Słownik polskich nazw osobowych na Mazurach i Warmii : (problematyka i postulaty badawcze)

Chojnacki, Władysław

Słownik polskich nazw osobowych

na Mazurach i Warmii :

(problematyka i postulaty badawcze)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 387-402

W ła dysła w Chojnacki

SŁOWNIK POLSKICH NAZW OSOBOWYCH NA MAZURACH I WARMII

(Problematyka i postulaty badawcze)

M ija już 43 la ta od p rzyłączenia do P olsk i ziem m azu rsk ie j i w a r ­ m ińskiej. W ty m okresie ożyw iły się b ad an ia n a d ich przeszłością, p o w ­ stało w iele cennych p ra c nau k o w y ch n a te m a t zw iązków ty ch ziem z P o l­ ską. J e d n a k jak do tąd nie pod jęto bodaj najw ażniejszego te m a tu , jak im są polskie n azw y osobowe n a M azurach i W arm ii. N ik t dotąd nie w y su ­ n ą ł p o stu la tu opracow ania ich słow nika za okres od X IV w. do 1945 r. T ym czasem b yłaby to p raca n ie ty lk o w ielce pożyteczna jako bezsporne św iadectw o polskości tego regionu, ale rów nież p rz y d a tn a do b ad ań n ad polskim osadnictw em n a M azurach i W arm ii (te m a t te n jest n ie ste ty t r a k ­ to w a n y u n as po m acoszem u). Nie zadano sobie tru d u w yjaśnienia, k ied y i skąd w zięły się n a M azurach identyczne jak na M azowszu n a z w y m ie j­

scowości oraz iden ty czn e nazw iska ludności po o b u stro n a c h daw n ej g ra­ nicy. N ajw yższy już czas, a b y w O lsztynie podjąć pracę n a d zestaw ie­ n iem „Słow nika polskich n azw osobow ych n a M azurach i W arm ii” .

S p raw ą opracow ania ogólnopolskiego słow nika n azw osobow ych z a j­ m ow ano się u n a s od daw na. P ie rw s z y m jego pom ysłodaw cą b y ł w 1909 ro k u z n an y badacz k u ltu r y lu d ow ej Z y g m u n t Gloger. N ad re alizacją tego pom ysłu zastanaw iano się dłuższy czas i dopiero w 1930 r. pow stała p rzy U niw ersytecie Lw ow skim , pod k ie ru n k ie m prof. W itolda Taszyckiego, ję­ zykoznaw cza pracow nia, k tó r a rozpoczęła grom adzenie m ateriałó w do przyszłego słow nika. Szczęśliwie p rz e trw a ły one ta m okres okupacji, a po w ojnie zostały przew iezione do K rak o w a i zdeponow ane w P o lsk iej A ka­ dem ii U m iejętności. T am w znow iono p ra c ę n a d gro m ad zen iem m ateriałó w do słownika, a od 1953 r. k o n ty n u o w an o ją w Z akładzie O nom astyki P o l­ skiej p rzy In sty tu cie Języ k a Polskiego PA N, gdzie S ł o w n i k s t a r o p o l s k i c h n a z w o s o b o w y c h został ostatecznie opracow any, a o p ublikow any w latach 1965— 1987 p rzez W ydaw nictw o Z ak ład u N arodow ego im. O ssolińskich we W rocław iu.

S łow nik ten, ob ejm u jący okres od 1500 do 1800 r„ jest opracow aniem bardziej językoznaw czym niż h istorycznym , o p arty m w yłącznie o źródła d ru k o w an e (średniow ieczne do k u m en ty , k roniki, ro ty przysiąg sądow ych K O M U N I K A T Y M A Z U R S K O - W A R M I Ń S K I E , 1988, N R 3 - 4

388

rtp.) głów nie z te re n u P olski przedrozbiorow ej. Z daw n y ch P ru s W schod­ n ich S ł o w n i k uw zględnia jedynie C o d e x d i p l o m a t i c u s P r u s s i c u s i C o d e x

d i p l o m a t i c u s W a r m i e n s i s , a więc w -małymi ty lk o sto p n iu m ogły się w n im analeźć polskie nazw y osobowe z M azur i W arm ii.

W śród osób zaangażow anych p rzed w o jn ą do prac n ad ty m S ł o w n i ­

k i e m był językoznaw ca S tanisław Rospond (1906— 1982), docent U n iw er­ sy te tu Lwowskiego. In tereso w ał się on wówczas lite r a tu rą staro p o lsk ą na M azurach, zwłaszcza jej stro n ą językow ą L P o w ojnie objął k a te d rę ję­ zyka polskiego n a U niw ersytecie W rocławskim . W 1946 r. zainicjow ał opracow anie i w ydanie S ł o w n i k a n a z w i s k ś l ą s k i c h . Ju ż w n a stę p n y m roku rozpoczęto grom adzenie m ateriałó w w ram ach p rac S ek cji Języ k o w ej In ­ s ty tu tu Śląskiego we W rocław iu. P ie rw sz y e tap opracow ania haseł uk o ń ­ czono w 1955 r. zam ykając go liczbą 200 tys. fiszek. W p rzeciw ieństw ie do swego p ierw ow zoru czyli S ł o w n i k a s t a r o p o l s k i c h n a z w o s o b o w y c h , oparto się głów nie na źródłach a rch iw aln y ch i teren o w y ch (-m.im. spisyw ano n a ­ zw iska z n a g ro b k ó w n a cm en tarzach m iejsk ich i w iejskich) i w końcu — d ru k o w an y ch . W ykorzystano w ięc 400 n a jw ażn iejszy ch rękopisów z A r­ ch iw u m P aństw ow ego w e W rocławiu oraz z tam tejszego A rc h iw u m D ie­ cezjalnego, a ty lk o sporadycznie sięgano do źródeł pro w in cjo n aln y ch

i ksiąg m etry k aln y ch . Z d ru k o w a n y c h p u b lik acji uw zględniono A d r e s ­

s b u c h oraz n iek tó re czasopisma. P rz y zbieraniu m ateriałó w by li z a tr u d ­ nieni: w archiw ach — asystenci i słuchacze z w yższych la t studiów uni­ w ersy teck ich z zakresu językoznaw stw a, a w bibliotekach p rz y p rzeg ląd a­ n iu w y d aw n ictw d ru k o w an y ch — słuchacze z pierw szych la t studiów .

„ K a rto te k a — p isał prof. R o sp o n d 2 — n o tu je n a stę p u ją c e elem en ty : 1. w ie rn y filologicznie tra n slite ro w a n y zapis nazw iska w raz z im ieniem , e w en tu aln y m zaw odem i płcią; 2. chronologizacja i lokalizacja przekazu źródłowego; 3. lokalizacja bibliograficzna; 4. frek w en cja p rz y p o w ta rz a ją ­ cych się n a tej sa m e j stronie nazw iskach. K a rto te k ę ułożono alfabetycznie sporządzając k a rtk i hasłow e w edług zrek o n stru o w an y ch haseł nazw isko­ w y ch ” .

P ra c a n a d grom adzeniem m a te ria łu trw a ła n a d a l i w 1960 r. było już około 350 tys. fiszek 3. W 7 la t później u k azał się n a k ła d e m In s ty tu tu

Sląs-1 O p u b l i k o w a ł n a s t ę p u j ą c e p r a c e n a t e n t e m a t : l . C z y J a n S e k l u c j a n m a z u r z y ł ? , S p r a w o ­ z d a n i a T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w e L w o w i e , 1 9 3 7 ,1 . 17, z . 2; 2. K t o j e s t a u t o r e m p i e r w s z e g o d r u ­ k o w a n e g o t ł u m a c z e n i a N o w e g o T e s t a m e n t u — J a n S e k l u c j a n c z y S t a n i s ł a w M u r z y n o w s k i ? , i b i d e m , 1938, t. 18, z. 2; 3. K u l t u r a j ę z y k o w a n a P o m o r z u m a z o w i e c k i m w X V I w . , I n s t y t u t M a ­ z u r s k i — K o m u n i k a t y , O l s z t y n 1948; 4. D r u k i m a z u r s k i e X V I w . , I n s t y t u t M a z u r s k i , O l s z t y n 1948; 5. S t u d i a n a d j ę z y k i e m p o l s k i m X V I w . J a n S e k l u c j a n , S t a n i s ł a w M u r z y n o w s k i , J a n M a ł e c k i , W r o c ł a w 1949; 6. S t a n i s ł a w M u r z y n o w s k i , o b r o ń c a j ę z y k a o j c z y s t e g o , w : S t u d i a z d z i e j ó w k u l t u r y p o l s k i e j . W a r s z a w a 1949. 2 S . R o s p o n d , S ł o w n i k n a z w i s k ś l ą s k i c h . P r o b l e m a t y k a i d o t y c h c z a s o w y e t a p b a d a w c z y , O n o m a s t i c a , 1955, R . 1, s . 203. 3 S . R o s p o n d , N a z w i s k a Ś l ą z a k ó w , I n s t y t u t Ś l ą s k i w O p o l u , O p o l e I960.

