Aleksandria. Kom el-Dikka

Z. Kiss,B. Lichocka,H. Meyza,K.

Zagórska,G. Majcherek,H.

Rysiewski,K. Kamiński,G.

Wyrzykowski

Aleksandria. Kom el-Dikka

Informator Archeologiczny : badania 22, 155-156

Itjfortna lor A rcheologiczny 1 9 8 8

155

W p o p rz e d n ic h s e z o n a c h o d k ry to w całości m u ry bazyliki bisk u p ie) w raz z n a r te k s e m o ra z zesp ó l p o m ieszczeń po p ó łn o cn ej s tro n ie ołtarzow ej części bazyliki. O b ecn ie o d k ry to ko lejn e c z ę śc i sk ła d o w e ła ź n i b is k u p ic h , w ch o d zący ch w sk ła d rezydencji. Po z a c h o d n ie j s tro n ie d w ó ch b a se n ó w kąpielow ych 1 p ra e fu rn lu m , o d sło n ięto kolejny, trzeci pó ło k rąg ły b a s e n o ra z p ro s to k ą tn e p o m ieszczen ie, ró w n ież z re s z tk a m i niew ielkiego b a s e n u w ew n ątrz. O gółem z esp ó l p o m lcszczeń kąpielow ych zajm ow ał n a osi W -E te re n o d łu g o ści 15,78 m . W szystkie p o m ie sz ­ cz e n ia ła ż n l b is k u p ic h w y p o sa ż o n e były w h ip o k a u s tu m . O dkryto fra g m e n ty p ły t m a r m u r o ­ w ych p o ch o d zący ch z w y stro ju w ew n ętrzn eg o łaźn i. Po p ó łnocnej s tro n ie n a r t e k s u bazyliki, w 1984 ro k u o d sło n ię to p o m ieszczen ia pom ocnicze, b y ć m oże zw iązan e z n a u k ą k a te c h u m e ­ nów . W 1988 r. b e z p o śre d n io po w sc h o d n ie j s tro n ie ty ch p o m ieszczeń o d sło n ię to część w ielkiego w n ę trz a -p o m ie sz c z e n ia , k tó re n a o si N-S m iało około 9 ,5 4 m d łu g o ści. O d k ry to w n im In s i tu trzy b a z y k o lu m n . J e d e n ca ły 1 d w a frag m en ty trzonów k o lu m n o ra z fra g m e n ty k a p ite li Jo ń s k o -rz y m sk ic h . In te rk o lu m n lu m n a o si W*E w ynosiło 2 ,4 2 m, n a to m ia s t n a o si N-S ■ 4,5 1 m . P o sa d z k a w p o m ieszczen iu w y k o n a n a Je s t z płyt c e ra m ic z n y c h tw o rzący ch b o g aty u k ła d d ek o ra c y jn y . W ielkość o d k ry teg o p o m ieszczen ia. Jego w ystrój a rc h ite k to n ic z n y o ra z lo k a liz a c ja w r a m a c h u k ła d u p rz e s trz e n n e g o rezydencji pozw ala p o sta w ić h ip o tezę, lż n a jp r a ­ w d o podobniej pełniło o no fu n k cję s a li a u d le n c jo n a ln e j.

O d k ry to ró w n ież kolejne, d ru g ie , tym ra z e m s ta rs z e b a p ty s tc rlu m . Z n a jd u je się o no bez­ p o śre d n io po p o łu d n io w o -w sch o d n iej s tro n ic bazyliki. B a b ty stc rlu m m a form ę p ro s to k ą ta z a b s y d ą od s tro n y w sch o d n iej. N ależy o no n ajp raw d o p o d o b n iej do I fazy b u d o w y bazyliki d a to w a n e j n a d r u g ą połow ę V w .n.e. O d k ry te w 1978 ro k u , we w sc h o d n ie j części p ołudniow ej n aw y bocznej bazyliki, b a p ty s tc rlu m w ra z z c h rz c ie ln ic ą d a to w a n e J e s t n a II połow ę VI w. Z ałożono rów nież k ilk a so n d a ż y n a te re n ie sam ej bazyliki w c z e sn o c h rz e śc ija ń sk ie j, e k s p lo ­ ru ją c w a rstw y k u ltu ro w e z a le g ające poniżej p o sa d z k i ko ścio ła. U zy sk an a d a lsz e d a n e źródłow e n a te m a t ła ż n l legionow ych d a to w a n y c h n a ko n iec II w iek u I zale g ający ch pod b azy lik ą o raz n ajp ra w d o p o d o b n ie j rezy d en cją b is k u p ią . Z ach o d n i m u r frig id a riu m p rz e śle d z o n o łącz n ic n a d h ig o śc lo k 2 0 ,0 0 m.

