Marzena Zołoteńka-Synowiec, Beata Całyniuk, Małgorzata Jędrzejowska
ZAWARTOŚĆ WITAMIN I SOLI MINERALNYCH W JADŁOSPISACH REALIZOWANYCH W OŚRODKACH LECZNICTWA
UZDROWISKOWEGO NA TERENIE KOTLINY KŁODZKIEJ Instytut Nauk o Zdrowiu
Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nysie Dyrektor: dr n. med. W. Huńka-Żurawińska
Celem pracy była ocena jadłospisów tygodniowych pod względem zawartości witamin i soli mineralnych, realizowanych w sanatoriach na terenie Kotliny Kłodzkiej. Stwierdzono, że podaż witamin C, E i z grupy B była odpowiednia do zaleceń dla osób starszych, jedynie udział witaminy A w dziennej racji pokar-mowej we wszystkich badanych okresach był przekroczony. Natomiast witamina D we wszystkich ocenianych jadłospisach była na niewystarczającym poziomie. Badanie ilościowe wykazało zbyt wysoką zawartość sodu i fosforu, a zbyt niską zawartość potasu, magnezu i wapnia.
Hasła kluczowe: witaminy, sole mineralne, osoby starsze, leczenie uzdrowiskowe. Key words: vitamins, minerals, older people, resort healthcare.
Właściwy sposób odżywiania jest jednym z czynników, który decyduje o zdrowiu człowieka. Nieprawidłowe odżywianie wiąże się z nadmierną lub niedostateczną podażą określonych składników pokarmowych, stąd obserwuje się coraz częściej większą zapadalność na choroby metaboliczne. Przy planowaniu prawidłowego żywienia niezbędna jest znajomość potrzeb żywieniowych osób dla których przy-gotowywane są posiłki. Trzeba pamiętać, że każda grupa ludności ma inne zapo-trzebowanie na energię i składniki odżywcze. Stołówki w sanatoriach są typowymi przykładami zakładów żywienia zbiorowego o charakterze zamkniętym. Ich zada-niem jest przygotowywanie posiłków tylko dla określonych grup ludności. W za-kładach tego typu jadłospisy planuje się na okres 7, 10 dni lub 14 do 21 dni (1).
Celem pracy była ocena jadłospisów tygodniowych pod względem zawartości witamin i soli mineralnych, realizowanych w sanatoriach na terenie Kotliny Kłodz-kiej.
MATERIAŁY I METODY
Badaniu poddane zostały jadłospisy tygodniowe ułożone dla kuracjuszy prze-bywających w sanatoriach należących do Uzdrowisk Kłodzkich z kuchnią central-ną. Jadłospisy pochodziły z różnych sezonów: lato, jesień, zima, wiosna. Ułożone
zostały dla mężczyzn i kobiet w wieku od 50 do 76 roku życia, cechujących się małą aktywnością fi zyczną. Przeprowadzono badanie ilościowe, które polegało na wyliczeniu poziomu zaspokojenia dziennego zapotrzebowania na witaminy i sole mineralne za pomocą metody szacunkowej, z wykorzystaniem obowiązujących norm IŻŻ (2) dotyczących dziennego zalecanego spożycia. Do obliczenia pozio-mu podaży wybranych soli mineralnych oraz witamin wykorzystano dane uzyska-ne z placówki sanatoryjuzyska-nej, w zakresie gramatury potraw wchodzących w skład ocenianych jadłospisów. Wyniki wyliczono za pomocą programu Dieta 5, który uwzględnia podstawowe straty odżywcze.
W celu dokonania oceny jadłospisu metodą ilościową, została wyliczona średnia norma przez dodanie wartości najniższej i najwyższej dla grup, w których znajdują się osoby starsze korzystające z badanych jadłospisów, dla wybranych witamin i mi-kroskładników w jednostkach, w których są one najczęściej podawane, a następnie wynik został podzielony przez ilość dodanych wartości. Uzyskaną średnią wiel-kość porównano z rzeczywistą wartością danego składnika odżywczego wyliczoną w postaci średniej arytmetycznej obserwacji uzyskanych na podstawie ocenianych jadłospisów tygodniowych dla poszczególnych pór roku.
