program ie MPL. Główne postulaty program ow e to spraw iedliw y roz­ dział obciążeń m iędzy gospodarstw a chłopskie i folw arki, zapew nienie chło­ pom większego udziału w sam orządzie (w sejm ikach okręgow ych i w izbie rolniczej), praw o w yboru w ójta przez gminę, opieka nad ubogimi, znie­ sienie m ajoratów , potanienie nawozów sztucznych, parcelacja m ajątków państw ow ych, budow a kanałów , rozwój drobnego przem ysłu w celu likw i­ dacji bezrobocia. Zabiegano o rów ne praw a dla w szystkich obyw ateli bez w zględu na stan posiadania.28 Program podniesienia poziom u gospodarcze­ go rolnictw a eksponow ał tu podobnie jak w G alicji: 1) zasadę spraw iedli­ wego rozdziału obciążeń m iędzy gospodarstw a chłopskie i folw arki; 2) tw o­ rzenie in fra stru k tu ry (budowa dróg, kanałów); 3) potrzebę rozw oju drobne­ go przem ysłu w celu likw idacji bezrobocia oraz 4) popraw ę w arunków ekonom icznych rozw oju produkcji rolnej (m.in. potanienie środków do produkcji rolnej).

M azurska P a rtia Ludowa wzmocniła sw oją pozycję, gdy po 1910 r. za­ częła w prow adzać nowe m etody oddziaływ ania na wieś. Znalazły one w y ­ raz w tw orzeniu organizacji gospodarczych (kółka rolnicze, tow arzystw a gospodarcze), tow arzystw ośw iatow ych itp. Zm ierzały one do um ocnienia pozycji ekonom icznej chłopów. Duże zasługi w krzew ieniu ru ch u gospo­ darczego na wsi pod zaborem pruskim odegrało czasopismo „O rędow nik” założone w 1871 r. Najwcześniej na ziem iach polskich pow staw ały kółka rolnicze w Wielkopolsce. Przyczyniały się one do szerzenia postępu w rol­ nictw ie. Propagow ały nowoczesne m etody upraw y, stosow anie nawozów, czytelnictw o fachowe. W 1905 r. na wsi poznańskiej działało 277 kółek rolniczych skupiających 12 000 członków.29 Na wsi w ielkopolskiej dom ino­

28 P rogram M azurskiej P artii L udow ej, 1898 styczeń 25, E!k, [w:] P r o g r a ­ my..., op. cit., s. 68.

29 A. G u r n i c z : K ó łk a ro lnicze na zi em iach pols kic h w o kresie z a b o r ó w . G e ­ neza i k ie r u n k i r o z w o ju . „R oczniki D ziejó w R uchu L u d ow ego” 1966, nr 8, s. 29.

118 Anna Golec

w ał patro n ack i ty p asocjacji rolniczej, jed n a k „(...) gospodarczy rezu ltat działalności w ielkopolskich kółek rolniczych pozostał na zawsze trw ały. (...) Chłopi w ielkopolscy nauczyli się gospodarować. Ta zdobycz usam o­ dzielniła ich w łasne gospodarstw a i dała podstaw y do przyszłej sam odziel­ ności prow adzonych przez nich organizacji gospodarczych” .30

ZABÓR RO SYJSK I

Pod zaborem rosyjskim chłopi polscy zorganizow ali pierw szą polityczną organizację w 1904 r. pod nazw ą Polski Zw iązek Ludowy. Na jego czele stan ął W acław K ruszew ski. O rganem prasow ym , działającego nielegalnie, PZL był „Głos G rom adzki”, a od 1905 r. legalne czasopismo „S nop” oraz „W ieś P olska” a n astęp nie „Z agon”. Rozbudziły one aktyw ność społeczną m ieszkańców wsi. S przyjały także krystalizow aniu się p rogram u społeczno- -gospodarczego i politycznego. Szczególne m iejsce m iały tu zagadnienia agrarne. Spraw y gospodarcze to obok zagadnień politycznych i społecznych istotny „dział p racy i w alki społecznej” .31

Dążono do stw orzenia w arunków zrzeszania się gospodarstw chłopskich w dobrow olne ko op eratyw y dla wspólnego zaopatrzenia, sprzedaży, pro­ dukcji i zorganizow ania w szystkich dziedzin życia społecznego. Cały kraj chciano przekształcić w „rep u blikę koo p eraty w n ą”. Rolę p aństw a ograni­ czano do ustalenia ram praw nych, np. określenie podatku progresyw nego od dochodów, unarodow ienie lasów, wód, kopalń i kom unikacji, zw rot g ru n tó w rządow ych, m ajorackich, d onacyjnych i innych. M iały one, jako dobra narodow e, stać się w ieczystą dzierżaw ą ludow ych stow arzyszeń rol­ niczych i kred y to w y ch działających na zasadach kooperacji.32 P rzew idy­ w ano także u państw ow ienie pew nego obszaru g ru n tó w jako podstaw y do zorganizow ania w zorow ych gospodarstw , stacji dośw iadczalnych, szkół rol­ niczych itp. Dużą w agę przykładano do zabiegów o uniezależnienie gm iny od rządu. Chodziło o w zrost roli sam orządu terytorialnego.

