Zamość. Stare Miasto

Mirosława Pomarańska,Artur

Witkowski,Ryszard Pomarański

Zamość. Stare Miasto

Informator Archeologiczny : badania 20, 234-236

234

-z o s t a ły p r-zeb ad ane do c a l c a , o d s ł o n i ł y j e d y n ie p ó łn o c n y . o d c in e k murów t e a t r u . v w yk o p ie n r 4

z a d o kum entow ano fundam enty murdw budynku s ą s ia d u ją c e g o z t e a tr e m od "s tro n y w s c h o d n ie j. Zb ud o ­

wany b y ł on z c e g i e ł łą c z o n y c h zapraw a w apienna* s z e r o k o ś c i 1 я l g łę b o k o ś c i od p o sa d o w ie n ia

do o b e c n e g o s ta n u z acho w an ia w y n o s z ą ce j 0 ,7 0 * 1*60 m· N w y k o p ie n r S na g łę b o k o ś c i o k o ło 0 ,6 0 m od obecnego poziomu o d s ło n ię t o b ruk k am ienn y, w s tę p n ie d atow an y na X IX w ie k . O d s ło n ię ­ t e w a rstw y w p o sz c z e g ó ln y ch wykopach m ia ły c h a r a k t e r nasypowy 1 d o s t a r c z y ły n i e w i e l k i e j i l o ś ­ c i mocno p rzem ieszan eg o m a t e r ia łu zabytkowego#

D okum entacja i m a t e r i a ł zab ytko w y z n a jd u ją s i ę w PF PKS Ο / Κ β ίΐΐΛ Ζ λ - P ra c o w n ia A rc h e o lo - g l c m o - Konserwa t o r sk a . WARSZAWA F F P ra c o w n ie K o n s e r w a c ji Zabytków P a ła c O s t r o g s k lc h O d d z ia ł K o n s e r w a c ji A r c h i t e k t u r y M onum entalnej P ra c o w n ia Bad ań F o r t y f i k a c j i Nowożytnych w W arszaw ie

B a d a n ia p r o w a d z ili mgr M a r ia Kam ińska 1 mgr Z d z is ła w S k r o k . F in a n s o w a ło T o w arz ystw o C h o p in o w s k i* w W a rsz a w ie .

P r a c e a r c h e o lo g ic z n e prowadzono w p iw n ic a c h p a ła c e O s t r c g a k ic h . I c h ce le m b y ł o d o s t a r * # c i e n i e m a t e r ia łó w do p r a c p ro je k to w y c h z w ią z a n yc h z a d a p ta c ja p iw n ic na p o m ie s z cz e n ia k o n c e r ­ towe 1 w y s t a w ie n n ic z e . Z ało ż o n o p ię ć wykopów, w tym dwa w p iw n ic a c h z n a jd u ją c y c h s i ę pod p a ­ łacem i t r z y w p iw n ic a c h pod ta ra s e m .

W p iw n ic a c h pod ta ra se m s tw ie rd z o n o w y s tę p o w a n ie w a rstw y k u lt u r o w e j o m ią ż s z o ś c i 55*70 cm z a w ie r a j ą c e j z a b y t k i / fra g m e n ty p o le w a n ych n a cz y ń c e ra m ic z n y c h 1 s z k la n y c h , k o ś c i z w ie r z ą t hod ow lanych i d z ik ic h / d atow an e na X V IZ *X 1 X w.

Wykopy w p iw n ic a c h pod ta ra se m z ało ż o n o p r z y fu nd am entach murów, w r e jo n a c h g d z ie s t r u k ­ t u r a b u d o w li w y k a z y w ała n a jw ię k s z e z n is z c z e n ia . W wykopach t y c h w y s t ą p i ła w a rs tw a k u ltu r o w a o m ią ż s z o ś c i 120-140 c a , k t ó r ą d atow ać n a le ż y na o k r a s odbudowy p a ła c u po z n is z c z e n ia c h o s t a t ­ n i e j w o jn y / f 948-1953 t * Z ch o ć w s k ła d j e j w y p e łń is k a w c h o d z iły ró w n ie ż z a b y t k i pochodzące i X V IU - X IX w#, l e c z z n a jd u ją c e s i ę na z ło ż u wtórnym# B ra k j e s t w tym r e j o n i e s t a r s z y c h w a rstw k u ltu r o w y c h .

