WIEΠI ROLNICTWO, NR 2 (147) 2010
FRANCISZEK KAPUSTA1
WSPOMNIENIE O JANIE KAROLU SONDLU
Jan Karol Sondel, ekonomista rolny, prawnik, dzia³acz spo³eczny, profesor Wy¿szej Szko³y Rolniczej i Wy¿szej Szko³y Ekonomicznej we Wroc³awiu, od-szed³ od nas 35 lat temu.
Szczególnie wysoko ceni³ swoj¹ ksi¹¿kê Cz³owiek i jego dzie³o, której nak³ad prawdopodobnie sp³on¹³ w czasie wybuchu wojny we lwowskiej drukarni i œlad po niej zagin¹³. Warto przypomnieæ i ocaliæ od zapomnienia tê niezwyk³¹ postaæ.
Urodzi³ siê 11 stycznia 1895 roku w Bochni. By³ synem Józefa – rolnika i or-ganisty w Krzy¿anowicach Wielkich pod Bochni¹, i Marii z Prochowników.
Jan K. Sondel uczy³ siê najpierw w gimnazjum bocheñskim, a od 1908 roku w Gimnazjum œw. Jacka w Krakowie, gdzie nale¿a³ do ruchu strzeleckiego. Chc¹c przysposobiæ siê do zawodu in¿yniera górniczego, pracowa³ krótko w ko-palni wêgla kamiennego pod Morawsk¹ Ostraw¹.
W sierpniu 1914 roku wst¹pi³ do Pierwszej Kompanii Kadrowej, a nastêpnie w sk³adzie 1. Brygady Legionów bra³ udzia³ w bitwie pod £owczówkiem (22–26.12.1914 r.), gdzie zosta³ ranny i z tego powodu nie móg³ dalej pozosta-waæ w wojsku.
W 1915 roku zda³ maturê w Wiedniu i rozpocz¹³ studia rolnicze w tamtej-szym Hochschule für Bodenkultur, które ukoñczy³ w 1920 roku, uzyskuj¹c tytu³ in¿yniera rolnika.
Po studiach Jan K. Sondel powróci³ do kraju. By³ to okres bardzo intensyw-nej i ró¿norodintensyw-nej dzia³alnoœci – podj¹³ pracê w Ma³opolskim Towarzystwie Rol-niczym (MTR) w charakterze instruktora w powiecie bocheñskim i brzeskim, przyczyniaj¹c siê do podniesienia poziomu tamtejszego rolnictwa (publikuje Jak
oraæ, w zagony czy p³asko, Bochnia 1923); z ramienia MTR opiekowa³ siê
Ma-³opolskim Zwi¹zkiem M³odzie¿y; kieruje Spó³k¹ Rolniczo-Handlow¹ „Jutrzen-ka” w Bochni; pracuje jako nauczyciel kontraktowy w Pañstwowym Gimnazjum 1Autor jest pracownikiem naukowym Wy¿szej Szko³y Zarz¹dzania i Bankowoœci w Poznaniu
(e-mail: franciszek.kapusta@wp.pl).
im. króla Kazimierza Wielkiego w Bochni, nauczaj¹c stenografii; prowadzi ba-dania gospodarstw ch³opskich w Ma³opolsce, przygotowuj¹c rozprawê doktor-sk¹. Badania te doprowadzi³y do napisania i obrony (17.12.1923 r.) pracy dok-torskiej Die Rindverhältnisse in kleinpolnischen Bauernbetrieben von
ükonomi-schen und betriebsorganiükonomi-schen Standpunkte betrachtet,pod kierunkiem prof. E.
Vogla na Hochschule für Bodenkultur w Wiedniu.
W 1923 roku podj¹³ kolejne studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiel-loñskiego, które ukoñczy³ w 1927 roku, uzyskuj¹c tytu³ magistra. Równolegle dzia³a³ w bocheñskiej organizacji Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”; z ramienia tej organizacji na zjeŸdzie wójtów (24.03.1924 r.) przedstawia³ kon-cepcje samorz¹dowe stronnictwa (m.in. wprowadzenie gmin jednowioskowych); wspó³pracowa³ z ko³ami Inteligencji Ludowej, prowadz¹cymi pracê oœwiatowo--kulturaln¹, a o pracy nauczycieli w tych ko³ach pisa³ w czasopismach „Piast” i „Polska Oœwiata Pozaszkolna”.