kiego w O polu tom pierw szy S ł o w n i k a , a w 1973 r. — to m d r u g i 4. Słusz­ nie pisał z n u tk ą d u m y w e w stępie prof. Rospond, że jest to „w łaściw ie pierw szy słow nik h isto ry czn y i etym ologiczny nie ty lk o polski, ale w ogóle słow iański” 5. T rzeba dodać, że ostateczny k sz ta łt tego dzieła je s t w y n i­ k iem b en ed y k ty ń sk iej p racy prof. Rosponda, gdyż w k arto tece p rzy n ie ­ k tó ry ch pop u larn iejszy ch nazw iskach znajdow ało się n a w e t po 500 zapi­ sów, a w d ru k u uw zględniono ich, co n ajw y żej, 10, jako p rz y k ła d y z po­ d an iem źródła. Na p ie rw s z y m m iejscu hasła podano w ytłuszczoną czcion­ ką w łaściw e (często zrekonstruow ane) brzm ienie nazw iska, a p o tem datę roczną n ajstarszeg o jego zapisu oraz w skrócie źródło i inine w a ria n ty za­ pisowe tegoż nazw iska. N astęp n ie podano jego etym ologię w czterech g ru p ach k w alifik acy jn y ch w ra z z odpow iednim i podgrupam i, a n a k o ń ­ cu — jego etym ologię typologiczną, k la s y fik a c y jn ą i kom p araty sty czn ą. W S ł o w n i k u uw zględniono polskie nazw isk a rodzim e oraz sym biostyczne h y b ry d a ln e polsko-niem ieckie. N atom iast pom inięto niespolonizow ane n a ­ zw iska niem ieckie i łacińskie, chociaż w w ielu p rz y p a d k a c h m ożna się do­ myślać, że b y ły one pierw o tn ie polskie i zostały przetłu m aczo n e na nie­ m iecki i łaciński (p rzy k ład z M azur: M łynarz-M iiller-M olitor).

N iestety, d ru k ie m u k azała się tylko połow a tego S ł o w n i k a , bo w 1982

ro k u zm arł jego inicjato r, tw ó rca i re d a k to r w jed n ej osobie. In s ty tu t Śląski w O polu p o w ierzy ł dokończenie tego dzieła prof. Bogdanow i Si-

cińskiem u w e W rocław iu, m ożna w ięc m ieć nadzieję, że S ł o w n i k zostanie

nareszcie doprow adzony do końca.

L ite ra tu r a n a te m a t polskich nazw isk jest bairdzo obszerna i tru d n o ją w ty m a rty k u le omówić n a w e t pobieżnie. P io n ieram i w om aw ianej dziedzinie by li W ładysław T aszycki 6 i J a n S tan isław B y stro ń 7. Z ostatnio w y d a n y c h książek o te j te m a ty c e najciekaw sze są prace Józefa M a tu ­ szew skiego 8 i Józefa B ubaka e. O m ówiono w n ic h obszernie zagraniczną lite r a tu rę p rzedm iotu (gdy chodziło o n azw isk a w p a ń stw ach zachodnich) i k rajo w ą, więc ta m m ożna się z n ią bliżej zapoznać. Z an im pow stało n a ­ zw isko w obecnym tego słow a znaczeniu posługiw ano się u nas, ta k jak w in n y ch k rajach , ty lk o im ionam i z d o d atk iem n azw y m iejscowości, skąd ta osoba pochodziła, lu b im ienia odojcowskiego, zaw odu bądź pnzydomka. Te ostatnie sta ły się ja k b y p ie rw o tn y m i nazw iskam i, a często w ystępo­ w a ły ta k ż e obok ustalonego nazw iska d la odróżnienia osób noszących to sam o im ię i nazw isko.

S ł o w n i k p o ls k i c h n a z w o s o b o w y c h n a M a z u r a c h i W a r m i i 389 4 S . R o s p o n d , S ł o w n i k n a z w i s k ś l ą s k i c h . C z. I: A - F ; C z. II: G - К , W r o c ł a w 1967— 1973. 5 I b i d e m , c z . 1, s . V . 6 W . T a s z y c k i , P o l s k i e n a z w i s k a o s o b o w e , W a r s z a w a 1924. 7 J . S . B y s t r o ń , N a z w i s k a p o l s k i e , L w ó w 1927; t o ż w y d . 2, L w ó w 1936. 8 J . M a t u s z e w s k i , P o l s k i e n a z w i s k a s z l a c h e c k i e , Ł ó d ź 1975. 9 J . B u b a k , P r o c e s k s z t a ł t o w a n i a si<? p o l s k i e g o n a z w i s k a m i e s z c z a ń s k i e g o i c h ł o p s k i e g o , K r a k ó w 1986.

390

Chronologia p ow staw ania w Polsce n azw isk w dzisiejszym tego słow a znaczeniu (jeszcze w X V III w. słowo «nazwisko» oznaczało nazw ą) była mów iąc w skrócie następ u jąca: „Pierw sze naizwiska u n a s p ojaw iły się w praw dzie już w X IV w., ale ich u trw a la n ie się i rozpow szechnianie było m ocno ziróżmoowane, i to w zależności od w a rstw społecznych i stopnia zamożności. S tąd sam proces u trw a la n ia się nazw isk szlacheckich trw a ł przez dw a stulecia od k ońca X IV do końca X V I w. Z anim zaczęto u ż y ­ w ać nazw iśk, posługiw ano się im ionam i z określeniem m iejscowości po­ chodzenia, bez w zględu na sta n społeczny. Z czasem szlachta zaczęła u r a ­ biać sobie nazw isko od te j m iejscowości w zględnie od nazw y posiada­ nego m ajątk u , a poniew aż często m iała ich w ięcej, więc dowolnie to n a ­ zwisko zm ieniała. Jeszcze w dru g iej połowie XVI w. n ie należało do rz a d ­ kości, że ojciec i jego dorośli synow ie nosili różne nazw iśka, bo p rzy b rali je od m ajątk ó w , w k tó ry c h mieszkali. C zynnikiem in te g ru ją c y m rodzinę nie było w ów czas nazw isko, ale w spólny herb. N ajw cześniej u trw a liły się nazw iska u m ożnych rodów, a także w śród szlach ty zam ieszkałej w Wielfcopolsce.

W dużych m iastach zam ożniejsze rod zin y m ieszczańskie p rzy b ierały nazw iska ró w nież od końca X IV w., nato m iast w m ały ch m iasteczkach nazw iska m ieszkańców p ojaw iały się dopiero w X V II w., a proces ich u trw a la n ia ciągnął się aż do początku X IX w. P rzy czy n ą tego było głów ­ nie pochodzenie ty ch m ieszczan z w a rstw y chłopskiej. W praw dzie n azw i­ ska p o jaw iały się w śród chłopów rów nież w końcu XVI w., ale w yłącznie w śród m ieszkańców królew szczyzn, dóbr kościelnych i m agnackich, przy czym proces .ich u trw a la n ia się postępow ał aż do X V II w . N atom iast naz­ w iska chłopów poddanych szlachcie u tr w a la ły się od X V II do początku X IX w ie k u ” 10.

T a praw idłow ość w pow staw an iu nazw isk w ystępow ała także n a M a­ zurach i W arm ii, dokąd zaczęli nap ły w ać, jeszcze w okresie krzyżackim , polscy osadnicy z Ziem i C hełm ińskiej, a n astęp n ie z K sięstw a Mazowiec­ kiego. P olacy zasiedlili nie ty lk o obszar, k tó r y n a z y w a m y M azuram i i pol­ ską W arm ią, ale już w X V I w. rozpoczęli w tó rn e osadnictw o n a ziem iach północnych oraz n a L itw ie p ru sk iej i dopiero ogrom ne spustoszenie M a­ zur w 1656 r. dokonane przez T a ta ró w h e tm a n a W incentego G osiew skie­ go załam ało tę polską ekspansję. Pozostały po n ie j trw a łe ślad y w postaci nazw isk polskich w śród m ieszkańców ta m ty c h ziem oraz w iadom ości o od­ p raw ian iu n ab o żeń stw w języku polskim w pow iatach: bartoszyckim , d a r- kiejmSkim, gierdawslkim, iław eckim , k ętrzyńskim , królew ieckim , m o rąs- kim , pasłęckim , stołupiańskim , św iętosiekierskim , w elaw skim i w y stru c

-10 W ł. C h o j n a c k i , A m e r y k a ń s k a P o l o n i a s z u k a s w o i c h k o r z e n i ги P o l s c e , P r z e g l ą d P o l o ­ n i j n y , 1982, z. 4, s s . 67—68,

S ł o w n i k p o ls k i c h n a z w o s o b o w y c h n a M a z u r a c h i W a r m i i 391

kim n . Ci polscy osadnicy nie ulegli w ynaro d o w ien iu jeszcze w połowie X V III w., jak św iadczą o ty m zapotrzebow ania rozporządzeń (edyktów) w języku polskim w pow iatach: barciańskim , gierdaw skim , iław eckim , królew ieckim , pasłęckim i w y stru ck im . Okazało się, że P olacy m ieszkali wówczas na Sam bii, skoro „ a m t” F isch h au sen otrzy m ał w 1734 r. 30 pol­ skich edyktów , tyleż sam o co litew skich i o połow ę m n iej niż niem ieckich, a w Labiaw ie sta ro sta zam ów ił w 1732 r. aż 63 polskie edyikty dla sześciu p a ra fii ew angelickich i trzech „ a m tó w ” . Podobnie w R agnecie w 1734 r. żądano 57 polskich edyktów , a w 1743 dom agano się jeszcze 23 dla sześciu w s i 12. T ak więc w poszukiw aniu polskich nazw isk n ie m ożna się o grani­ czać do M azur i W arm ii, ale p rak ty czn ie w in n y być w zięte pod uw agę całe daw ne P ru s y W schodnie.