we w s z y s t k ic h p i ę c i u wykopach stw ie rd z o n o w y s tę p o w a n ie n a t u r a ln y c h w a rs tw wodonośnych i n a m u li sitowych ś w ia d c z ą c y c h * l i p iw n ic e p a ła c u O s t r o g s k lc h b y ł y o k resow o z ale w an e p rze z wo­ d ę , Zw iązane j e s t t o z s y t u a c j ą g e o lo g ic z n ą i h y d r o lo g ic z n ą te g o r e jo n u , w k tó ry m , w k tó rym znane z w y stę p o w a n ia l ic z n y c h ź r ó d e ł wody u r w is k o s k a r p y w i ś l a n e j , p r z e c in a wąwóz u l,T a m k i s ta n o w ią c y n ie g d y ś k o r y t o p o to k u o d p ro w ad z ają ce g o wody z o b s z a ru Ś r ó d m ie js k ie g o w k ie ru n k u W is ły .

B a d a n ia z o a t a ły z ak o ńczon e. M a t e r i a ł y p rze ch o w u je O/KAM P P P K I*

WŁOCŁAWEK - m ia s to u l.G d a ń s k a W0LBÖR* woj# p io t r k o w s k ie S ta n o w is k o 2 p a t r z późne Ś r e d n io w ie c z * p a t r z późne ś r e d n io w ie c z e ZAMOŚĆ P P P r a c o w n i* K o n s e r w a c ji Zabytków S t a r e M ia s to P ra c o w n ia A rc h e o lo g ic z n o - K o n s e rw a ­ t o r s k a O d d z ia ł w Zam ościu

235

-B ad an i· p r o w a d z ili e g r mgr M iro s ła w a Pom arańeka, A r t u r M ltk o w s k l, R y sz ard Po m ara ń sk i, F in a n s o w a ła Wojewódzka D y r e k c ja I n w e s t y c j i w Z r mo i с 1 u . D z ie w ią t y sezon b adań. M ia s t o n o w o ły tn e / k o n ie c X V I- X IX w ./ .

B a d a n ia i n a d io r y a r c h e o lo g ic z n e ako n can trow an o na w yb ran ych e lem e n tach z e ap o łu s t a r o ­ m ie js k ie g o w Z am o ściu.

Kontynuowano b a d a n ia a r c h e o lo g ic z n a dawnego k la s z t o r u OO. B a r y łła n ó w , s z c z e g ó ln ie na dwdch o d c in k a c h i p iw n ic y k l a s z t o r n e ] o r a z p a r t i i budynku s t y k a j ą c e j s i e z p o łu d n io w a Sw ien« k r u c h t y k o ś c i o ł a ś w . M ik o ła ja . И p ierw szym p rzyp adk u zadaniem b y ło u c h w yce n ie z a s ię g u p iw n ic y w r z u c i e poziomym o r a z o d a ło n le c i· d ru g ie g o t r a k t u schodów. w w yn iku przeprow adzonych p ra c o d e ł o a it t o z ac h o d n i mor k l a t k i schodow ej / d ru g ie g o t r a k t u / . P r z y p ra c a c h o d s ła n ia ją c y c h p iw ­ n ic e uchwycono J e j z a s ię g w r z u c i e poziomym / s z e ro k o ś ć k o r y t a r z a 1 d łu g o ś ć równa s z e r o k o ś c i k l a t k i sch o do w ej/ o ra z r e s z t k i * k l e p i e n i a z zachowanymi fragm entam i w y p e łn ie n ia pachy s k l e ­ p i e n i a . P r z y e k s p l o r a c j i ww. p iw n ic y n a t r a f i o n o na dwa w e j ś c ia prowadzać# do w c z e ś n ie j n i e ­ znanych p o m iesz cz ać p iw n ic z n y c h . Je d n o s t y c h p om ieszczali s ta n o w i I I k o n d yg n acje p iw n ic . P r a ­ c a prowadzone p r z y o d s ła n ia n iu p iw n ic y p o s w o li ł y ponadto na o d k r y c ie s i e n i k l a s z t o r u , k t ó r a w y ło to n a b y ła p ły t k a m i ce ra m ic z n y m i /21 z 21 cm /. N ie k t ó r e z n ic h w y s t ą p i ły w s t a n i e n ie n a r u ­ szonym , p rze z co u d a ło s i e z a r e je s t r o w a ć p ie r w o tn y poziom u ły tk o w y s i e n i .