Wyliczono również medianę, czyli wartość w uporządkowanym szeregu obserwa-cji z badanego okresu, dla której istnieje jednakowa liczba obserwaobserwa-cji o wyższej, jak też o niższej wartości. Obliczono także współczynnik zmienności, CV(%), będący miarą stosunku odchylenia standardowego dla danej wartości w próbce do średniej arytmetycznej z danej próbki, wyrażoną w procentach.
Składniki mineralne (pierwiastki składowe), które znalazły się w ocenie to sód (mg), potas (mg), ze względu na ważną gospodarkę elektrolitową, wapń (mg) i fos-for (mg) z powodu zagrożenia osób korzystających z jadłospisów osteoporozą, magnez (mg) jako składnik istotny w profi laktyce chorób serca i wreszcie żelazo (mg), ze względu na niższy poziom wchłaniania tego składnika przez organizm w starszym wieku (3). Spośród witamin, do oceny zostały wybrane: witamina C (mg), witamina A (μg) i witamina E (mg), które należą do przeciwutleniaczy, chro-niących przed nadmiarem wolnych rodników, a przez to zmniejszających ryzyko przewlekłych chorób niezakaźnych i spowolniających procesy starzenia się orga-nizmu (4). Kolejną ocenianą witaminą była witamina D (μg), z uwagi na zwięk-szone wraz z wiekiem zapotrzebowanie na tę substancję, spowodowane słabnącym metabolizmem1,25-dihydroksycholekalcyferolu w wątrobie, nerkach oraz obniżoną zdolność wytwarzania witaminy D w skórze (3). Z witamin grupy B, ocenie został poddany poziom: witaminy B1 (tiaminy) (mg), witaminy B2 (rybofl awiny) (mg) oraz witaminy B6 (mg). Uzyskane wyniki porównano z normami IŻŻ na poziomie zalecanego spożycia (RDA); wyjątkiem były witaminy E i D oraz sód i potas, dla których wzięto pod uwagę normę na poziomie wystarczającego spożycia (AI) (2).
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Analizując jadłospisy tygodniowe, ułożone dla diety podstawowej w poszcze-gólnych porach roku i porównując je z normą, otrzymano wyniki przedstawione w tab. I.
Ta b e l a I. Porównanie ilości wybranych witamin w badanych jadłospisach Ta b l e I. Comparison of the amounts of selected vitamins in analyzed menus
Pora roku Parametry oceny Analizowane witaminy C (mg) A (μg) E (mg) D (μg) B1 (mg) B2 (mg) B6 (mg) Lato X 128 1776 17 4,22 1,96 2,09 2,89 Mediana 133 1718 18 4,43 2,00 2,08 3,03 CV(%) 24,3 29,4 18,3 29,2 20,1 15,7 10,7 % normy 154 222 189 31 163 174 180 Jesień X 134 1880 15 3,17 1,95 1,93 3,3 Mediana 89 1587 14 2,9 1,88 1,95 3,04 CV(%) 47,3 31,8 26,3 51,3 21,6 12,9 8,9 % normy 161 235 167 23 162 161 206 Zima X 120 1561 18 5,18 1,71 1,97 2,73 Mediana 107 1505 19 4,38 1,71 1,71 2,10 CV(%) 31,7 33,8 11,9 48,3 28,1 17,1 15,7 % normy 145 195 200 38 142 164 171 Wiosna X 120 1500 16 3,36 1,9 2,1 2,73 Mediana 118 1469 15 3,3 1,94 2,07 2,83 CV(%) 33,4 32,9 17,7 23,8 30,7 15,6 15,9 % normy 145 188 178 23 158 175 171
X – średnia uzyskana na podstawie jadłospisu; CV (%) – współczynnik zmienności wyrażony w procentach Dostarczanie organizmowi odpowiedniej ilości witamin w pożywieniu jest nie-zbędne w każdym wieku, ale tym bardziej istotne staje się u osób starszych, ze wzglę-du na naturalne starzenie się organizmu i przebyte choroby (5). Z uwagi na naturę badania własnego, dotyczącego żywienia osób w starszym wieku, warto szczególnie skupić się na podaży witaminy D w analizowanych jadłospisach. Istnieje bowiem wiele dowodów, potwierdzających rolę niedoboru witaminy D jako czynnika ryzy-ka nadciśnienia tętniczego, działającego w mechanizmie wzbudzania układu R-A--A (renina – angiotensyna – aldosteron). Witamina D reguluje poziom parathormonu, którego nadmiar prowadzi do kalcyfi kacji naczyń. Pojawiają się też doniesienia, że witamina D może redukować ryzyko pęknięcia płytki miażdżycowej (6).