A m bitne b yły propozycje program ow e. Ich realizację uniem ożliw iła sy tuacja polityczna. R epresje c a ra tu nie om inęły PZL. A resztow ania i zsył­ ki przyw ódców położyły kres działalności pierw szej sam odzielnej organi­ zacji chłopskiej w K rólestw ie Polskim . P racę w tym nurcie kontynuow ał ru ch siew biarski skupiony wokół redagow anego przez chłopów czasopisma „S iew ba”, w ychodzącego od 3 listopada 1906 r. (w Tłuszczu pod W arsza­ wą). Na jego łam ach w ypow iedziano w iele rad y k aln y ch poglądów, co sp ra ­ wiło, że w 1908 r. w ładze carskie zlikw idow ały „S iew bę” . D ziałania na rzecz rozw oju św iadom ości społecznej i politycznej wsi p rze jął wówczas

30 Ibid., s. 29.

31 P rogram P o lsk ieg o Z w iązku L ud ow ego, 1906 czerw iec 29„ [w:] P r o g r a ­ my..., op. cit., s. 87.

Myśl gospodarcza w ruchu ludowym na przełomie X IX i X X wieku ₁₁₉

ru ch zaran iarzy skupiony wokół tygodnika „Z aranie” i jego red a k to ra na­ czelnego M aksym iliana M alinowskiego. Pism o to m iało cele ogólnokształ­ cące i fachow e. P isyw ali tu zarów no chłopi, jak i inteligencja (M aria D ąb­ row ska, Iren a K osm ow ska, S tanisław Osiecki i inni).33

Wobec niskiego poziomu b y tu m aterialnego chłopów zaraniarze w y su ­ w ali na czoło swojej działalności kw estie w zrostu produkcji rolniczej. W założeniach program ow ych i działalności praktycznej zaraniarzy dom i­ now ała spraw a podniesienia poziomu gospodarczego wsi. W całokształcie u w arunk o w ań tego ru ch u jego m yśl społeczno-ekonom iczna i polityczna streszczała się w haśle „sam i sobie”. W praktyce oznaczało to działania chłopów w k ieru n k u uniezależnienia się od rządzących i bogatszych w arstw społecznych. K onkretne form y, samodzielnego, chłopskiego ru ch u gospo­ darczego, to przede w szystkim kółka rolnicze im. Staszica, k tó re rozw i­ ja ły się na wsi w K rólestw ie w szybkim tem pie. Do 1914 r. pow stało 150 kółek rolniczych.34 „K ółka staszicowskie były w yrazem chłopskich aspiracji do pełnej sam odzielności”.35 Dążono do oparcia kółek na wyłącznej sam o­ pom ocy chłopskiej bez opieki patronackiej, bowiem rozw ojow i kółek od początku tow arzyszyła opieka ziem iańskich tow arzystw rolniczych.

W latach I w ojny św iatow ej wobec rozw ijającej się sytuacji politycz­ nej, główną uw agę koncentrow ali ludowcy na spraw ie niepodległości Pol­ ski. Obok tego w uchw ałach i deklaracjach znajdow ały m iejsce zagadnie­ n ia społeczne a zwłaszcza spraw a reform y rolnej. Odzyskanie niepodleg­ łości budziło w ludow cach w iarę w możliwość zdobycia większości sejm o­ w ej w w yborach p arlam en tarn y ch i uzyskania w pływ u na k ieru n ek po­ lity k i gospodarczej nowego rządu. Uważano, że pow stają w aru n k i reali­ zacji postulatów program ów . W rzeczywistości okazało się to bardziej zawiłe.