D ru g i o d c in e k b adań t o e t y k k la e z t o r u z p o łu d n io w e Ś c ie ń # k r u c h t y k o ś c i o ł a . M w yniku p rzeprow adzonych p r a c o k a z a ło a l e , ł e p ó łn o c n y a u r z e w n ętrz n y k la s z t o r u d o c h o d z ił je d y n ie do k r u c h t y , n a to m ia s t j e j p o łu d n io w a Ś c ia n a s t a n o w iła je g o k o n t y n u a c je . W s p ó ln ie z b adaniam i a r ­ c h e o lo g ic z n y m i prowadzono b a d a n ia a r c h i t e k t o n i c z n a .

Innym r e j ortem na t e r e n i e s t a r e g o M ia s t a o b ję tym b ad a n iam i a r c h e o lo g ic z n y m i b y ł n ie z a b u ­ dowany n a r o t n ik / u l.O r m ia ń s k a 12/ w o b r ę b ia b lo k u V I . W tym wypadku b a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e p o p rz e d z a j« p r a c a p ro je k to w e i pod ketem t y c h p r a c z o s t a ł y wykonane. I kw erendy Ź ró d ło w e j wy­ wnioskow ano , i ł je s z c z e v X IX w ie k u b y ł zabudowany. W zw iązku z tym głównym zadaniem badaw­ czym b y ło o d s ł o n i ę c i e p e łn e g o s a r y s u budynku, w w yn ik u p r a c w y k o p alisk o w yc h stw ie rd z o n o I s t ­ n i e n i e r e l i k t ó w a r c h it e k t o n ic z n y c h w p o s t a c i fundamentów bud yn ku. N wykopach o p o w ie rz c h n i ponad 100 w* o d s ło n ię t o k o ro n y i l i c a fundam entowe, a t a k i e rozpoznano p o sa d o w ie n ie fundamen­ tów 1 zasto so w an a t e c h n ik « b ud ow lana. S tw ie r d z o n o , l i o d k r y t e r e l i k t y a r c h it e k t o n ic z n e ag po­ z o s t a ło ś c ia m i zabudowy p o ch o d z ące j z p rzełom u X V I I I i X IX w.

Spo śró d c ie k a w y c h o d k r y ć d okonanych podczaa p e ł n ie n ia s t a łe g o n a dzo ru a rc h e o lo g ic z n e g o nad w s z y s tk im i ro b o tam i ziem nym i na t e r e n i e z e s p o łu s t a r o m ie js k ie g o , n a jc ie k a w sz y m j e s t od ­ k r y c i e r e l i k t ó w n ie z n a n e g o w c z e ś n ie j m oetu. W w yk o p ie budowlanym n a t r a f i o n o na k o n s t r u k c je ru sz to w a wykonana z 1 p o t e in y c h h a l l dębowych, k t d r e sp o c z yw a ją na 6 dębowych p a la c h o k u ty ch na o s t r z a c h m etalow ym i o s tr o g a m i. P a la w b it e z o s t a ły w g r u n t rodzim y / n k a ła w a p ie n n e / . Na wy­ so ko ść 1 o d k r y t e j k o n s t r u k c j i ne p r o f i l a c h s tw ie rd z o n o w y stę p o w a n ia p rze łam a n ych nurów a rk a d o ­ w ych. u k s z t a łt o w a n ia ic h k rz y w iz n w y k lu c z a ło i s t n i e n i a jed n e g o łu k u , g łó w n ie ze względu na je g o o g r o m « r o z p ię t o ś ć . S tw ie r d z o n o wówczns, t a o d k r y t a k o n s t r u k c ja s t a n o w iła w zm ocnienie wykonane pod f i l a r m ostowy. P e n ie w at n i e o d n a le z io n o Żadnych p o z o s t a ło ś c i muru fila r o w e g o na­ l o t y p r z y p u s z c z a ć , ł e z o s t a ł w c z e ś n ie j z n is z c z o n y . W o d l e g ło ś c i Ś n od ww. k o n s t r u k c j i n a t r a ­ f io n o na mur o k o n s t r u k c j i a rk a d o w e j. O d k ry ty f i l a r c e g la n y posadow iony z o s t a ł n a Id e n t y c z n e j k o n s t r u k c j i p a Io w o - r u s z to w e j. Po o d s ł o n i ę c i u w ie k t z e j p a r t i i muru n a t r a f io n o na n a s tę p n y f i ­ l a r o id e n t y c z n e j k o n s t r u k c j i . O czyszczon o p r o f i l e pom iędzy murem в w c z e ś n ie j o d k r y t a kon­ s t r u k c j a d re w n ia n a i o k a z a ło S i e , ł e na c a ły m o d c in k u w id oczna j e s t w a rstw a g ru z u ce g la n e g o b ie g n ą ce g o na w y s o k o ś c i k o ro n y zachowanego m uru, k t ó r y o k r e ś lo n o ja k o p ie r w o tn a n a w ie rz c h n ie m ostu. Przep row ad zo n o a n a l iz ę o d k r y c ia s t w ie r d z a j ą c , i i s z e ro k o ś ć mostu w y n o s iła o k o ło G m , w ysokość /bez k o n s t r u k c j i d r e w n ia n e j/ - o k o ło 3 m, w yso ko ść k o n s t r u k c ji p a lo w o - ru s z to w e j - o k o ło 4 n . W w yn ik u kw eren dy a r c h i w a ln e j u s t a lo n o , l ł o d k r y t y most z o s t a ł zbudowany zapewna w p ie r w s z e j ć w i e r c i X IX w . , t j . w o k r e s i e d z i a ł a l n o ś c i w Zam ościu a r c h i t e k t a 1 budowniczego wojskowego g e n . L u d w ik a M a le t e k ie g o .