P o d ejm u jąc decyzje o opracow aniu „S łow nika polskich n azw osobo­

w ych na M azurach i W a rm ii” trz e b a będzie p rzy jąć m o del albo S ł o w n i ­

k a n a z w i s k ś l ą s k i c h , uw zględniającego zarów no arch iw alia jak i p u b lik a ­ cje drukow ane, albo S ł o w n i k a s t a r o p o l s k i c h n a z w o s o b o w y c h , ogranicza­ jącego się do ty c h ostatnich. P oniżej omówię p rzykładow o obydw a rodzaje źródeł dla łatw iejszego pow zięcia tak iej decyzji.

O pracow anie S ł o w n i k a n a z w i s k ś l ą s k i c h było ułatw ione, gdyż archiw a

zn ajdow ały się n a m iejscu. N atom iast n ajw ażn iejsze dla przeszłości M azur źródła z n a jd u ją się obecnie w B erlinie Zachodnim w G eheim es S ta a ts­

a rch iv P reu ssisch er K u ltu rb e sitz (XX H a u p ta b te ilu n g S taatsarc h iv

K ö n ig sb e rg )13. Dzięki mim m ożna poznać nazw y osobowe polśkich osadni­ ków w poszczególnych p o w iatach od X IV w. (H aus- u. H a n d fe ste n ­ bücher), a począw szy od 1600 r. m ożna śledzić nazw iska m ieszkańców po­ szczególnych w si przez przeszło 200 la t (Aarntsrechnungen). D opom agają w ty m jeszcze księgi czynszu łanow ego (H ufenschossprotokolle) zaprow a­ dzone w 1719 r. i księgi podatkow e oraz św iadczeń w n a tu rz e (P rä sta ­ tionstabellen) prow adzone od X V III do połow y X IX w., obejm ujące szla­ chtę, chłopów, m łynarzy, k arczm arzy itp. Są ta m także zestaw ienia osób zm arły ch w czasie epidem ii (najobszerniejsze z la t 1709/1710) i ocalałyoh, a także — zabitych, w zięty c h do niew oli i ocalałych podczas n a p ad u T a­ ta ró w w 1656 r. Część ty c h akt, zm ikrofilm ow anych, uzyskało T o w arzy ­ stw o N aukow e w T o runiu w ra m a c h w y m iany. N ato m iast a k ta z X IX i X X w. z teren ó w p rzyłączonych w 1945 r. do P olski z n a jd u ją się obec­ nie w A rch iw u m P a ń stw o w y m w O lsztynie, gdzie rów nież pow inna być przeprow adzona kw eren d a; podobnie jak w a rch iw ach teren o w y ch w E ł­

11 W ł. C h o j n a c k i , Z b o r y p o l s k o - e w a n g e l t c k i e w b y ł y c h P r u s a c h W s c h o d n i c h iü X V I — X X w . , R e f o r m a c j a w P o l s c e , 1953/1955, t . 12, n r 45/50, s s . 303— 412, m a p a . 12 W ł. C h o j n a c k i , P r u s k i e r o z p o r z ą d z e n i a w j ę z y k u p o l s k i m d l a l u d n o ś c i d a w n y c h P r u s K s i ą ż ę c y c h w X V I — X I X w i e k u , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1980, n r 2, s s . 141— 142. 13 K . F o r s t r e u t e r , D a s P r e u s s i s c h e S t a a t s a r c h i v i n K ö n i g s b e r g . E in g e s c h i c h t l i c h e r R ü c k ­ b l i c k m i t e i n e r Ü b e r s i c h t ü b e r s e i n e B e s t ä n d e , G ö t t i n g e n 1955.

392

ku, M orągu, M rągowie i Szczytnie. D la W arm ii trzeb a w ykorzystać a k ta w A rchiw um D iecezjalnym w O lsztynie, nie ograniczając się do p o w iatu olsztyńskiego i reszelskiego, ale uw zględniając rów nież p o w iaty b ran iew ­ ski i lidzbarski, gdzie tak że m ieszkali d aw niej Polacy.

Nie n ależy zapom inać o n a jw ażn iejszy ch źródłach o bfitujących w naz­ w iska, k tó ry m i są kościelne księg i m e try k a ln e prow adzone n a W arm ii i M azurach od schyłku X V I w. (Na M azurach większość ksiąg pow stałych p rz e d 1656 r. została zniszczona). Począw szy od 1874 r. rolę tę spełniały rów nież urzędow e księgi sta n u cyw ilnego. Szczegółowy, choć n ie całkiem

k o m p letn y w y k az kościelnych k siąg m etry k a ln y c h z te re n u P r u s W schod­

nich i W olnego M iasta G dańska opublikow ał w 1939 r. E d w ard G rigo- l e i t 14. W czasie działań w ojen n y ch w 1945 r. księgi te przew ieziono do pomieszczeń fa b ry k i b ro n i w S prin g en koło F rau en see (W erra), gdzie w k w ie tn iu 1945 r. duża ich część spłonęła 15. P o w ojnie zaktualizow any spis ty ch ksiąg opublikow ał tenże a u to r z uw zględnieniem ich m ik ro fil­ m ów p rzechow yw anych w ów czas w D eutsches Z en tra larch iv w Pocz­ dam ie 10.

N iem cy n auczeni dośw iadczeniem pierw szej w o jn y św iatow ej, kied y w P ru s a c h W schodnich (m.in. także n a M azurach) w iele ksiąg m e try k a l­ ny ch spłonęło w raz z p lebaniam i, postanow ili w 1934 r. (już po zaw arciu z P olską p a k tu o nieagresji) zabezpieczyć m azu rsk ie księgi m e try k a ln e p rzed P olakam i, g dyby w ta rg n ę li oni do P ru s W schodnich 17. W ty m celu rozpoczęto ak cję m ikrofilm ow ania ksiąg m e try k a ln y c h na ty m terenie; p rzerw an o ją w 1939 r., po w y b u ch u w ojny. M ikrofilm y te z n ajd u ją się obecnie w L ipsku w C e n tra ln y m O środku G enealogii w N iem ieckiej R epublice D e m o k ra ty c z n e j1S. 14 E . G r i g o l e i t , V e r z e i c h n i s d e r O s t p r e u s s i s c h e n u n d D a n z t g e r K i r c h e n - B ü c h e r s o w i e d e r D i s s i d e n t e n - u n d J u d e n r e g i s t e r , G ö r l i t z 1939. 15. H . B l a n k , O s t p r e u s s f s c h e K i r c h e n b ü c h e r . G e s a m m e l t e A u f z e i c h n u n g e n ü b e r i h r e F ü h r u n g u n d i h r S c h i c k s a l , A l t p r e u s s i s c h e G e s c h l e c h t e r k u n d e , N . F . , 1952/1954, w y d . 2, s . 54. 16 E . G r i g o l e i t , - N e u e s V e r z e i c h n i s o s t p r e u s s i c h e r K i r c h e n b ü c h e r s o u it e d e r v o r 1874 a n g e ­ l e g t e n P e r s o n e n s t a n d s r e g i s t e r . A l l r i n g e n , K r e i s K ü n z e l s a u 1958 ( R e c e n z j a W ł, C h o j n a c k i , R o c z ­ n i k O l s z t y ń s k i , 1960, t . 3, s s . 320— 323). 17 H . B l a n k , F o t o g r a p h i s c h e A u f n a h m e u n d B e s t a n d s v e r z e i c h n u n g d e r o s t p r e u s s i s c h e n K i r ­ c h e n b ü c h e r , A l t p r e u s s i s c h e G e s c h l e c h t e r k u n d e , 1939, 13, s . 83: „ D i e s e E r f a h r u n g e n h a b e n , a l s d i e p o l i t i s c h e L a g e s i c h i n d i e s e m S o m m e r i m m e r m e h r z u s p i t z e , d i e z u s t ä n d i g e n s t a a t l i c h e n u n d k i r c h l i c h e n S t e l l e n v e r a n l a s s t , r e c h t z e i t i g g e e i g n e t e A n s t a l t e n z u u n t e r n e h m e n , u m e i n e W i e d e r h o l u n g s o l c h e r E r e i g n i s s e z u v e r h ü t e n . A u c h w e n e s d e n P o l e n g e l u n g e n w ä r e , i m O s t - p r e u s s e n e i n z u d r t n g e n , h ä t t e e i n e Z e r s t ö r u n g w e i t e r e r K i r c h e n b ü c h e r n i c h t m e h r s t a t t f i n d e n k ö n n e n , d a d ie B ü c h e r a l l e r a n P o l e n a n g r e n z e n d e n G e b i e t e i n e i n e m t i e f e n G ü r t e l h e r a u s g e ­ z o g e n u n d i n K ö n i g s b e r g b z w . i n B e r l i n s i c h e r g e s t e l l t w a r e n . D i e s e r V o r s i c h t s m a s s n a h m e , d ie z u r V e r h ü t u n g e i n e r u n m i t t e l b a r d r o h e n d e n G e f a h r g e t r o f f e n w u r d e , i s t z u r d a u e r n d e n S i c h e ­ r u n g d e r K i r c h e n b ü c h e r i n O s t p r e u s s e n s e i t J a h r e n e i n e u m f a s s e n d e A r b e i t d e r R e i c h s t e l l e f ü r S i p p e n f o r s c h u n g v o r a n g e g a n g e n , d i e a u c h i n d e r s i p p e n k u n d l i c h e n O e f f e n t l i c h k e l t k a u m b e k a n n t i s t . S e i t 1934 s i n d i n d e r P r o v i n z A u f n e h m e r t ä t i g , d i e a l l e K i r c h e n b ü c h e r a u f F i l m s t r e i f e n a u f n e h m e n ” . 18 M . A r m g a r t , O s t - u n d W e s t p r e u s s i s c h e K i r c h e n b u c h f i l m e i n d e r Z e n t r a l s t e l l e f ü r G e ­ n e a l o g i e i n d e r D D R , A l t p r e u s s i s c h e G e s c h l e c h t e r k u n d e , N . F . , 1983, J h r . 31, s s . 341— 342.