C H Ł O PSK A M YŚL EKONO M ICZNA A W Y BR A N E Z A G A D N IEN IA TEORII ROZW OJU K R AJÓW SŁABO ROZW INIĘTYCH

Myśl ekonom iczna ru ch u ludowego przełom u X IX i X X w ieku stw orzy­ ła podw aliny pod bardziej dojrzałe program y gospodarcze tego ru ch u po­ litycznego w m iarę w zrostu roli politycznej p a rtii chłopskich. Stanow iły one istotną podstaw ę dla rozw ijania ru ch u gospodarczego na wsi polskiej (chłopskie kółka rolnicze, spółdzielnie). Idee ekonomiczne ru ch u ludow e­ go, przy n ajm n iej w latach pom yślnej k o n iu n k tu ry politycznej dla ru ch u

33 Zob. W. P i ą t k o w s k i : D zie je ruchu Zarańskiego, W arszaw a 1956.

34 A. G u r n i e z: P r o b l e m y asocjacji roln ic zej w K r ó l e s t w i e P o l s k i m , A nn. U n iv . M. C u rie-S k ło d o w sk a sec. H, vol. I, 6, L ublin 1967, s. 110.

120 Anna Golec

chłopskiego, staw ały się podstaw ą k on k retn y ch działań gospodarczych. To podnosi ich wagę w całokształcie dorobku polskiej m yśli ekonomicznej. Szczególne znaczenie m iały działania m ające n a celu przerw anie zaklęte­ go kręgu chłopskiej biedy. I dlatego nasuw a się zasygnalizow ane na w stę­ pie porów nanie z ekonom icznym i teoriam i rozw oju krajów słabo rozw i­ niętych, któ ry ch celem było opracow anie p rogram u gospodarczego i spo­ łecznego dla w alki z nędzą.

W śród w ielu opracow ań teoretycznych z zakresu problem atyki ubóstw a i w alki z nim, najw iększe podobieństw o w idzim y zestaw iając m yśl eko­ nom iczną polskich chłopów, począwszy od zarania dziejów ru ch u ludow e­ go, z opracow aniam i przedstaw icieli szkoły szwedzkiej, a w szczególności w ybitnego ekonom isty G. M yrdala. W ynika to z fa k tu szerokiego u jm o ­ w ania zagadnień, w ty m uw zględniania obok czynników ekonom icznych, całokształtu u w aru n k o w ań społecznych i politycznych procesu rozw oju społeczno-gospodarczego. Z daniem G. M yrdala wzięcie pod uw agę w szyst­ kich tych elem entów czyni analizę ekonom iczną bardziej realistyczną. Pod­ staw ow ą hipotezą tej teo rii je st „założenie przyczynow ości okrężnej w y­ stępującej m iędzy w szystkim i czynnikam i system u społecznego dającej w w yn ik u proces k u m u la ty w n y ” .36

M yrdal m ówiąc o roli m łodych ekonom istów w k raja ch nierozw iniętych życzy im „by m ieli odw agę odrzucić obszerne w yw ody teoretyczne i dok­ try n y nie m ające znaczenia, nieistotne, a czasem jaskraw o nieadekw atne, i b y zaczęli m yśleć od now a — by zaczęli od badania sw ych w łasnych po­ trzeb i zagadnień. Z aprow adzi ich to daleko poza p rzestarzałą lib eralisty - czną ekonom ię Zachodu i ekonom ię m arksizm u ”. Chodzi o to, aby w ybrali z dotychczasow ych teorii to co m ożliwe do zastosow ania i pożyteczne, a następn ie p rzystąpili „do stw orzenia sam odzielnych teoretycznych kon­ stru k c ji rozw iązujących ich w łasne p rob lem y”.37 J e st przeciw ny ślepem u naśladow nictw u krajów , k tó re osiągnęły już wyższy poziom rozw oju.

W arty k u le program ow ym PSL zam ieszczonym w num erze 7 z 1908 r. w punkcie zatytu ło w any m : P odstaw y p o lity k i ekonom icznej w kra ju — czytam y m .in. „Nie lekcew ażm y b yn ajm n iej ani nauki, ani dośw iadczenia i p rzyk ładu innych, oświeconych i wyżej rozw iniętych, zam ożniejszych n a­ rodów, owszem, będziem y się starali mieć o tw arte oczy na to, co i ja k się dzieje u naszych d obrych i niedobrych sąsiadów w bliższych i dalszych k raja ch n a polu urządzeń i zabiegów ekonom icznych. Ale uw ażam y to w łaśnie za nieszczęście dla naszego k raju , że ci, którzy nasze u staw y tw o­ rzyli i naszym życiem ekonom icznym się opiekow ali, zanadto zapatry w ali się na cudzoziem skie wzory, n auk i i stosunki, a za m ało uw zględniali od­

36 G. M y r d a l : T eo ria e k o n o m i i a k r a j e g o sp o d a r c z o n i e r o z w in i ę te , W arszaw a 1958, s. 136.