Poziom podaży witaminy D w zaplanowanych jadłospisach został w badaniu własnym zaobserwowany na poziomie od zaledwie 23% do 38% realizacji nor-my, w zależności od pory roku, co stanowiło wartości nie zaspokajające dzienne-go zapotrzebowania na tę witaminę. Podobnie niską ilość witaminy D wykazano w badaniu WOBASZ (5), prowadzonym na grupie osób między 60 a 74 rokiem życia, u których spożycie kształtowało się na poziomie 2,4 μg dla kobiet i 3,4 μg dla mężczyzn. Jeszcze niższe wartości podaży witaminy D w ocenianych
jadłospi-sach pochodzących z podwarszawskiego domu opieki społecznej wykazało badanie Dobrowolskiego i Włodarka (7), w którym stwierdzono realizację dobowego zapo-trzebowania w zaledwie 12,4%.
W przeciwieństwie do niskiego poziomu witaminy D w analizowanych jadło-spisach, ilości witaminy A wykazane w badaniu własnym stanowiły dla każdego rozpatrywanego okresu istotne przekroczenie zaleceń i wynosiły od 188% do 235% normy. Jest to zbieżne z wynikami innych badań. Nadmierne spożycie witami-ny A wykazało badanie Całyniuk i współpr. (8), dotyczące wartości energetycznej i odżywczej jadłospisów w wybranym szpitalu województwa śląskiego, w których podaż witaminy A była zawyżona w diecie podstawowej na poziomie od 171% do nawet 317% normy. Także Pokrzywa i Cieślik (9) zaobserwowali nie tylko całko-wite pokrycie zapotrzebowania na witaminę A w analizowanych jadłospisach, ale wręcz niebezpieczne przekroczenie zalecanego poziomu. Badanie przeprowadzo-ne przez Kołota i współpr. (10) także wykazało bardzo wysoki poziom witaminy A w stosunku do zalecanego spożycia. Biorąc pod uwagę powyższe obserwacje, można stwierdzić, że nadmierna podaż witaminy A stanowi powszechne zjawisko w żywieniu prowadzonym w placówkach służby zdrowia. Nawet biorąc pod uwagę straty witaminy A w trakcie procesu technologicznego, typowo oceniane na ok. 20% (11), podaż tej witaminy nadal znajduje się na wysokim poziomie, co nie jest zjawiskiem korzystnym. Witamina A w nadmiarze stanowi substancję toksyczną dla organizmu ludzkiego, a jej wpływ może przejawiać się drażliwością i zmiana-mi skórnyzmiana-mi. Duże jej dawki powodują ubytek wapnia z kośćca, prowadzący do obniżenia gęstości mineralnej tkanki kostnej i zwiększający ryzyko złamań.
Z kolei poziom witaminy C w jadłospisach analizowanych w ramach badania własnego, wyniósł od 145% do 161% zalecanej wartości. Podobne wyniki uzy-skali Pokrzywa i Cieślik (9), którzy zaobserwowali podaż witaminy C na poziomie 166,4% normy, pomimo niedoboru świeżych warzyw i owoców w rozpatrywanych jadłospisach. Przy obliczaniu podaży witaminy C uwzględniono straty talerzowe na poziomie 10%, ale należy dodatkowo wziąć pod uwagę straty podczas produkcji posiłków, wynoszące nawet 55% (11). Przy takich założeniach, można stwierdzić, że norma witaminy C nie została jednak przekroczona. Warto w ty m miejscu nad-mienić, że witamina C jest rozpuszczalna w wodzie i nawet w ilościach znacząco przekraczających normę, nie jest toksyczna.