S ł o w n i k p o ls k i c h n o z w o s o b o w y c h n a M a z u r a c h i W a r m i i 393

O calałe z pożogi w o jen n ej kościelne księgi m e try k a ln e z P ru s

W schodnich są jed n ak rozproszone. Znaczna liczba ksiąg ew angelickich jest p rzechow yw ana w B erlinie Zachodnim w E w angelickim C e n tra ln y m A rchiw um , jak to w y n ik a z w ykazu opracow anego przez C h ristę S tache le. Z n a jd u ją się ta m m .in. księgi z parafii: D ąbrów no — Leszcz (od 1694), G ierzw ałd — Pacółtow o — R ychnow o (od 1784), G ołdap (od 1711), G ór­ ne (od 1749), G rabow o (od 1761), K ę trz y n (od 1650), K łu sy (od 1773), K ró ­ lew iec — p a ra fia polska (od 1629), K u r k i (od 1744), K u ty (od 1691), Miel­ no (od 1704), M ikołajki (od 1693), M rągowo (od 1659), N idzica (od 1704), Olecko (od 1684), O rzysz (od 1700), S zym onki (od 1702). W ym ieniłem tu tylko te parafie, w k tó ry c h zachow ały się n a js ta rs z e księgi. J e s t to zni­ kom a liczba ksiąg ocalałych z te r e n u M azur, więc n ależ ało b y postarać się także o kopie m ik ro film ó w z Lipska. P e w n a liczba ksiąg m e try k a l­ nych z M azur z n ajd u je się rów nież w A rch iw u m P a ń stw o w y m w O lszty­ nie oraz w A rch iw u m w Ełku.

M niejsze s t r a ty bo 50,5% w zasobie ksiąg m e try k a ln y c h poniosła W ar­ m ia 20, ale ocalałe księgi z n a jd u ją się częściowo w B erlinie Zachodnim (B erliner H au p tarch iv ) i częściowo w M onachium (K atholisches K irc h e n ­ b u c h a m t u n d A rch iv f ü r H e im a tv e rtrie b e n e )21. Z achow ały się ta m księgi m e try k a ln e m.in. z p a ra fii: Biesowo (od 1700), B iskupiec (od 1643), B u try ­ n y (od 1684), G ietrzw ałd (od 1676), G rzęda (od 1754), K le b a rk (od 1716), K olno (od 1603), L u tr y (od 1727), P u rd a (od 1683), Reszel (od 1579), Sętal (od 1750), S ząb ru k (od 1727), Ś w ięta L ip k a (od 1636), W rzesina (od 1659). Rów nież w n ie k tó ry c h p arafiach n a W arm ii z n a jd u ją się zdekom pletow a­ n e księgi m etry k a ln e . Jeszcze w iększe s t r a ty pow stały w zasobie ksiąg sta n u cyw ilnego, jak to w idać w U rzędzie S ta n u C yw ilnego I dla B erlina Zachodniego, przechow ującego księgi m.in. z P r u s W sc h o d n ic h 22. K o m p let m ikrofilm ów z zachow anych ksiąg m e try k a ln y c h i s ta n u cyw ilnego z całej niem al E uro p y z n a jd u je się w S ta n a c h Zjednoczonych w S a lt L ak e City 23. Został on w y k o n an y na zam ów ienie m orm onów dla celów relig ijn y ch , ale

19 C h . S t a c h e , V e r z e i c h n i s d e r K i r c h e n b ü c h e r i m E v a n g e l i s c h e n Z e n t r a l a r c h l v i n B e r l i n , T e i l I. D i e ö s t l i c h e n K i r c h e n p r o v i n z e n d e r E v a n g e l i s c h e n K i r c h e d e r a l t p r e u s s i s c h e n U n i o n , B e r l i n 1985. 20 E. F i t t k a u , D i e K i r c h e n b ü c h e r d e r D i ö z e s e E r m l a n d , Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s . 1956, H . 86, s . 113. 21 J . K a p s , H a u d b u c h ü b e r d i e k a t h o l i s c h e n K i r c h e n b ü c h e r i n d e r O s t d e u t s c h e n K i r c h e n ­ p r o v i n z ö s t l i c h d e r O d e r u n d N e i s s e u n d d e m B i s t u m D a n z i g n a c h d e m S t a n d e v o m 8. M a i 1945, M ü n c h e n 1962. 22 V e r z e i c h n i s d e n i n B e r l i n « W e s t » v o r h a n d e n e n o r t s f r e m d e n P e r s o n e n s t a n d s- u n d K i r ­ c h e n b ü c h e r , A m t l i c h e A u s g a b e , F r a n k f u r t a. M . — B e r l i n 1955; [ d r u g i e w y d a n i e p t .: ] V e r z e ­ i c h n i s d e r i m S t a n d e s a m t I i n B e r l i n « W e s t » v o r h a n d e n e n S t a n d e s r e g i s t e r u n d P e r s o n e n s t a n d s ­ b ü c h e r , S t a n d : l . M ä r z 1965, F r a n k f u r t a . M . — B e r l i n 1965. 23 V e r f i l m t e K i r c h e n b ü c h e r a u s d e n e h e m a l i g e n d e u t s c h e n O s t p r o v i n z e n , a u c h a u s M i t t e l ­ d e u t s c h l a n d , P o l e n u n d B e s s a r a b i e n i m A r c h i v d e r G e n e a l o g i c a l S o c i e t y i n S a l t L a k e C i t y , R e g e n s b u r g 1970. W 1985 x . u k a z a ł s i ę d r u k i e m w y k a z w s z y s t k i c h z n a j d u j ą c y c h s i ę t a m m i k r o ­ f i l m ó w .

394

służy także celom n aukow ym w p ow stałym ta m A rchiw um T ow arzystw a Genealogicznego.

Zapisy w księgach m etry k a ln y c h i stainu cyw ilnego należałoby m ak sy ­ m alnie w ykorzystać, rozpisując nie tylko nazw isko i im ię osoby urodzo­ nej czy z m arłej ale rów nież w szelkich in n y ch osób w y stęp u jący ch w da­ nym akcie, np. rodziców, rodziców chrzestnych, św iadków itp.

K w eren d a arch iw aln a nie zw alnia od w y k o rzy stan ia źródeł i opraco­ w ań drukow anych, k tó re są bardzo obfite, zwłaszcza dla M azur. U w ażam n aw et za możliw e oparcie się w yłącznie na nich, g d y b y nie m ożna było przeprow adzić k w e re n d w B erlinie Zachodnim i RFN, w zględnie osoby zbierające m a te ria ły do p rojektow anego „S łow nika” nie m iały odpow ied­ niego przygotow ania do k w e re n d źródłow ych w archiw ach zagranicznych i k rajo w y ch . Biorąc pod u w ag ę tę ew entualność omówię obszerniej m a ­ te ria ły d ru k o w an e zaczynając od książek w yd an y ch przed r. 1945. N a j­ starszy m dziełem zaw ierającym w ielką liczbę polskich nazw isk na M azu­

rach i W arm ii jest książka W ojciecha K ętrzyńskiego: O l u d n o ś c i p o l s k i e j

w P r u s i e c h n i e g d y ś k r z y ż a c k i c h 24, k tó re j część d ru g a p rzedstaw ia koloni­ zację polską w P ru sach W schodnich, począw szy od X IV do końca X V II w ieku w edług pow iatów poczynając od dąbrów ieńskiego, a kończąc na w ę­ gorzew skim oraz osobno na W arm ii. P rz y k ażdej m iejscowości w ym ienio­ no nazw iska m ieszkającej tam szlachty oraz chłopów. N iestety, nie zawsze podano przy zrek o n stru o w an y m nazw isku jego o ry g in aln y zapis a rch iw al­ ny. W książce sw ej pisał K ętrzy ń sk i m .in.: „Co do nazw isk polskich p a ­ n u je ta k w ielka obfitość i rozm aitość, o k tó re j nazw y m iejscow e pow yżej przytoczone słabe tylko d a ją w yobrażenie, bo w szystkich tu w yliczyć n ie ­ podobna” 2S. B ardzo często podając h istorię osadnictw a poszczególnych

miejscowości m azurskich zaznaczał, że w 1600 r. m ieszkali w niej sam i

Polacy.