Myśl gospodarcza w ruchu ludowym na przełomie X IX i X X wieku ₁₂₁

ręb n e stosunki ludności rolniczej, włościańskiej w naszym k raju. Tym cza­ sem ustrój i życie naszej wsi są zupełnie inne, aniżeli stosunki i życie wsi czeskiej albo niem ieckiej”.38

M yrdal zw raca uwagę, że teoria ekonomii zasadniczo nie zajm ow ała się problem atyką krajów nierozw iniętych, staje się więc fałszywa, gdy bez­ kryty cznie stosujem y ją w tych krajach. Szczególnie uw idacznia się to w zakresie teorii w ym iany m iędzynarodow ej. Sw obodna w ym iana m iędzy k ra je m uprzem ysłow ionym a nierozw iniętym prow adzi do „k u m u la ty w ­ nego procesu ubożenia i zastoju tego ostatniego”.39 „Liczne rad y w zagad­ nieniach w ym iany i bilansu płatniczego, udzielane pow szechnie krajom nierozw iniętym , o pierają się n a ty ch w łaśnie kruchych podstaw ach teorii nieodpow iedniej z p u n k tu w idzenia problem atyki tych krajów . Oznacza to, że tego rodzaju rad y są naukow o nie uzasadnione a w prak tyce zwod­ nicze” .40

L udow cy w trosce o ożyw ienie w ytw órczości w k ra ju dom agali się ochrony dla w yrobów krajow ych przed konkurencyjnym i tow aram i z za­ g ranicy.41 Dla zapew nienia trw ałych efektów reform ru ch ludow y zabiegał przy każdej m ożliwej okazji o ośw iatę dla ludzi, który to problem zajm uje w iele m iejsca zarów no w rozw ażaniach M yrdala, jak i innych ekonom i­ stów zajm ujących się tą problem atyką. Je st to zarówno w pierw szym , jak i drugim p rzypadku problem nie tylko kształcenia młodych, ale także w al­ ki z analfabetyzm em dorosłych i perm anentnego kształcenia w obronie przed w tórn ym analfabetyzm em .

Cechą ch arak terystyczn ą teorii M yrdala jest silne akcentow anie po­ trzeb y rozw oju rolnictw a jako szansy przyspieszenia gospodarczego dla krajó w słabych ekonomicznie, co nie oznacza u trw alan ia surowcowego cha­ r a k te ru gospodarki.

Dla M yrdala im p eraty w y w działaniach reform istycznych to:

— zapew nienie w yżyw ienia n arodu (reform a rolna, likw idacja prze­ żytków feudalnych),

— zapew nienie podstaw ow ej opieki zdrow otnej, — rozwój oświaty,

— rozwój drobnego przem ysłu przetw órczego dla wchłonięcia n adw y­ żek siły roboczej,

— handel (protekcjonizm państw owy).

Dużą w agę przyw iązuje do reform y system u podatkowego, w alki z ko­ ru p cją i k red y tem lichw iarskim . Widzi potrzebę działań kom pleksowych. 38 A rtyk u ł p rogram ow y P o lsk ie S t r o n n i c t w o L u d o w e z 1908 r. [w:] P r o g r a ­ my..., op. cit., s. 110.

39 iG. M y r d a 1: T eoria e k o n o m ii [...], s. 135. 40 Ibid., s. 135.

122 Anna Golec

W szystkie te elem enty w y stęp u ją w program ach ekonom icznych ru chu ludow ego w Polsce już na przełom ie X IX i XX w ieku, zaś w bardziej rozw iniętej form ie w okresie m iędzyw ojennym . N ależy zwrócić uw agę rów nież na fakt, że stopień realności ludow ych program ów gospodarczych w yznaczał w poszczególnych okresach zasięg w pływ ów politycznych chłop­ skich stronnictw , bow iem jak tw ierdzi J. K. G alb raith „oddzielenie eko­ nom ii od polityki i politycznej m otyw acji jest nie tylko jałow ym w ysił­ kiem (...), jest także podstaw ow ym źródłem fałszyw ych ocen i błędów w polityce gospodarczej” .42

M yrdal podkreśla, że każde realistyczne badanie rozw oju czy niedo­ rozw oju dowolnego k ra ju czy regionu w ym aga przekroczenia trad y cy jn ej teorii ekonom ii i w yjście poza analizę w yłącznie tzw. czynników ekono­ m icznych na rzecz nieekonom icznych, pozostaw ionych często poza analizą. Dotyczy to w szczególności szeroko rozum ianych czynników społecznych i politycznych. N ieuw zględnienie tych czynników , k tó re stanow ią zasadni­ cze elem enty w k u m u laty w n y m procesie przem ian gospodarczych stanow i isto tn y b ra k teorii ekonomii. „Obok ekonom icznych aspektów procesu roz­ w oju gospodarki narodow ej należy badać także asp ekty polityczne, spo­ łeczne, k u ltu raln e, a n aw et m o raln e” (...) „M yrdal rozwój pojm uje jako ru ch w górę całego system u społecznego (...), nie tylko produkcji, podziału produkcji i sposobu p rodukcji (...) ale także poziom u życia, in sty tu cji, po­ staw ludzkich i p o lity k i” .43