Badanie własne wykazało ponadto wysoką podaż witaminy E, która podobnie jak witamina A występowała na poziomie znacznie przekraczającym normę – od 167% do 200% zalecanej wartości, powiązanym z większą od normatywnej ilością tłuszczu w zaplanowanych posiłkach. Interesująco wygląda porównanie z bada-niem zrealizowanym przez Pysz-Izdebską i współpr. (12), które wykazało spoży-cie witaminy E na poziomie 238,8% normy w miesiącach wiosennych, natomiast zaledwie 68,8% normy w miesiącach jesiennych. Równocześnie, w przywołanym badaniu zaobserwowano zmienną podaż witaminy C, pokrywającą normę w 100,7% w miesiącach wiosennych, a w miesiącach jesiennych tylko w 80,8%. Witamina E nie jest toksyczna, jednak w bardzo dużych ilościach, wynikających na przykład z suplementacji, może ona wywoływać bóle głowy, zmęczenie i senność. Może ona również zmniejszać wchłanianie witaminy K, ponieważ działa w stosunku do niej antagonistycznie (13).
Wyniki badania własnego wskazują nadto, że witaminy z grupy B były dostarcza-ne w ramach realizowanych jadłospisów w niewielkim nadmiarze, przy czym należy uwzględnić, że straty w procesach przetwórczych mogą w przypadku witamin z gru-py B sięgać nawet 75% ilości w pierwotnym surowcu (13). Występuje zbieżność z badaniami Sygnowskiej i Waśkiewicz (5), w ramach których także zaobserwowano wystarczającą podaż witamin z grupy B. Również badanie przeprowadzone przez Dąbrowskiego i Włodarka (7) wykazało spożycie witamin B1, B2 i B6 na poziomie 168,2–196,9% realizacji normy. Z kolei Kołota i współpr. (10) zaobserwowali nie-wystarczającą realizację norm w zakresie podaży witaminy B1 w analizowanych jadłospisach. Nadmiar witamin z grupy B w jadłospisach analizowanych w ramach badania własnego wynikał przede wszystkim z nadmiernej ilości pożywienia, która przyczyniła się także do zbyt wysokiej podaży energii. Są to witaminy rozpuszczal-ne w wodzie, co do których przekroczenie zalecanych ilości nie rodzi zagrożeń dla zdrowia kuracjuszy korzystających z badanych jadłospisów.
W dalszej kolejności, analizowano ilość wybranych składników mineralnych występujących w badanych jadłospisach, w porównaniu z uśrednionym i normami (tab. II).
Ta b e l a II. Porównanie ilości wybranych składników mineralnych w badanych jadłospisach z uśrednionymi nor-mami dla poszczególnych pór roku
Ta b l e II. Comparison of the amounts of selected minerals in analyzed menus with averaged standards for each season
Pora roku
Parametry oceny
Analizowane składniki mineralne Sód (mg) Potas (mg) Wapń (mg) Fosfor (mg) Magnez (mg) Żelazo (mg) Lato X 3442 4390 809 1885 429 14,83 Mediana 3606 4433 796 1905 426 14,21 CV(%) 12,2 18,1 21,4 8,4 11,0 9,3 % normy 265 93 67 269 107 148 Jesień X 3996 4518 770 1750 381 15,26 Mediana 3555 4725 780 1705 378 15,11 CV(%) 23,1 15,1 30,0 7,0 18,5 21,5 % normy 307 96 64 250 95 153 Zima X 4299 4036 761 1735 356 14,2 Mediana 3548 4262 772 1761 376 14,63 CV(%) 35,0 17,4 22,0 7,7 14,9 9,3 % normy 331 86 63 248 89 142 Wiosna X 3240 4082 716 1736 388 14,34 Mediana 3080 4287 736 1750 413 14,32 CV(%) 14,7 20,1 25,3 13,6 17,6 12,7 % normy 249 87 60 248 97 14