D użą liczbę nazw isk polskich z M azur m ożna znaleźć w w ykazie stu ­ dentów U n iw ersy tetu K rólew ieckiego z la t 1544— 1829 2e, opatrzo n y m do­ b ry m indeksem nazw isk. Podobnie w książkach in fo rm u ją c y c h o p asto ­ ra c h p racu jący ch w ew angelickich p arafiach P ru s W schodnich D aniela H. A rn o ld ta 27 i L u d w ik a R h e s y 28. T rzeba rów nież w y k o rzy stać n a js ta r ­ sze spisy oby w ateli poszczególnych m iast w schodniopruskich np. K ró le w ­

24 W . K ę t r z y ń s k i , O l u d n o ś c i p o l s k i e j to P r u s i e c h n i e p d y ś k r z y ż a c k i c h , L w ó i o 1882. 25 W . K ę t r z y ń s k i , o p . c i t . , s . 229. 26 D i e M a t r i k e l d e r A l b e r t u s - U n i v e r s i t ä t z u K ö n i g s b e r g 1544—1829. T . 1— 3, h r s g . v o n G e o r g E r l e r , L e i p z i g 1910—1917. 27 D . H . A r n o l d t , K u r z p e j a s s t e N a c h r i c h t e n v o n a l l e n s e it d e r R e f o r m a t i o n a n d e n L u t h e ­ r i s c h e n K i r c h e n l n O s t p r e u s s e n g e s t a n d e n e n P r e d i g e r n , h r s g . v o n F r i e d r i c h W i l h e l m B e n e f e l d l , K ö n i g s b e r g 1777. 28 L. R h e s a , K u r z g e f a s s t e N a c h r i c h t e n v o n a l l e n s e i t 1775 a n d e n e v a n g e l i s c h e n K i r c h e n i n O s t p r e u s s e n a n g e s t e l l t e n P r e d i g e r n a ls F o r t s e t z u n g d e r A r n o l d t s c h e n P r e s b y t e r o l o g i e , K ö n i g s ­ b e r g 1834.

S ł o w n i k p o ls k i c h n a z w o s o b o w y c h n a M a z u r a c h i W a r m i i 395

ca z la t 1756— 1809 29 czy G ąbina z la t 1728— 1852 30 oraz A d r e s s b u c h y po­

szczególnych m iast te j prow incji. W iele nazw isk polskich m ieszkańców W arm ii zaw ierają spisy uczniów g im n azju m w B raniew ie z lat 1694— 1776 31 i 1860— 1916 32 oraz z te re n u M azur — w E lblągu z la t 1598— 17 8 6 33.

M ateria ły o ch a ra k te rz e źródłow ym , zaw ierające spisy nazw isk z tych teren ó w m ożna znaleźć rów nież w ta m te jsz y c h niem ieckich czasopism ach h istorycznych i w d o datkach do n ie k tó ry c h dzienników . W X IX w. nie zajm ow ano się publik o w an iem m a te ria łó w źródłow ych odnoszących się do m ieszkańców wsi, bo interesow ano się głów nie szlachtą. Np. w „A lt- preussische M o n atsch rift” G u staw S o m m erfeld t ogłosił stu d iu m źródło­ w e o m azu rsk ic h siedzibach szlacheckich i ich w łaścicielach w X V I— X V III w.34 oraz na te m a ty w y b itn y c h członków rodu K orw in-W ierzbic- kich 3S. W „M itteilungen d er L itte ra risc h e n G esellschaft M asovia” Georg A d a lb e rt M ü lv ersted t zestaw ił nazw iska szlacheckich lenników na M azu­ rach w X V II i X V III w .36 W cześniej opublikow ano tam że anonim ow o spis uczniów Szkoły P ro w in c jo n a ln e j w E ł k u 37, w y m ien iając z la t 1588— 1594 aż 1404 nazw iska. J e d y n y m czasopism em historycznym , w k tó ry m u k azy w ały się podobne m a te ria ły z W arm ii b y ł „ Z eitsch rift f ü r die G e­ schichte u nd A lte rtu m sk u n d e E rm la n d s” , w ychodzący od 1858 r. do dziś. T a m G eorg L ü h r 38 ogłosił listę uczniów jezuickiego g im n azju m w Reszlu z lat 1631— 1797, M ax B är 39 zestaw ił w y k az w arm iń sk ic h lenników z lat 1774— 1776, a Jo h a n n e s G a lla n d i40 uzu p ełn ił go dziejam i ich rodzin i h e

r-29 D a s ä l t e s t e B ü r g e r b u c h d e r S t a d t K ö n i g s b e r g ( P r . ) «1746—1809» h r s g . v o n C a r l S c h u l z u n d K u r t T i s l e r , K ö n i g s b e r g 1939. 30 D e r K ö n i g l i c h e n P r e u s s i s c h e n S t a d t G u m b i n n e n R a t h s- u n d B ü r g e r B u c h 1728—1852, h r s g . v o n F r i t z S c h ü t z , G u m b i n n e n 1940. 31 G. L ü h r , D i e S c h ü l e r d es B r a u n s b e r g e r G y m n a s i u m s v o n 1694 b i s 1776 n a c h d e m A l b u m S c h o l a s t i c u m B r u n s b e r g e n s e , B r a u n s b e r g 1932— 1934. 32 G . L ü h r , D i e A b i t u r i e n t e n des B r a u n s b e r g e r G y m n a s i u m s . V o n 1860 b is 1916, B r a u n s ­ b e r g 1916. 33 D i e M a t r i k e l d e s G y m n a s i u m s z u E l b i n g «1598— 1786». h r s g . v o n H u g o A b s , D a n z i g 1936— 1944. 34 G . S o m m e r f e l d t , V o n m a s u r i s c h e n G ü t e r s i t z e n i n b e s o n d e r e r B e z i e h u n g a u f d e n 16. b is 18. J a h r h u n d e r t . A l t p r e u s s i s c h e M o n a t s c h r i f t , 1913, B d . 50, s s . 147— 161, 279—298, 484— 501, 558— 585; 1914, B d . 51, SS. 353—367, 477—506 , 607—620; 1920, B d . 57, s s . 95— 121. 35 G . S o m m e r f e l d t , Z u r B i o g r a p h i e e i n i g e r A n g e h ö r i g e n d e s C o r v l n W i e r s b i t z k i s c h e n G e s c h l e c h t s , A l t p r e u s s i s c h e M o n a t s s c h r i f t , 1889, B d . 36, s s . 587—627. 36 [G .A .] M ü l v e r s t e d t , D i e V a s a l l e n - R e g i s t e r u n d [ V a s a l l e n ) T a b e l l e n d e r H a u p t ä m t e r i n M a s u r e n , M i t t e i l u n g e n d e r L i t t e r a r i s c h e n G e s e l l s c h a f t M a s o v i a , 1906, B d . 11, s s . 80— 100: 1907, B d . 12, SS. 11— 38; 1908, B d . 13, SS. 83— 120. 37 V e r z e i c h n i s d e r S c h ü l e r d e r P a r t i k u l a r - S c h u l e «j e t z i g e n G y m n a s i u m s » z u L y c k l n d e n e r s t e n J a h r e n n a c h i h r e r G r ü n d u n g , M i t t e i l u n g e n d e r L i t t e r a r i s c h e n G e s e l l s c h a f t M a s o v i a , 1900, B d . 6, s s . 110— 133. 38 G . L ü h r , D i e S c h ü l e r des R ö s s e l e r G y m n a s i u m s n a c h d e m A l b u m M a r i a n i s c h e n K o n g r e ­ g a t i o n 1631— 1797, Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , 1905, B d . 15, SS. 39—64, 579—704; 1908, B d . 16, SS. 158— 312; 1910, B d . 17, SS. 1— 144; 1911, B d . 18, SS. 138— 167. 39 M. B ä r , D i e V a s a l l e n e n l i s t e n ü b e r d a s E r m t a n d a u s d e r J a h r e n 1774 b is 1776, Z e i t s c h r i f t fü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s 1916, B d . 19, s s . 395— 408. 40 J . G a l l a n d l , V a s a l l e n f a m i l i e n d e s E r m l a n d s u n d i h r e W a p p e n , Z e i t s c h r i f t f ü r d ie G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , 1916, B d . 19, s s . 535— 580.

bów. A nneliese B irch-H irschfeld 41 ogłosiła tam że w cześniejszy, bo szesna- stowieczny, w y k az lenników , spisy chłopów na W arm ii z la t 1669 i 1688 42 oraz ciekawe, także od stro n y socjologicznej zestaw ianie nazw isk pielg rzy ­ m ó w do Ś w iętej L ipki z połow y X V II w .43 P o n ad to opublikow ano tam liczne genealogie szlacheckie z W arm ii np. C ichow skich (t. 16), F eld en - -W ypczyńskich (t. 15), G ratow skdch (t. 18), K ozłow skich (t. 29 i 30), Ł ą- czyńskich (t. 22), M lickich (t. 16), P łockich (t. 15), S trachow skich (t. 16) i innych.