W pracy doradczej oraz oœwiatowej szeroko propagowa³ uprawê buraka cu-krowego, zw³aszcza w ma³ych gospodarstwach (m.in. publikacja Ekonomiczne
znaczenie plantacji buraka cukrowego dla rolnictwa i pañstwa, Kraków 1928),
za któr¹ to dzia³alnoœæ w 1929 roku zosta³ odznaczony Z³otym Krzy¿em Zas³u-gi przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej.
W latach 1929–1935 kierowa³ Oddzia³em Rolniczym Urzêdu Wojewódzkie-go w Krakowie, a od 1931 roku podj¹³ pracê nauczycielsk¹ – najpierw w Mê-skiej Szkole Ekonomiczno-Handlowej w Krakowie, a nastêpnie w latach 1932–1935 w utworzonym przy niej Instytucie Administracyjno-Gospodarczym (IAG), kszta³c¹cym urzêdników. Wyk³ada³ tam administracjê roln¹, politykê ekonomiczn¹ i pracê spo³eczn¹. W 1932 roku opublikowa³ pracê O ekonomikê
pracy spo³ecznej. Równolegle przygotowywa³ rozprawê doktorsk¹ Kapitali-styczny czy akapitaliKapitali-styczny charakter gospodarstw w³oœciañskich, której
obro-na odby³a siê w 1933 roku obro-na Uniwersytecie Jagielloñskim. W latach 1933–1935 redagowa³ równie¿ czasopismo „Zagroda Wzorowa – Przewodnik Kó³ek Rolni-czych”, organ MTR. W tym okresie Jan K. Sondel opublikowa³ m.in.: Braki
go-spodarcze i kulturalne jako punkt zaczepny dla pracy spo³ecznej, „Rolnik”,
Lwów 1934, Dzia³acz spo³eczny w œrodowisku wiejskim jako oœwiatowiec,
wy-chowawca, organizator, psycholog, socjolog i ekonomista,Kraków 1934, 1935.
Du¿o uwagi Jan K. Sondel poœwiêci³ zagadnieniom ekonomiczno-spo³e-cznym wsi. Pisa³ o tym, co hamuje rozwój spo³eczno-gospodarczy wsi i jakie na-le¿y podejmowaæ dzia³ania, aby j¹ zaktywizowaæ. By³ zwolennikiem teorii soli-darystycznych g³oszonych przez Leopolda Caro, jako alternatywnej propozycji ustrojowej wobec liberalizmu i socjalizmu. Propagowa³ je wœród studentów AIG (m.in. za³o¿y³ tam Ko³o Solidarystyczne pod patronatem L. Caro), a tak¿e wy-korzysta³ zarówno w swojej pracy doktorskiej, jak i publikacjach: Granice
kapi-talizmu na wsi, Lwów 1934, Gospodarstwo w³oœciañskie a kapitalizm, Lwów
1934 (z przedmow¹ Adama Krzy¿anowskiego), Zagadnienie agrokooperatywy,
jako nowej formy spó³dzielczoœci, Kraków 1935, Na marginesie katolickiego programu wiejskiego, W³oc³awek 1938, oraz innych publikacjach
Ka-p³añskiego”. W opracowaniu Zagadnienie agrokooperatywy... uzasadnia³ potrze-bê rozwijania w Polsce spó³dzielni dzier¿awczych i osadniczych jako form po-mocniczych obok w³asnoœci indywidualnej. Te formy organizacyjne w rolnic-twie mia³y stanowiæ pomoc w ³agodzeniu bezrobocia na wsi oraz byæ alternaty-w¹ na „...nies³ychany w dziejach ludzkoœci eksperyment agrarny, dokonany przez naszego wschodniego s¹siada”.