W zakresie równowagi sodu i potasu, badanie własne wykazało zaburzoną pro-porcję tych dwóch pierwiastków, na niekorzyść potasu. Zgodnie z zaleceniem Świa-towej Organizacji Zdrowia, spożycie chlorku sodu nie powinno przekraczać 5 g na dobę. Takie zalecenia dotyczą zarówno soli dodawanej do potraw, jak i zawartej w produktach wyjściowych. Stosunek soli dodawanej w procesie przetwarzania żywności do soli obecnej w produktach powinien wynosić 60 do 40% (11). Ilość sodu zaobserwowana w badaniu własnym wyniosła od 3240 mg w miesiącach wio-sennych do 4299 mg w miesiącach zimowych, co stanowiło 2–3-krotne przekro-czenie w stosunku do wskazań normy. Równocześnie, podaż potasu w badanych jadłospisach była zbyt niska i wypełniała zalecenia zaledwie w 86%-87% w okresie zimowym i wiosennym, natomiast pokrycie normy w miesiącach letnich i jesien-nych wyniosło odpowiednio 93% i 96%. Biorąc pod uwagę stosunek ilości sodu i potasu, który powinien być zbliżony do 1 (14), należy zatem zauważyć, że w ja-dłospisach objętych badaniem własnym nie został on zachowany. Podobne wyniki uzyskali w swoim badaniu Pokrzywa i Cieślik (9), którzy zaobserwowali podaż sodu na poziomie 338,4% realizacji normy, a podaż potasu na poziomie 103% zaleceń. Badanie Kołoty i współpr. (10) także wykazało nadmierną zawartość sodu we wszystkich ocenianych jadłospisach, przy równoczesnej zbyt niskiej podaży potasu. Nadmierna podaż sodu w stosunku do potasu została wykazana również przez Dobrowolskiego i Włodarka (7). Zbyt duża ilość sodu w diecie kuracjuszy przebywających w sanatorium między innymi z dolegliwościami układu krążenia nie jest wskazana, głównie ze względu na nasilenie epizodów sercowo-naczynio-wych. Nadmiar sodu sprzyja otyłości, a także zaburza homeostazę organizmu, po-przez przesunięcie wody do przestrzeni pozakomórkowej (6). Nadmierne spożycie soli może nadto sprzyjać powstawaniu nowotworu żołądka. Z kolei niedobory po-tasu mogą doprowadzić do zaburzeń rytmu serca, upośledzenia funkcji nerek, czy osłabienia siły mięśni szkieletowych (13). Ilość fosforu w jadłospisach ocenianych w ramach badania własnego przekraczała zalecenia ponad dwukrotnie i wynosił od 1735 mg w okresie zimowym do 1885 mg w okresie letnim. Zaplanowane jadło-spisy nie spełniały także zaleceń w odniesieniu do podaży wapnia, która pokrywała normę zaledwie w 60–67%. Podobnie jak w przypadku braku równowagi sodu i potasu, stosunek ilości wapnia i fosforu został zaburzony na niekorzyść wapnia. Nie sprzyja to zdrowiu kuracjuszy, przebywających w sanatorium z dolegliwościa-mi kostnostawowydolegliwościa-mi, kobiet w okresie po-menopauzalnym, jak też kuracjuszom z chorobami sercowonaczyniowymi. Wykazano, że wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego wzrasta ze spadkiem całkowitej podawanej ilości, jednak ten me-chanizm adaptacyjny słabnie z wiekiem i podaż wapnia poniżej 800 mg/dobę jest kojarzona z ujemnym bilansem wapniowym (15). Za wywołanie ujemnego bilansu wapniowego odpowiada też zwiększone spożycie fosforu, którego podaż występuje w badaniu własnym na poziomie znacząco wyższym w stosunku do podaży wapnia. Wapń wykazuje także działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne, co wpływa korzystnie na rekonwalescencję (11).