W iele p u b lik acji źródłow ych zaw ierających nazw iska M azurów u k a ­ zało się rów nież w reg io n aln y ch dod atk ac h do gazet ta m w ychodzących. O mów ił je po części Jo h an n es Z achau 44. W spom nę tu ta j tylko o n ajw aż­ niejszych z ty ch pism i w ym ienię przykładow o nie a rty k u ły , ale tem aty , k tó re one poruszały i gdzie uw zględniono najciekaw sze m a te ria ły źródło­ we. W Ełku u k azyw ał się w latach 1926— 1939 „U nser M asu ren lan d ”, w k tó ry m zamieszczono w iele a rty k u łó w bądź p rzed ru k ó w m ateriałó w a rc h i­ w aln y ch zaw ierających nazw iska M azurów. W rocznikach 1935— 1939: o osadnikach w e w siach pow. ełckiego w X V — X V I w.; spisy ofiar (pom ordo­

w anych i uprow adzonych w jasyr) n a p a d u T a ta ró w 1656 r. na teren ach „ am tó w ” Olecko i R y n oraz w p arafiach : Borzym y, K łu sy i O strykół; w y ­ kazy chłopów m ieszkających w X V II w. w e w siach: Bartosze, G rabnik, K rzyw e, Lisewo, Orzechowo, O strykół, P ro stk i, Siedliska i Woszczele; spi­ sy m ieszkańców E łk u w latach 1731— 1808 i zm arły ch w E łk u w czasie zairazy 1709/1710 r.; spisy m ieszkańców P isza z lat: 1693— 1776. W G iży­ cku ukazyw ało się w latach 1934— 1939 czasopismo „Aus d er H e im a t” , gdzie np. w 1936 r. umieszczono a rty k u ł o m ieszkańcach w si W iszowate, a w 1938 r. — o m ieszkańcach w si Giżycko, przed n ad an ie m te j m iejsco­ wości p ra w m iejskich; spis m ieszkańców G iżycka, k tó rz y przeżyli zarazę w 1709/1710 r. W Piszu w ychodził w latach 1925— 1939 p eriodyk „H eim a t- glocken au s A lte r u n d N e u e r Z e it”, gdzie m.in. w 1932 r. u k azał się a r ­ ty k u ł o dziejach ro d z in y A bram ow skich; w 1937 r. — o dziejach rodziny M ałeckich (M aletius), a w 1938 r. o n a jstarszy ch osadnikach z pow. w ę­ gorzewskiego. W Olecku w ychodził w latach 1937— 1940 sam odzielny ro­ cznik reg io n aln y „Aus T reu b u rg s O k elk am m er” , gdzie zamieszczono a r ­ ty k u ły o m ieszkańcach Olecka w 1593 i 1634 г., o zm arły ch w p arafii oleckiej w latach 1799— 1805, o m ieszkańcach w si Gimochy i Jeże oraz

41 A . B i r c h - H i r s c h f e l d , E r m l ä n d i s c h e G ü t e r - u n d V a s a l l e n I m 16. J a h r h u n d e r t , Z e i t s c h r i f t f i r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , 1939, B d . 27, s s . 178—239. 42 A . B i r c h - H i r s c h f e l d , B a u e r n l i s t e n a u s d e m F ü r s t e n t u m E r m l a n d v o n 1660 u n d 1688, Z e i t ­ s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , 1936, B d . 26, s s . 137—236, 43 A . B i r c h - H i r s c h f e l d , E r m l ä n d i s c h e H e i l i g e l i n d e p i l g e r u m d i e M i t t e d es 17. J a h r h u n d e r t , Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , 1937, B d . 26, s s . 430—450 , 657—662. 44 J . Z a c h a u , M a s u r i s c h e G e s c h l e c h t e r i m n e u e r e 7 i f a m i l i e n k u n d l l c h e n S c h r i f t t u m , U n s e r M a s u r e n l a n d , 1930, n r 15— 17; H e i m a t g l o c k e n a u s A l t e r u n d N e u e r Z e i t , 1930, n r 11 i 32.

o dziejach m azu rsk ic h rodzin B andillów , D ziobków, G iżyckich, G uzow iu- szów, K lesznickich i K ukow skich.

N ajw iększą jed n ak zasługę dla b ad ań przeszłości m ieszkańców P ru s W schodnich i P om orza G dańskiego m a organizacja V erein f ü r F am ilien - fo rsch u n g in O st- u n d W estpreussen, założona 19 listopada 1925 r. w K ró ­

lew cu. G łów nym jej celem b y ły poszukiw ania genealogiczne w archiw ach p ań stw o w y ch w K ró lew cu i G dańsku, przeprow adzanie tam że k w e re n d dla osób szukających sw ych przodków oraz, począw szy od 1927 r., w y d a­ w anie w łasnego k w a rta ln ik a „A ltpreussische G eschlechterkunde. B lä tte r des V ereins f ü r F am ilien fo rsch u n g in O st- u n d W e stp re u sse n ”, u k a z u ją ­ cego się w p ierw szym okresie do 1943 r. Z adaniem jego — jak pisał, w zeszycie 1 z 1927 r., re d a k to r W illiam M eyer — jest p u b likow anie w szel­ k ich prac z zak resu genealogii i biografii w ażniejszych osób oraz a r ty k u ­ ły z zakresu h e ra ld y k i i sfragistyki. N a stę p n y m celem było um ieszcza­ n ie recen zji z pub lik acji genealogicznych, książkow ych i czasopiśm ienni- czych oraz ogłoszeń w spraw ie poszukiw ań. Z byt w iele m iejsca zajęłoby w yliczanie tu w szystkich m ateriałó w ta m dru k o w an y ch , zaw ierających polskie nazw iska. Ł atw o je z resztą znaleźć, bo w k ażd y m roczniku z n a j­ d u je się szczegółowy indeks n azw isk w n im w ym ien io n y ch i od niego trzeb a zaczynać poszukiw ania. (W latach 1927— 1943 ukazało się ta m je­ dn ak m ało pozycji odnoszących się w yłącznie do M azur). Z w ażniejszych m ateriałó w a rch iw aln y ch ogłoszono spisy m ieszkańców W ęgorzew a z la t 1653— 1853 (1936); Zalew a z la t 1453— 1571 i 1658— 1705 (1935) oraz w.si: D rygał (1933) i W esołowa z la t 1540— 1821 (1940). W ypisy bądź w yciągi z ksiąg m e try k a ln y c h dotyczyły m iast: E łku z 1831 r. (1928) i Pisza z 1750 r. (1927) oraz w si: D ry g ał z 1740 r. (1933), K alinow a (1934) i Zor- k w it (1933). P o n ad to u k a z a ły się a r ty k u ły o dziejach rodzin A bram ow - skich (1938) i Skrodzkich (1929).

Po o statn iej w ojnie T ow arzystw o odrodziło się w 1949 r. w H am burgu, gdzie zaczęło .prowadzić znacznie rozszerzoną działalność w ydaw niczą, w znaw iając n a jp ie rw w 1953 r. „A ltpreussische G eschlechterkunde. N eue F o lg e” , początkow o po 3 zeszyty rocznie. O d 1970 r. pism o ukazyw ało się jako półroczndk, a od 1981 r. jako rocznik, liczący około 600 stro n d ru k u . W 1956 r. zaczęto w ydaw ać dodatkow o półrocznik pt. „A ltpreussische G eschlechterkunde. F am ilie n a rc h iv ” , zaw ierający w yłącznie genealogie poszczególnych rodzin, także m azurskich. O bydw a pism a p u b lik u ją teraz znacznie więcej m ateriałó w źródłow ych odnoszących się do M azurów, więc w spom nę tu ty lk o o n ajw ażniejszych, podając jak w yżej w n aw iasie ro ­ cznik czasopisma. Spośród p rzed ru k ó w źródeł a rch iw aln y ch n a jw a ż n ie j­ szy jest w yciąg z protokołów p o d atk u g runtow ego ówczesnego p o w iatu w Szestnie z 1719 r. (1984— 1986) obejm ującego „ a m ty ” : Giżycko, Ryn, Szestno, W ęgorzew o i Zelki z liczbą 2000 n azw isk chłopskich. Sporo n a ­

398

zwisk polskich zaw ierał protokół w izytacji kościołów i szkół w „am cie” Szczytno z 1579 r. z podaniem n azw isk chłopów płacących dziesięciny (1984— 1985). Z okresu nap ad u tatarsk ieg o opublikow ano dalsze listy ofiar w „am cie” Pisz i w p arafii Ju c h a (1982). Opis „ a m tu ” piskiego z 1698 r.