W latach 1935–1937 Jan K. Sondel by³ dyrektorem maj¹tków miasta Lwowa, a ponadto wyk³ada³ chemiê roln¹, organizacjê gospodarstw rolnych oraz rolnic-two ogólne i szczegó³owe w G³ównej Szkole Gospodarczej w Snopkowie ko³o Lwowa. W 1937 roku na skutek konfliktu z lwowskimi dzia³aczami pañstwowy-mi utraci³ pracê i przez 9 pañstwowy-miesiêcy by³ bezrobotny. Po czym zosta³ zatrudniony przez MTR na stanowisku rejonowego instruktora przysposobienia rolniczego w powiecie nowotarskim, z dala od rodziny. Pracê tê opisa³ w swoich Wspo-mnieniach przedwojennego instruktora rolnego (Wroc³aw 1970).
Od 1938 roku by³ dyrektorem Pañstwowej Œredniej Szko³y Rolniczej i Gim-nazjum Rolniczego w Bojanowie pod Rawiczem. Tam zaanga¿owa³ siê w dzia-³alnoœæ Polskiego Zwi¹zku Zachodniego i zorganizowa³ spoœród uczniów grupê œledz¹c¹ przygotowania dywersyjne mniejszoœci niemieckiej, o których na bie-¿¹co informowa³ wywiad polski. Ta dzia³alnoœæ sprawi³a, ¿e znalaz³ siê na nie-mieckiej liœcie Polaków przeznaczonych do likwidacji i po wybuchu drugiej wojny œwiatowej by³ poszukiwany przez Gestapo. Schroni³ siê najpierw w po-wiecie miechowskim; u¿ywa³ wówczas zmienionej wersji nazwiska – S¹del, i podawa³ siê za ziemianina zbieg³ego spod okupacji sowieckiej. Raz, w czasie zasadzki, uratowa³a go perfekcyjna znajomoœæ jêzyka niemieckiego. Ostrze¿ony przez przyjació³ ucieka³ na rowerze drog¹, która mia³a byæ bezpieczna, ale tak¹ nie by³a. Po napotkaniu na drodze auta z dwoma gestapowcami, ko³o których musia³ przejechaæ, zatrzyma³ siê przed nimi i udaj¹c, ¿e poprawia coœ przy ro-werze, kl¹³ w jêzyku niemieckim na polskie drogi jako przyczynê uszkodzenia roweru, z czym oni siê zgodzili. Mia³o to miejsce przy nieistniej¹cej ju¿ dzisiaj mleczarni w Prandocinie.
W latach 1941–1943 uczy³ na kursie dla nauczycieli szkó³ rolniczych w Mie-chowie, a potem organizowa³ zawodowe szko³y rolnicze w Prandocinie, Nasie-chowicach i NiedŸwiedziu i uczy³ w nich. Uczestniczy³ w tajnym nauczaniu i wspó³redagowa³ podziemne pismo Armii Krajowej „Ogniem i Mieczem” (Na-siechowice 1941–1943). Zagro¿ony aresztowaniem przez Gestapo wyjecha³ do £ososiny Górnej (pow. limanowski), gdzie by³ nauczycielem w Górskiej Szkole Rolniczej i inspektorem szkó³ rolniczych. Pracê tê opisa³ we wspomnieniach
Z pamiêtnika nauczyciela rolnictwa z ostatniej wojny oraz Wspomnienia nauczy-ciela Górskiej Szko³y Rolniczej za czas od 30 XI 1943 – 3 IV 1945 (obie w
ar-chiwum Biblioteki Ossoliñskich).
Po wojnie, w 1945 roku Jan K. Sondel powróci³ na stanowisko dyrektora pla-cówki dydaktycznej w Bojanowie, funkcjonuj¹cej pod nazw¹ Pañstwowe Szko-³y Gospodarstwa Wiejskiego. Wznowi³ równie¿ dzia³alnoœæ w Polskim Stronnic-twie Ludowym, a na ³amach „Wici” ponowi³ swoje koncepcje na temat spó³-dzielczej formy gospodarowania na ziemi, jako tymczasowej formy na
obsza-rach poniemieckich, akcentuj¹c jednoczeœnie, ¿e tylko indywidualna w³asnoœæ „...daje gwarancje najlepszego wyniku pracy rodziny ch³opskiej” (1946, nr 9). Pracê na stanowisku dyrektora szko³y opisa³ we wspomnieniu Z pamiêtnika
dy-rektora liceum rolniczego 1945–1950 (niepublikowana – Biblioteka
Ossoliñ-skich).