Nie bez znaczenia dla zdrowia osób starszych pozostaje również zaobserwowany w badaniu własnym niski poziom spożycia magnezu, którego brak może prowadzić do objawów neurologicznych, zwiększać zapadalność na niektóre nowotwory oraz prowadzić do zaburzeń rytmu serca i kurczliwości mięśni. Niedobór magnezu może
stać się przyczyną wystąpienia arytmii lub zwiększyć ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2, które wzrasta również z wiekiem (16). Zapewnienie odpowiedniej ilości magnezu jest więc niezmiernie istotne w profi laktyce wielu chorób. Jadłospisy oce-niane w badaniu własnym nie realizowały także i tego zalecenia w należyty sposób, ponieważ zalecana ilość magnezu została pokryta w 107% tylko w okresie letnim. W innych porach roku, ilość magnezu w jadłospisie wahała się od 356 mg do 388 mg, co stanowiło pokrycie dobowego zapotrzebowania jedynie w 89–97%. Wyniki badania własnego znajdują potwierdzenie w badaniu Markiewicz i współpr. (16), które wykazało niewystarczające spożycie wapnia i magnezu przez osoby starsze, zamieszkałe na Podlasiu, w okresie zimowym i letnim, przy czym podaż obydwu pierwiastków w zimie była niższa niż w lecie. Na niedostateczne spożycie wapnia i magnezu wskazują też wyniki badań Sygnowskiej i Waśkiewicz (5). Zbyt niska podaż wapnia została stwierdzona również w badaniu Całyniuk i współpr. (8), sta-nowiąc odpowiednio do pory roku: w okresie wiosennym 74,32% normy, w okresie letnim 72,26% normy, w okresie jesiennym 68,31% normy i w zimie 72,92% normy.
Żelazo występowało we wszystkich jadłospisach ocenianych w badaniu własnym na poziomie nieznacznie wyższym od normy, co pozwala na stwierdzenie, że ten pierwiastek był dostarczany w zalecanej ilości. Podobne ilości żelaza w podawa-nych posiłkach dla osób starszych wykazało badanie Sygnowskiej i Waśkiewicz (5), w którym podaż żelaza pokrywała dzienne zapotrzebowanie na ten składnik. Nieco odmienne wnioski zostały sformułowane w badaniu przeprowadzonym przez Tymo-szuk i Orkusz (11), w ramach którego zaobserwowano prawidłowy poziom żelaza w jadłospisach szpitalnych okresu wiosennego, jesiennego i zimowego, w odróżnie-niu od okresu letniego, w którym podaż żelaza była zbyt niska w stosunku do normy.
WNIOSKI
1. Podaż witamin C, E i z grupy B była odpowiednia do zaleceń dla osób star-szych, jedynie udział witaminy A w dziennej racji pokarmowej we wszystkich ba-danych okresach był przekroczony. Odwrotnie kształtowała się podaż witaminy D, która we wszystkich ocenianych jadłospisach była na niewystarczającym poziomie.
2. Badanie ilościowe wykazało zbyt wysoką zawartość sodu i fosforu, a zbyt niską zawartość potasu, magnezu i wapnia. Ilość żelaza przekraczała zalecany po-ziom we wszystkich jadłospisach dekadowych, jednak w mniejszym stopniu niż sód i fosfor.
M. Z o ł o t e ń k a-S y n o w i e c, B. C a ł y n i u k, M. J ę d r z e j o w s k a
VITAMIN AND MINERAL CONTENT IN MENUS APPLIED IN SPA HEALTH CENTERS IN AREA OF KOTLINA KŁODZKA
S u m m a r y
Introduction. Proper nutrition is one of the key factors that determine human health. Incorrect
feeding is associated with excessive or insuffi cient supply of certain nutrients.
Aim. The purpose of this work has been evaluation of the decade menus used in the sanitariums
Material and methods. Week menus, prepared for sanatorium patients, have been studied. They
covered 5 working days and 2 weekend days. The menus were from different seasons: summer, autumn, winter, spring. They were prepared for men and women aged from 50 to 76 having little physical acti-vity. The quantitative research have been conducted which was based on calculating the level of daily requirement of vitamins and minerals by means of quantitative method using the current standards.