(1987) zaw iera 2200 nazw isk. W iele nazw isk m azurskich zaw ie­

ra ją spisy zasiedlenia gospodarstw w „am cie” Szestno z 1658 r. (1982), w ykaz w olnych chłopów z 1664 r. w „am cie” Olecko (1983), stosunki w ła ­ snościowe w „am cie" R yn z X V II w. (1986), spisy m ieszkańców „am tów ” : D rygały z lat 1753— 1787 i Pisz z 1718 r. (1983) oraz pow ołanych do służby w ojskow ej w 1711 r. w dragonach i „ w y b rań cach ” (1968). P o n ad to spisy m ieszkańców w E łku z la t 1731— 1808 (1963), wsi S k arzy n w latach 1570— 1835 (1983) oraz p a ra fia n w Reszlu z 1773 r. (1981).

W „A ltpreussiche G eschlechterkunde. F am ilie n a rc h iv ” ukazały się ge­ nealogie n astęp u jący ch rodzin m azurskich: B andilla (1969), Bandzio (1981), Boretius (1970— 1971), G isevius-G izycki (1963 i 1965), K raw ielicki (1968), N iecki (1980), N itka (1967), O llesch (1968), Quassowiski (1970), R utkow ski (1970), Schlonski (1962), Skubovius (1985), S kierlo (1970), Szczybalski (1970), Thom asczik (1970), Tyszka (1967) i W esołowski (1981).

Począw szy od

1961

r. tow arzystw o V erein f ü r F am ilien fo rsch u n g in

O st- u n d W estpreussen rozpoczęło w ydaw anie specjalnej serii „S o n d er­

sc h rifte n ” , w k tó re j ukazało się dotąd

58

pozycji. W iększość stanow ią

p rzed ru k i książek w yd an y ch od X V III do X X w. W spom nę ty lk o o tych,

w k tó r y c h są w ym ienione n azw y osobowe z te re n u Mazur. J a k o n r

11

ukazała się praca F ried w ald a M oellera obejm ująca w tom ie 1 spis księży

ew angelickich od czasu R eform acji do

1945

r. n a te re n ie P r u s W schod­

nich i P om orza G dańskiego, zestaw iony w ram ach poszczególnych p a ­

r a f i i 45. Tom

2

(ukazał się zeszyt

1)

ob ejm u je słow nik biograficzny p a ­

storów 46. Z n a jd u ją się ta m m .in. nazw iska M azurów: A b raham ow itz (2X ), A braham ow ski, A bram ow ski (3X ), Ałeczki, A lexius-A leksy (7X)>

A rw iński, B achor

(2X),

B agiński

(2X),

B annach, B anasch

(2X),

B arano-

w ius

(4X),

B arański, Barczew ski, Bardzicki, B arfkow ius, Barkow ski,

Barow ski, B artholom eyczik, B artikow ski, Belitza, Belitzki, Bendzko, B er- cio

(2X),

Biegon

(2X),

B iehn

(2X),

Biella, Bielski, B iendarra, Bienko, B ienutta, Blascovius, B łażejew ski, Błoński, Bodschw inna, B ogdan (2X)i

Bogiński, Bokoffsky, Borcik, Borcius (Borcio), B oretius

(12X)-,

B oretius

(Borczykowicz), Borkow ski

(4X),

Borow ius (Borowi), Borow ski

(9X)

i Braczko. 45 F . M o e l l e r , A l t p r e u s s i s c h e s e v a n g e l i s c h e s P / a r r e r b n c h v o n d e r R e f o r m a t i o n b is z u r V e r t ­ r e i b u n g i m J a h r e 1945. B d . l : D i e K i r c h s p i e l e u n d i h r e S t e l l e n b e s e t z u n g e n , H a m b u r g 1968, s . 248. 46 F . M o e l l e r , o p . c i t . , B i o g r a p h i s c h e r T e i l , l L i e f e r u n g A b e g g - B r e n n e r . A u f d e r G r u n d l a ­ g e d e r S a m m l u n g e n v o n F r i e d w a l d M o e l l e r , b e a r b . v o n W a l t h e r M U U e r - D u l t z , H a m b u r g 1977, в. 220.

N r 32 „ S o n d e rsc h rifte n ” zaw iera p rz e d ru k i m ateriałó w źródłow ych od­ noszących się do p o w iatu giżyckiego i m iasta Giżycka 47. Z n a jd u ją się tam w ypisy źródłow e d ru k o w an e w „A us d er H e im a t” z la t 1933— 1940 m.in. spisy m ieszkańców G iżycka od połow y X V II w. do połow y X IX w ieku, zapisy w księgach m e try k a ln y c h tego m iasta z la t 1651— 1774 itp. N r 35 om aw ianej serii w ydaw niczej zaw iera spis m ieszkańców W ęgorzew a z la t 1653— 1853 4S, uprzednio d ru k o w a n y w „A ltpreussische G esch lech terk u n ­ d e ” z 1936 r. N r 36 jest p rzed ru k iem spisu m ieszkańców K rólew ca z la t 1746— 1809 (por. przy p is 29). N r 54 zaw iera w ykaz m iejscowości, domów, gospodarstw i ich m ieszkańców w powiecie k ę trz y ń sk im z la t 1772— 1876 49. N r 55 zaw iera w yciągi o osobach w ym ienionych w urzęd o w y m piśm ie re je n c ji kró lew ieck iej w latach 1811— 1870 50.

O statnią serią w ydaw niczą w spom nianego to w arzy stw a jest: „Q uellen, M aterialen u n d S am m lu n g en z u r a ltp reu ssisch e n F a m ilien fo rseh u n g ” , w k tó re j część 1 stan o w i odpis genealogicznej k a rto te k i H ansa-W olfgan­ ga Q uassow skiego 51. A u to r tego dzieła, jak rów nież w ielu innych źródło­ w ych opracow ań genealogicznych i historycznych, był z zaw odu u rzęd ­ nikiem a d m in istracji gospodarczej w K rólew cu, L id zb ark u i w O lsztynie, a w końcu został rad cą w M inisterstw ie G ospodarki Rzeszy. Nie był więc h istorykiem , jednakże za nam o w ą ojca pod jął b ad an ia n ad histo rią i ge­ nealogią sw ej rodziny, k tó rą w yw iódł od chłopa K w asa z Pieczonek w X V II w. R e zu ltat sw ych b ad ań opublikow ał w 1918 r. i od tąd rozsze­ rzył je n a całe P r u s y W schodnie, pośw ięcając k ażdą w olną chw ilę k w e ­ rendzie a rch iw aln ej w K rólew cu i B erlinie oraz p rzeg ląd an iu ksiąg m e­ try k a ln y c h . P raco w ał rów no 50 la t n a d zgrom adzeniem ogrom nej k a rto ­ te k i genealogicznych w ypisów archiw alnych. Z dążył ją przekazać do w y ­ dania w h a m b u rsk im tow arzy stw ie n a k ró tk o przed pożarem m ieszka­

nia, w k tó ry m spłonął cały jego w a rsz ta t n aukow y. P ra c a D i e K a r t e i

Q u a s s o w s k i zaczęła ukazyw ać się w zeszytach oznaczonych poszczególny­ m i lite ra m i w 1978 r. i do 1988 r. w ydano zeszyty o b ejm ujące lite r y А, В (liczy 994 strony!), C, D, E, F, G, H, I, J, M, N, O i P. K a rto te k a Q uassow ­ skiego składa się z n o tatek , tzw . „fiszek” , zaw ierających: nazw isko i im ię w zapisie o ryginalnym , przy czym każda oboczność nazw isk a, n a w e t tej sam ej osoby, jest um ieszczona oddzielnie w układzie alfab ety czn y m i po­

S ł o w n i k p o ls k i c h n a z w o s o b o w y c h n a M a z u r a c h i W a r m i i 399 47 L ö t z e n e r F r a g m e n t e . N a c h r i c h t e n a u s v e r l o r e n e n Q u e l l e n 1700— 1900, Z u s a m m e n g e s t e l l t v o n R e i n h o l d H e l i n g , H a m b u r g 1976, s . 267, n l b . 3. 48 R . S e e b e r g - E l v e r f e l d t , D i e B ü r g e r d e r S t a d t A n g e r b u r g 1653— 1853, H a m b u r g 1977, s . 72. 49 A m t R a s t e n b u r g . O r t e , W o h n p l ä t z e u n d i h r e E i n w o h n e r 1772— 1876. Z u s a m m e n g e s t e l l t n a c h d e n P r ä s t a t l o n s t a b e U e n de s D o m ä n e n a m t e s R a s t e n b u r g 1772— 1876, h r s g K u r t V o g e l , H a m ­ b u r g 1984, s . I X , 637. 50 A m t s - B l a t t d e r K ö n i g l i c h e n P r e u s s l s c h e n R e g i e r u n g z u K ö n i g s b e r g . P e r s o n e n k u n d l t c h e A u s z ü g e 1811— 1870, h r s g . F r i e d w a l d M o e l l e r , H a m b u r g 1984— 1985. s s . V I , 499 -f X I I , 500—971. 51 W . M U l l e r - D u l t z , H a n s - W o l f g a n g Q u a s s o u i s k i z u m G e d a n k e n (27 12 1890— 25 11 1968), A l t p r e u s s i s c h e G e s c h l e c h t e r k u n d e N . F . , 1969, J h r . 17, B d . 6, s s . 1—2.