W nikliw ie p rz e b a d a n o zesp ó l trz e c h pleców do w y to p u sz k ła . W św ietle u z y s k a n y c h d a n y c h (zach o w an e w a n n y sz k la rs k ie , su ro w ce, p ó łsu ro w ce. m a s a s z k la n a , o d p a d y p ro d u k c y jn e , gotow e w yroby, Itp.) m ożliw e Je s t od tw o rzen ie p ełn eg o p ro c e s u p ro d u k c ji w yrobów ze szk ła.

B a d a n ia biędą k o n ty n u o w a n e .

S k ła d m isji: doc. d r h a b . Z so lt K iss - k iero w n ik m isji, d r h a b . B a rb a ra L lchocka, m gr m gr H en ry k M eyza (w szyscy Z ak ład A rcheologii Ś ró d ­ ziem n o m o rsk iej PAN], K a ta rz y n a Z ag ó rsk a, G rzegorz M ajch erek - a r ­ cheolodzy, m gr H en ry k R ys lew s kl - an tro p o lo g , m gr ln ż a rc h . K rzysztof K am iń sk i - a rc h ite k t, p. G rzegorz W yrzykow ski - fo to g raf (w szyscy UW] P race trw a ły od 7.0 3 do 7 .0 5 .1 9 8 7 )

P ra c e k o n c e n tro w a ły s ię w se k to rz e G . po s tro n ie południow o - z a c h o d n ie j, p o rty k u p o łudniow ego p ó źn o -rzy m sk ich łażn l p u b lic z n y c h . W yeksplorow ano kolejne p ochów ki a r a b ­ s k ie z tzw. n ek ro p o lii g ó rn ej (XII w .n .e.l 1 dolnej (IX w .n .e.) o ra z p o n a d 160 pochów ków ziem n y ch . Poniżej g ro b ó w a r a b s k ic h o d sło n ięto trzy p o m ieszczen ia o w y m ia ra c h 10 x 6 ,2 0 m, 10 X 4 ,2 0 o raz 11 x 4 ,3 0 kolejno o z n a c z o n y c h lite ra m i B, A I C, W szystkie p o m ie sz c z e n ia były w y p ełn io n e g ru z e m ceg lan y m , c e ra m ik ą u żytkow ą I żużlem . P o m ieszczenie В p o sia d a ło w ejście od s tro n y w sc h o d n ie j z a ś n a p o rty k p o łu d n io w y w ychodziło o k n o . O d s tro n y z a c h o d n ie j pod

EGIPT

[

K o m e l- D lk k a

P o lsk a S ta c ja A rcheologii Ś ró d zlem - no m o rsk ie j UW w K airze___________

156

ś c ia n ą przeb ieg ała n is k a ław a. W pom ieszczen iu Λ w ejście zn ajd o w ało się od s tro n y p ó łn o cn ej (tj. p o rty k u łażnl) a w ś c ia n ie n ap rzeciw k o niego z n a jd o w a ła się n isz a . W zdłuż trz e c h ś c ia n , w o d leg ło ści ok. 7 5 c m . p rzeb ieg ał rz ą d d u ż y c h bloków , tw orzący w części po łu d n io w ej rodzaj a p sy d y , W ś c ia n ie z a c h o d n ie j zn ajd o w ało się z ab lo k o w an e później p rz e jśc ie do p o m ieszczen ia C. To p o m ieszczen ie, ta k ż e p ro s to k ą tn e 1 ta k ż e z d rzw iam i w y ch o d zący m i n a p o łu d n io w y p o rty k ła i n l, p o sia d a ło n is k ie ław y w zdłuż ś c ia n w sc h o d n ie j 1 z a c h o d n ie j. O d s tr o n y p o łu d ­ niow ej n a tra fio n o n a 4 k a m ie n n e sto p n ie . C ala ta b udow la d a to w a n a J e s t n a VI - VII w .n .e.