Podobne stanow isko zajm uje R. Frisch, k tóry uw aża, iż „ostatecznym celem rozw oju jest nie tylko w zrost poziom u m aterialnego ludności, ale także rozw ój k u ltu ry , n auk i i m oralności” .44

A naliza problem ów gospodarczych k rajó w czy regionów słabo rozw i­ n ięty ch i form ułow anie p rog ram u reform w ym aga połączenia w iedzy eko­ nom icznej, socjologicznej, psychologicznej i historycznej. Takiego też in ­ terdy scy p lin arn ego podejścia w ym agają badania nad m yślą ekonom iczną ru ch u ludowego w Polsce.

Ńa ty m odcinku zapoczątkow ał je A ntoni G urnicz, k tó ry rozw ażał za­ gadnienia w ieloaspektow o, uw zględniając in teg raln e związki zjaw isk eko­ nom icznych, społecznych i politycznych. Dlatego w opracow aniu w yko­ rzystano głównie Jego dorobek.

42 J. K. G a 1 b r a i t h: E k o n o m ia w p e r s p e k t y w i e , W arszaw a 1991, s. 312. 43 J. N o w i c k i : S z k o ł a s z w e d z k a w e k o n o m i i p o li ty c z n e j, W arszaw a 1984, 141— 142.

T he E conom ic T hought in th e P ea sa n t M ovem ent.., ₁₂₃

S U M M A R Y

The econom ic thought of th e p ea sa n ts’ m ovem en t found its esp ecial reflectio n in th e program s of th e p ea sa n ts’ parties. It w as c lo sely bound up w ith th e econom ic situ a tio n of th e rural area and the peasants. W ith tim e, it included th e problem s of th e w h o le econom y. T he econom ic issu es and th e p ossib ilities of so lv in g th em w ere associated w ith th e range of in flu en ces of th e p olitical p ea sa n ts’ parties. Such a v ie w of th e problem s is clear b egin n in g w ith th e estab lish m en t of th e first in ­ dep en d en t p olitical p ea sa n ts’ party — th e A ssociation of P e a sa n ts’ P arty in G alicia. In th e other parts o f partition ed P oland th e p easan ts’ m ovem en t introduced m any elem en ts to th e p ea sa n ts’ econom ic thought.

The econom ic v ie w s of th e P o lish peasants w ere form ed under th e in flu en ce of sp ecific econom ic a c tiv ity in th e rural area. This fact w as esp ecia lly im portant in th e P ru ssia n sector, w h ere th e econom ic m ovem en t w as lim ited. A sim ila r situ a ­ tio n ex isted in th e R u ssian sector w h ere th e p olitical in flu en ce w a s e x erted on th e peasan ts through th e econom ic and ed u cation al m ovem ent.

T he econom ic th ou gh t of th e p ea sa n ts’ m ovem en t aim ed at fin d in g the w ays out of th e p ea sa n ts’ p overty and at raising the econom ic lev el of th e w h o le cou n ­ try. B ecau se of the state of th e econom y and th e social situation, the su ggestion s for so lv in g th e social and econom ic problem s contained in th e p ea sa n ts’ program s o v erla p at a num ber of item s w ith th e m uch later program s for th e eco n o m ica lly poor countries w h ich w ere form u lated on the basis of th e th eo ry of d evelop m en t. T his concerns m ain ly th e fo llo w in g problem s: d evelop m en t of ed ucation, raising th e h ealth condition of th e society, the agrarian reform and the proper care for the d ev elo p m en t of agriculture and industry, the latter absorbing th e u seless people in th e rural area.

G. M yrdal’s criticism of the u n q u estion in g im itation of th e w a y s of high ly d evelop ed countries and th e n eed for in d ivid u al basis considering d istin ct con d ition s for th e econom ic policy — th ese are th e qu estion s con tain ed alread y in th e econ om ic program of th e P olish P e a sa n ts’ P arty in 1908.

The p ea sa n ts’ m ovem en t in P oland did not form u late any theory of th e e c o ­ nom ic developm ent. N ev erth eless, its econom ic program s con stitu te a v a lu a b le c o n ­ trib u tio n in th e n a tiv e econom ic thought.