Habilitowa³ siê w 1946 roku z zakresu ekonomii rolniczej na podstawie roz-prawy Prawo zmniejszaj¹cego siê przychodu z ziemi oraz œrodki zaradcze (Lwów 1939, 268 s.) na Wydziale Rolniczo-Leœnym UJ, gdzie jako docent pro-wadzi³ wyk³ady z taksacji. Zatwierdzenie habilitacji nast¹pi³o 14.12.1947 roku przez Ministerstwo Oœwiaty. Opublikowa³ równie¿ pracê Przyczyny ma³ej
do-chodowoœci gospodarstw ch³opskich(1948).
Rok 1950 by³ tragiczny w ¿yciu Jana K. Sondla, poniewa¿ zosta³ pozbawio-ny mo¿liwoœci pracy dydaktycznej (g³ównie za pogl¹dy wy³o¿one w pracy habi-litacyjnej). Wyje¿d¿a wiêc na Pomorze, gdzie obejmuje kierownictwo maj¹tku doœwiadczalnego Wydzia³u Rolniczego Politechniki Gdañskiej w Sobowidzu pod Gdañskiem, ale ju¿ po roku na skutek likwidacji wydzia³u i przekszta³cenia gospodarstwa w PGR zrezygnowa³ z dalszego kierowania nim i powróci³ do ro-dzinnej Bochni. Swoj¹ pracê na tym stanowisku opisa³ w opracowaniu Ze
wspo-mnieñ dyrektora maj¹tku naukowo-doœwiadczalnego (niepublikowana –
Biblio-teka Ossoliñskich). W Bochni zorganizowa³ Spó³dzielniê Inwalidów, któr¹ kie-rowa³ i która prospekie-rowa³a dobrze, lecz sta³a siê „przedmiotem po¿¹dania” innej popieranej politycznie osoby. Jan K. Sondel zosta³ zwolniony i zacz¹³ pracowaæ dorywczo, m.in. w Spó³dzielni Dozoru Mienia i ksiêgarni rolniczej.
W 1957 roku otworzy³a siê przed Janem K. Sondlem mo¿liwoœæ powrotu do pracy naukowej i dydaktycznej. Zosta³ mianowany zastêpc¹ profesora, a w 1958 roku profesorem nadzwyczajnym w kierowanej przez Bohdana Kop-cia Katedrze Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Wy¿szej Szko³y Rolniczej we Wroc³awiu. Po utworzeniu w 1959 roku w katedrze osobnego Zak³adu Ekono-miki Rolnictwa obj¹³ jego kierownictwo i sprawowa³ tê funkcjê do przejœcia na emeryturê (1965 r.). W latach 1960–1962 kierowa³ te¿ nowo utworzon¹ Kate-dr¹ Ekonomiki Rolnictwa Wy¿szej Szko³y Ekonomicznej we Wroc³awiu. Na uczelniach w tym okresie wyk³ada³, oprócz ekonomiki rolnictwa, podstawy prawa, zasady polityki rolnej i teoriê agronomii spo³ecznej.