Poza wym ienionym rejo n em n a d z o ry prowadzono r ó w n ie t na t e r e n i e b a s t io n u V I I , b lo k u I X , p rz y p ra c a c h ziem nych wykonywanych p r r y u l i c a c h P e r e c a i Królorwej J a d w ig i , w c z a s ie k t d r y c h

236

-wykonano p o ln ą d o k u m e n tacją p e o f i i l * l u M s u r y s a e j « r e l i k t ó w a r c h i t e k t u r y i t p . B a d a n ia i n a d z o ry a r c h e o lo g ic z n e b ąd ą k o n ty n iK w a n a .

2AMOSC - Zamczysko wo j » samo j a k i e

U n iw ersy tet M a rli C n rie-S k ło d o w sk ie j K atedra A rc h e o lo g ii

w l a b l i n U

B a d a n ia p r o w a d z iła d r Ir e n a K u ty ło w s k a . F in a n s o w a ł ffOAK w Z am o ś ciu , P i ą t y m s o p b ad a ń . f o r t y f i k a c j a n o w o ż ytn e j w i l l i p o d m ie ja k ie j.

B a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e na Zamczysku w 1 Ш r , p o d ję t o w c e l u p e łn ie j s z e g o ro z p o z n an ia r e l i k t ó w murowanych o d s ło n ię t y c h w p o łu d n io w e j p a r t i i f o r t y f i k a c j i i u c h w y ce n ia ic h związków z budow lą m ie s z k a ln ą , po z n is z c z e n iu k t ó r e j p o z o s t a ł - w c e n t r a l n e j p a r t i i s ta n o w is k a -

na-Ź ród łow e u p o w a ż n ia ją c e do p o n iż s z y c h s tw ie rd z e ń «

1, Z z a s ią g u w a rs tw gruzow ych z w iąz an ych z kopcem wnioskow ać n o ż n a , że budow la m ie s z k a ln a w p a r t i i c e n t r a l n e j s ta n o w is k a m ia ła o k o ło 60 w d łu g o ś c i ne o s i wschód-zachód i 36 n s z e ro ­ k o ś c i na o s i p ó łn o c - p o łu d n ie , w s to su n k u do g łó w n e j o s i f o r t y f i k a c j i budynek te n p rz e s u ­ n i ę t y b y ł o o k o ło 15-20 a na zach ó d .

2. Po d o b n ie j a k w l a t a c h u b ie g ły c h zaobserwowano duży s t o p ie ń z n is z c z e n ie s ta n o w is k a z w ią z a ­ n y z rabunkowym ro z b ie r a n ie m murów o r a z wywożeniem z n a jd u ją c e g o s i ę w p o d ło ż u p ia c h u w c e ­ la c h b u d o w la n ych . Spowodowa ł o t o c a łk o w it e z n is z c z e n ie w a rs tw k u ltu ro w y c h i poziomów u ż y t ­ kowych _ It wykopach z a k ła d a n y c h poza z a s ią g ie m g ru z u z w iązan ego z budow lą m ie s z k a ln ą , na c a ły m t e r e n i e w o b r ą b ie muru f o r t y f i k a c y j n e g o , b e z p o ś re d n io pod w s p ó łc z e s n ą p o w ie r z c h n ią , w y s tę p u ją n ie n a ru s z o n e w a rs tw y c a lc o w e *

4.