O czyszczono ta k ż e czę ść p o łudniow ego p o rty k u łaźn i p om iędzy o p is a n y m i pom ieszczę- n la m l a w ielk ą la try n ą ła in l. S tw ierd zo n o ta m o b e c n o ść kilk u poziom ów u ży tk o w y ch , z k tó ry c h n a jw y ższy o d p o w ia d a u ż y tk o w a n iu p o m ieszczeń s e k to ra G.

W p ra c a c h m isji k o n se rw a to rsk ie j b rali ud ział: d r Inż. a rc h . W ojciech K ołątaj, doc. d r h a b lnż. a rc h . P rzem y sław G artk iew lcz, m gr. Inż. a rc h . M ariu sz K a rs t (arch itek ci) , d r lnż. J a n B orkow ski, m gr lnż. W iesław K uczęw skl (k o n stru k to rz y ), p. W ojciech G rygorlew (k am ien iarz). Rów­ nolegle p ra c o w a ła m isja a rc h e o lo g ic z n a w sk ła d z ie : m g r G rzegorz M ajch erek (kierow nik) , d r h a b . B a rb a ra L lch o ck a, d r d r J o l a n ta Mły­ n a rczy k , B a rb a ra T kaczow (Zakład A rcheologii Ś ró d z ie m n o m o rsk ie j PAN), m gr m g r R e n a ta K ucharczyk, Iw ona Z ych I R afał K oliński (z UW). P race trw a ły od 15.09. 1987 do 3J .0 5 .1 9 8 8 .

B a d a n ia w y kopaliskow e były p ro w ad zo n e w d zieln icy m ieszk aln ej n a w sc h ó d od u lic y R4. C ełem było p rz e b a d a n ie o sa d n ic tw a w tym rejo n ie m ia s ta w o k re s ie od I do VII w .n .e. . W y b ran o z a te m m iejsce, gdzie w a rstw y późne były w yjątkow o źle zach o w an e. W ykopy objęły c z te ry p o m ie sz c z e n ia późnej zab u d o w y , o zn aczo n e lite ra m i U l, H 2, М3, H4 o raz p rz y ty k a ją c ą do n ic h CZęŚĆ u licy R4.

O d sło n ię te z o sta ły k o lejn e n a w ie rz c h n ie u licy R4 p o ch o d zące z o k re s u IV - VI w .n .e. o ra z w sp ó łc z e s n e Im poziom y użytkow e w e w n ątrz pom ieszczeń . W p o m ie sz c z e n iu H4 o d sło n ię ty z o s ta ł d o b rz e w y p o sażo n y w a rs z ta t m e ta lu rg ic z n y z p leca m i 1 k a m ie n n y m i b a s e n a m i. S p o śró d d ro b n y c h z n a le z isk z tego p o m ieszczen ia w ym ienić n a le ż y łu p k o w e o to c z a k i do w y to p u form od lew n iczy ch . D u ż a Ilość In stu b c JI w ty m p o m leszczn lu n ie pozw oliła k o n ty n u o w a ć e k s p lo a ta ­ cji. P o d o b n a była s y tu a c ja w pom ieszczen iu H3. O d k ry to tu w iele n a s tę p u ją c y c h po so b ie p o sa d z e k , częściow o u m o c n io n y c h p ły tk a m i k a m ie n n y m i, k ilk a pleców z cegły p alo n ej b ą d ź z re u ż y ty c h n a c z y ń g lin ia n y c h . Być m oże o p is a n e p o m ieszczen ie ró w n ież słu ży ło do p ro d u k c ji m e ta lu rg ic z n e j. R ów nież w p o m ie sz c z e n iu H2 w y k o p a lis k a s tra ty g r a fic z n e n a p o tk a ły n a p rze sz k o d ę , ty m ra z e m w p o sta c i z a s y p u z g ru z u ceram iczn eg o o m ląższo śc t p o n a d 2 m . Z a sy p z o s ta ł ro z p o z n a n y w pro filu w yek sp lo ato w an eg o w yk o p u rozbiórkow ego w czesn eg o m u ru . E k s p lo a ta c ja tego p o m ie sz c z e n ia z o s ta n ie p o d jęta w n a s tę p n y m sezonie.