Po powrocie na uczelniê Jan K. Sondel chcia³ nadrobiæ stracony czas i odda³ siê intensywnej pracy naukowej. W kolejnych latach publikowa³ swoje opraco-wania, spoœród których w pierwszej kolejnoœci wymieniæ nale¿y: Pogl¹dy na
za-gadnienie cen artyku³ów rolnych(ZER 1959 nr 2), Zagadnienie intensywnoœci w produkcji rolnej (PNR 1960 nr 5), Zagadnienie kosztów przeciêtnych i krañ-cowych w produkcji rolniczej (RNR 1961, T. 76-G-2), Zagadnienia ekonomicz-nej efektywnoœci ochrony roœlin (ZER 1961 nr 5), Wzajemny stosunek uprawia-nych roœlin i jego aspekt ekonomiczny(PNR 1962, nr 2 (74)), Rezerwy produk-cyjne w gospodarstwach rolnych(1963), Aspekt ekonomiczny substytucji niektó-rych czynników produkcji przez postêp techniczny(RNR 1964, T. 77-G-2), Po-stêp techniczny a ekonomiczny w rolnictwie (RNR 1964, T. 77-G-3), Zagadnie-nia wyceny drzew owocowych(RNR 1965, T. 76-G-1), Efektywnoœæ
ekonomicz-na postêpu w ¿ywieniu zwierz¹t (PWRiL, Warszawa 1965, 151 s.), Efektyw-noœæ ekonomiczna produkcji mleka w Polsce(1966), Zagadnienie substytucji w produkcji rolnej i w innych dziedzinach ¿ycia gospodarczego (PNR 1970
nr 5). Ponadto Jan K. Sondel opublikowa³ prace we Wroc³awskim Towarzystwie Naukowym, Zeszytach Naukowych WSR we Wroc³awiu, Landeskultur i innych czasopismach.
Na szczególn¹ uwagê zas³uguje Przyrodnicze prawo oporu w rolnictwie (PWN, Wroc³aw 1966, 67 s.). Praca ta sk³ada siê z dwóch zasadniczych czêœci. Pierwsza poœwiêcona jest zagadnieniom intensywnoœci w rolnictwie. Przedsta-wiono tu pogl¹dy naukowców ró¿nych krajów na zagadnienie intensywnoœci i metodologiê ustalania jej poziomu. Druga jest poœwiêcona szczegó³owemu omówieniu prawa oporu w jego ró¿nych postaciach i ujêciach naukowych. Znaj-duj¹ siê tu równie¿ pogl¹dy Autora w tej sprawie. We wnioskach pisze On: „...prawo oporu jako prawo ekonomiczne nie istnieje, a jako prawo przyrodnicze doznaje w ci¹gu historii coraz skuteczniejszego os³abienia w miarê postêpów nauki i techniki, gdy rozpatruje siê ca³oœæ gospodarki rolnej. Gdy jednak mowa o poszczególnych warsztatach rolnych, to prawo oporu przejawia siê w nich za-wsze jako pewna regularnoœæ, wystêpuj¹ca po przekroczeniu optymalnej (w da-nych warunkach) granicy nak³adów i polegaj¹ca na zmniejszaniu siê przyrostu dochodów in natura na jednostkê przyrostu nak³adów”.
Jan K. Sondel wypromowa³ 10 doktorów. By³ cz³onkiem: Komitetu Ekono-miki Rolnictwa PAN, Wroc³awskiego Towarzystwa Naukowego (od 1961 r.), Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. By³ tak¿e radnym Rady Narodowej m. Wroc³awia i przewodnicz¹cym jej Komisji Rolnictwa. Przejœcie na emery-turê, a nastêpnie wypadek i pogarszaj¹cy siê stan zdrowia uniemo¿liwi³y Mu dalsz¹ pracê naukow¹. Odznaczony by³ m.in. Z³otym Krzy¿em Zas³ugi (1929 r.), Krzy¿em Niepodleg³oœci (1930 r.), Krzy¿em Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1965 r.), a tak¿e odznaczeniami regionalnymi, spó³dziel-czymi i samorz¹dowymi.
W ma³¿eñstwie z Karolin¹ z Nowaków (1899–1993) Jan K. Sondel mia³ sy-na Janusza (ur. 1937 r.), profesora prawa rzymskiego Uniwersytetu Jagielloñskiego.
Zmar³ 8 lutego 1975 roku i zosta³ pochowany na cmentarzu komunalnym przy ulicy Orackiej (kw. XXIII h).
¯ycie i praca Jana Karola Sondla pokazuj¹ dobitnie, i¿ by³ to Cz³owiek nie-zwykle aktywny, a przy tym asertywny i poœwiêcaj¹cy wiele czasu i energii dla innych.
Pozosta³ we wdziêcznej pamiêci wielu swoich wychowanków, równie¿ auto-ra tego¿ wspomnienia.