P e łn a a n a l i z a zgrom adzonych Ź r ó d e ł a r c h e o lo g ic z n y c h , a r c h i t e k t © n ie ś n y c h , p is a n y c h 1 k a r t o g r a f le ś n y c h p ozw ala o d tw o rz y ć h i s t o r i ą s ie d z i b y Zam o ysk ich na Zam czysku. N l a t a c h 1628- -1635 Tomasz fa m o y s k l w z n osi na p o łu d n ie od murów t w ie r d z y Zam ość, s a s z t u c z n ie s p ię trz o n y m staw em , p o d m ie jsk ą r e z y d e n c ją . J a k p o d a ją s ie d e m n a sto w ie cz n e p rz e k a z y p o w staw a ła ona w dwóch e ta p a c h , w l a t a c h 1628-1632, z a t r u d n io n y na s t a ł e w Zam ościu b ud ow niczy Ja n Ja r o s z e w ic z wzno­ s i o b sz e rn y budynek m ie s z k a ln y d re w n ia n y lo b s z k ie le t o w y , wzorowany zapewne na tr a d y c y jn y m

darni o r a z mur obwodowy na r z u c i e n o w o ż y tn e j f o r t y f i k a c j i b a s t io n o w e j. Dwór p o d m ie js k i n a b ie ­ r a c e c h re n e sa n so w e j w i l l i i warownego zamku* Kimo t e e le m e a ty o bronne b a s tio n o w e j f o r t y f i ­ k a c j i zredukowane z o s t a ł y do w rą c z d e k o ra c y jn e g o muru obwodowego, s y lw e t a c a ł o ś c i m a n if e s tu ­ j e w ysoką ran g ą s p o łe c z n ą i b ogactw o w ł a ś c i c i e l i . R e z y d e n c ja , p o ło żo n a w p o b liż u m ia s t a , w o t o c z e n iu wody i la s u nazywana j * « t w dokum entach z X V I I w . zamkiem n a BKrasnym b r z e g u ". W zamku tym o d d z ia ły Bohdana C h m ie ln ic k ie g o z a ł o ż y ł y w 1648 roku obóz o b łą Z n ic z y . S p a lo n y p rze z n ic h z o s t a ł budynek m ie s z k a ln y . To p ie r w s z e o b lę ż e n ie t w ie r d z y fam o ść w y k a z a ło j a k n i e ­ f o r t u n n i e z lo k a liz o w a n a z o s t a ła p o d m ie js k a r e z y d e n c ja . Zapewne ze w zglądów s t r a t e g i c z n y c h , wobec b u r z liw y c h w yd arzeń p o lit y c z n y c h d r u g i e j p o ło w y X V I I w . n f e odbudowano j e j , a mur o bro n ny c e lo w o r o z e b ra n o , p rz y g o to w u ją c s i ą do k o le jn e g o o b lę ż e n ia w 1656 r . Po ponad 300 l a t trw a ją c y m sukcesywnym r o z b ie r a n iu i r o z g r a b ia n iu j e j nu ró w , o d s ła n ia n e na Zamczysku f u n ­ damenty s p r a w ia ją w r a ż e n ie r o z p o c z ą t e j i n ig d y n i e uk o ń cz o n e j b u d o w li. S to p n io w o z a c ie r a ł a s i ą p am ięć o p ie r w o t n e j f u n k c j i r e z y d e n c ji Zam o ysk ich na Zam czysku. Praw d op o do bn ie w Z l i v .* z Zam czyskiem z w iąz an a z o s t a ła t r a d y c j a o ro do w ej s i e d z i b i e ż&m oyskich - Sk o k ćw ce . В zgroma­ dzonych d o ty c h c z a s m a t e r ia ła c h ź ró d ło w y ch b ra k j e s t d a n y c h k t ó r e dow odnie p o t w ie r d z iły b y t e i d e n t y f i k a c j ą .

B a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e na Zamczysku p o z w o liły z lo k a liz o w a ć 1 o d tw o rz y ć w m ia rą m o ż li­ w o ś c i form ą a r c h it e k t o n ic z n ą r e z y d e n c ji w z n ie s io n e j p rz e z Tomasza Zam o ysk ieg o , z n a n e j z l i c z ­ nych pirzekasdw p is a n y c h d o ty c h c z a s w p e ł n i n i e w y k o rz y s ta n y c h w l i t e r a t u r z e p rze d m io tu 1 h i ­ s t o r i i m ia s t a .

dworze p o ls k im . N d ru g im e t a p i e , w l a t a c h 1633-1635 w e d łu g p r o je k t u w ło s k ie g o a r c h i t e k t a A nd rea d e l i * Aqua p o w s ta je p r z y b u d o w li zw anej dworem lu b p ałacem d z i e d z i n i e c o to c z o n y a rk a