Results. In the menus examined, it has been found that the supply of vitamins C, E and vitamin
group B complied with the nutritional guidelines for elderly persons, and only the daily intake of vitamin A exceeded the standards in all the periods analyzed. Contrarily, the supply of vitamin D was inadequ-ate in all evaluinadequ-ated menus. The quantitative analysis has demonstrinadequ-ated excessive levels of sodium and phosphorus and inadequate content of potassium, magnesium and calcium. The amount of iron exce-eded the recommended level in all decade menus, but to a lesser degree than sodium and phosphorus.
Conclusions. The analyzed menus were not properly balanced, whereby the health of the elderly
can be adversely affected.
PIŚMIENNICTWO
1. Czarnowska-Misztal E., Kunachowicz H., Turlejska H.: Zasady żywienia człowieka. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 2000. – 2. Jarosz M. (red): Normy żywienia dla populacji polskiej – nowe-lizacja. IŻŻ. Warszawa, 2017. – 3. Gertig H., Przysławski J.: Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa, 2015. – 4. Gronowska-Senger A.: Zarys oceny żywienia. Wydanie II. Wydawnictwo SGGW. Warszawa, 2013. – 5. Sygnowska E., Waśkiewicz A.: Ocena sposobu żywienia osób w wieku 60–74 lat. Badanie WOBASZ. Bromat. Chem. Toksykol., 2011; (44)3: 240-244. – 6. Knyszewski K., Czapiewska M., Każmierczyk K, Lebiedzińska A.: Wpływ stylu życia współczesnego człowieka na rozwój chorób układu krążenia. Bromat. Chem. Toksykol., 2016; 49(2): 107-113. – 7. Dobrowolski H., Włodarek D.: Ocena jadłospisów w podwarszawskim domu opieki dla osób starszych. Bromat.Chem. Toksykol., 2016; 49(2): 130-137. – 8. Całyniuk B., Grochowska-Niedworok
E., Misiarz M., Podniesińska R.: Ocena wartości energetycznej i odżywczej diet na przekładzie
wybra-nego szpitala województwa śląskiego. Bromat. Chem. Toksykol., 2011; 44(3): 434-441. – 9. Pokrzywa
P., Cieślik E.: Ocena sposobu żywienia pacjentów w szpitalach województwa małopolskiego. Żywn.
Nauka Technol. Jakość, 2008, 56(1): 138-145. – 10. Kołota A., Głąbska D., Włodarek D.: Ocena wartości energetycznej i odżywczej jadłospisów starszych kobiet mieszkających w zakładzie pielęgnacyjno--opiekuńczym z uwzględnieniem ich sezonowości. Bromat. Chem. Toksykol., 2015; 48(3): 376-381.
11. Tymoszuk M., Orkusz A.: Ocena wartości energetycznej i odżywczej diet szpitalnych na podstawie jadłospisów dekadowych. Nauki inżynierskie i technologie, 2015, 4(19): 94-104. – 12. Pysz-Izdebska
K., Leszczyńska T., Kopeć A., Nowacka E., Bugaj B.: Pokrycie zapotrzebowania na energię i wybrane
składniki odżywcze w diecie pensjonariuszy domu pomocy społecznej oraz ocena ich parametrów antropometrycznych. Żywn. Nauka Technol. Jakość, 2010, 6(73): 239-254. – 13. Włodarek D., Lange E.,
Kozłowska L., Głąbska D.: Dietoterapia. PZWL. Warszawa, 2014. – 14. Gajewska D. (red): Standardy
Postępowania Dietetycznego w Kardologii. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Dietetyki. Dietetyka, 2016, 9 (wyd. Spec.): 14-15. – 15. Bolesławska I., Przysławski J., Schlegel-Zawadzka M., Grzymisławska
M.: Zawartość składników mineralnych w całodziennych racjach pokarmowych kobiet i mężczyzn
sto-sujących dietę tradycyjną i „optymalną” – analiza porównawcza. Żywn. Nauka Technol. Jakość, 2009, 4(65): 303-311. – 16. Markiewicz R., Borawska M.H., Socha K., Gutowska A.: Wapń i magnez w diecie osób starszych z regionu Podlasia. Bromat. Chem. Toksykol., 2009; 42(3): 629-635.