W tej s y tu a c ji z a m ia r głębokiego s o n d a ż u z o sta ł zrealizo w an y tylko w p o m ie sz c z e n iu 111. U dało s ię w ydzielić trz y fazy zab u d o w y , w idoczne w w ą tk a c h I m a te ria ła c h u ż y ty c h d o b u d o w y m u ró w . N ajniższe , d a to w a n e n a I w .n.e, z b u d o w a n e z o sta ły z d u ż y c h I b ard zo d u ż y c h bloków k a m ie n ia 1 s ta n o w ią fra g m e n t d u ż e j rezydencji m ieszk aln ej. N iestety d o ty c h c z a s n ie o sią g n ię to poziom ów u ży tk o w y ch tej fazy. Z fazą p ó źn iejszą w iążą się m u ry ze ś r e d n ic h I d u ż y c h n ie r e g u ­ la r n ie u k ła d a n y c h bloków k a m ie n n y c h . W tym o k re s ie z m ien ia się p la n b u d o w li (p o m ieszc ze­ n ie z o sta ło p o sz e rz o n e o p o n a d 2 m.). Z tego o k re s u p o ch o d zi k a m ie n n y łu k . z a c h o w a n y w z a c h o d n ie j ś c ia n ie a ta k ż e 2 k a n a ły p rzech o d ząc p od tym łu k lem . In s ta la c je te n a le ż y d a to w a ć n a Ш w .n.e. Z ty m s a m y m o k re se m łączą s ię ty n k i z a c h o w a n e n a p ó łn o cn ej 1 w s c h o d ­ n iej ś c ia n ie p o m ieszczen ia. P ochodzą on e z d w óch o k resó w u ż y tk o w a n ia p o m ieszczen ia. W s ta rs z y m były z d o b io n e r u s ty k ą , w m łodszym o k re s ie m alo w an e , W IV w .n .e. pom ieszczen ie było w y k o rzy sty w an e Jak o k lo a k a . O dkryto Jed en u s tę p o raz o b s łu g u ją c y go k a n a ł.

P ra c e k o n se rw a to rsk ie k o n c e n tro w a ły się n a te re n ie te a tr u I w c y s te rn a c h . W te a trz e d o k o n a n o a n a s ty lo z y części ś c ia n y p ołudniow ej w e sty b u lu a ta k ż e z re k o n s tru o w a n o z n iszczo ­ n y łu k k o ry ta rz a obw odow ego. D o k o n an o też e k sp lo a ta c ji Jed n eg o z d w óch d o tą d n ie oczysz­ c z o n y c h p o m ieszczeń k o ry ta rz a obwodowego.

W c y s te r n a c h p rz y s tą p io n o do p ra c przy elew acji w sc h o d n ie j budow li. Z o sta ła p rz e m u ro - w a n a c z ę ś ć ś c ia n y m iędzy d ru g ą a trzecią p rzy p o rą o raz z o s ta ła z re k o n s tru o w a n a p ierw sza p rz y p o ra . W tra k c ie p ra c re k o n s tru k c y jn y c h w y k o n an o s o n d a ż e s tra ty g ra fic z n e p rzy p ierw szej p rzy p o rze 1 p rzy p ó łn o c n o z a c h o d n lm n a ro ż n ik u c y stern y ,

P r a c e b ę d ą k o n ty n u o w a n e .

I

S ta c ja A rcheologii Ś ró d z ie m n o m o rs ­ kiej UW w K airze PP P raco w n ia K on­ s e rw a c ji Z ab y tk ó w