400

łączona odsyłaczami. Wszędzie jest podane źródło pochodzenia zapisu, k tó r y zaw iera np. im ię i nazw isko w o ryginalnej pisow ni polskiej, a nie­ k ied y także inne info rm ac je w y stęp u jące w źródle w języku polskim np. że ojcem c h rz e stn y m P aw ła G rzegorzew skiego był w 1680 r. „ J a n K w as w oita s y n ” (G, s. 480). Quassowsiki pochodził z rodzimy zgermamizowamej od k ilk u pokoleń, a m im o to zachow ał se n ty m e n t do polskości M azurów, objaśniając np., że „P olonus” w zapisie m e try k i U n iw ersy tetu K rólew iec­ kiego ozinacza M azura, a podając in fo rm ac ję ze stęb arsk ich a k t ziem skich z 1878 r. o G ottlibie G rzesiu (Grzess) dodał: „U m gangssprache p o lnisch” tzn., że m ów i ty lk o po polsku. Dalsze inform acje w k a rto te c e p odają datę urodzenia i rodziców chrzestnych, d atę ślubu z im ieniem i nazw iskiem w spółm ałżonka, inform acje o zawodzie i p ełnionej fu n k cji. N a końcu każdej lite r y z n ajd u je się szczegółowy in deks w szystkich nazw isk w y ­ stęp u jący ch w zapisach.

Z am iarem w ydaw cy je s t publikow anie, w te j sam ej serii w y d a w n i­ czej, odpisów i w yciągów z k siąg m etry k a ln y c h z daw n y ch P ru s W schod­ nich i Pom orza G dańskiego. P rz y g o to w an y jest ta m też do w ydania spis m ieszkańców „am tó w ” : D ąbrów no, Działdowo, O lsztyn, O lsztynek i O stró­ da z lat 1717 i 1774, zaw ierający około 10 tys. nazw isk. O pracow ał go B e rn h a rd M axin, zam iłow any badacz przeszłości m ieszkańców zachodniej części M azur. Za nam ow ą swego ojca F ry d e ry k a , do 1945 r. gospodarza w W ichrow cu (który lubił śpiew ać pieśni m azu rsk ie i opowiadać o d aw ­ n y c h zw yczajach ludow ych), opracow ał bardzo szczegółową genealogię sw ej rodziny i w y d aw ał b iu le ty n rodziny M axinôw . W 1985 r. ogłosił

M a s u r i s c h e s F a m i l i e n - J o u r n a l M a x i n u.ä . N eid en b u rg (D arm stadt), k tó ry m ożna nazw ać po rad n ik iem dla poszukiw aczy arch iw aln y ch źródeł do dziejów m azurskich rodzin. Z aw iera o n — obok szczegółowej genealogii M akszynów (M axin) od 1728 do 1978 r. — także p rzed ru k i frag m en tó w a k t z X V III w. i sporo fotografii z n ic h w ykonanych, fo tografię sekcji X V II m a p y S ch rö ttera , obejm u jącej znaczną część M azur, w ykaz n a j­ starszy ch ksiąg rach u n k o w y ch z X V II w. poszczególnych „ am tó w ” w raz z ak tu a ln y m i sy g n a tu ra m i arch iw aln y m i, spis m ieszkańców w si W ichro- wiec z la t 1600— 1945 i inne m ateriały .

Podobnie szczegółową genealogię, a m ożna pow iedzieć kro n ik ę rodzin­ n ą G iżyckich i G iseviusôw w ydał w 1976 r. H an s-H ein rich G isevius z Bo­ chum , a rod zin y G usoviusôw w latach 1980 i 1982 — P a u l i A lb re c h t G u- soviusow ie 52. 52 H . - H . G i s e v i u s , D i e p o l n i s c h - m a s o u i s c h e S t a m m f a m i l i e G i ż y c k i cler o s t p r e u s s l s c h e n F a m i l i e n G i ż y c k i , v . G i ż y c k i u n d G i s e u i u s , n a c h d e n a n g e g e b e n e n Q u e l l e n z u s a m m e n g e s t e l l t — — ( H a m b u r g 1976), A l t p r e u s s i s c h e G e s c h l e c h t e r k u n d e F a m i l i e n a r c h i v , s . 150, i l . — P . G u - s o v i u s , D i e G e s c h i c h t e d e r o s t p r e u s s t s c h e n F a m i l i e G u s o v l u s e i n s c h l i e s s l i c h i h r e s g e a d e l t e n Z w e i g e s , ( W y d a n i e 2.] B i s i n d ie G e g e n w a r t f o r t g e s e t z t u n d h e r a u s g e g e b e n v o n A l b r e c h t v. G u s o v i u s . O s n a b r ü c k 1962 s . 131, n lb . 6, t a b l .

68.-S ł o w n i k p o ls k i c h n a z w o s o b o w y c h n a M a z u r a c h i W a r m i i 401

Bez bliższych b adań tru d n o podać chociaż w p rzybliżeniu liczbę pol­ skich n azw isk w y stęp u jący ch na M azurach i W arm ii do 1945 r. Skoro, jak w spom niałem , B e rn h a rd M axin d y sp o n u je ogólnym zestaw ien iem 10 tys. nazw isk w y n o to w an y ch tylko z 400 m iejscow ości n a zachodnich M a­ zu rach 53, to w ca ły m regionie, z W arm ią w łącznie, m usiało ich być k il­ k adziesiąt tysięcy, oczywiście z ró żn y m i odm ianam i pisowni. W a rto w ięc podjąć tr u d zebrania m ateriałó w , na razie choćby w oparciu o w y d aw n ic­ tw a d rukow ane, do przyszłego „Słow nika polskich nazw osobow ych M azur i W arm ii od X IV w. aż do 1945 r .” , a p otem w celu ostatecznego ich o p ra ­ cow ania, w łączyć do b ad ań językoznaw cę, ta k ja k to robił prof. S tanisław R ospond z n azw iskam i śląskim i. M iędzy obydw om a sło w n ik am i będzie jed n ak isto tn a różnica; n a Śląsku w iele daw niejszych n azw isk polskich jest jeszcze ciągle w użyciu, podczas g dy n a M azurach i W arm ii niew iele już zostało osób noszących tak ie nazw iska.

N a szczęście istn ieje w A rc h iw u m P a ń stw o w y m w O lsztynie k a rto te k a ludności rodzim ej M azur i W arm ii z la t 1945— 1950, opracow ana w latach 1980 i 1981 n a podstaw ie a k t a d m in istracji pań stw o w ej. Sporządzono ją dla k ażdej osoby, w y m ien iając jej im ię i nazw isko, dokładną d atę i m iej­ sce urodzenia, a k tu a ln y w ów czas a d re s i s y g n a tu rę a k t z paginacją. Czę­ sto w a k ta c h podano im iona i n azw isk a osób w yw iezionych do ZSRR, k tó re zostały rów nież uw zględnione w k arto te k a c h . Jeśli O środek B adań N au k o w y ch zdecyduje się podjąć w stęp n e p race n a d ty m słow nikiem to n iew ątp liw ie A rch iw u m przekaże m u w spom nianą k a rto te k ę , k tó ra stanie się zaczątkiem przyszłego „S łow nika polskich n azw osobow ych M azur i W a rm ii” . 53 B . M a x i n , J E in w o f tn e r l i s te n d e r Ä m t e r A l l e n s t e i n , O s t e r o d e , H o h e n s t e i n , G i l g e n b u r g u n d S o lc ia u 1717 u n d 1774, m i r F o r s c h u n g s h i n w e i s e n , s . 250 ( z i n d e k s a m i ) I w d r u k u ) . W Ö R T E R B U C H D E R P O L N I S C H E N P E R S O N E N N A M E N I N M A S U R E N U N D E R M L A N D Z u s a m m e n f a s s u n g D a s W ö r t e r b u c h d e r a l t p o l n i s c h e n P e r s o n e n n a m e n , b e a r b e i t e t v o n d e r A n s t a l t d e r P o l ­ n i s c h e n O n o m a s t i k a m I n s t i t u t d e r P o l n i s c h e n S p r a c h e d e r P o l n i s c h e n A k a d e m i e d e r W i s ­ s e n s c h a f t e n , w u r d e i n d e n J a h r e n 1965— 1987 v o m O s s o l i h s k i - V e r l a g i n W r o c ł a w ( B r e s l a u ) h e ­ r a u s g e g e b e n . E s w u r d e a u s s c h l i e s s l i c h a n h a n d v o n g e d r u c k t e n Q u e l l e n , h a u p t s ä c h l i c h a u s d e m G e b i e t P o l e n s v o r d e r T e i l u n g b e a r b e i t e t , f ü r M a s u r e n u n d E r m l a n d n u t z t e m a n n u r 2 d i p l o ­ m a t i s c h e K o d e x e , d i e s i c h g r ö s s t e n t e i l s a u f d a s M i t t e l a l t e r b e z o g e n , a l s s i c h d i e N a m e n e r s t h e r a u s b i l d e t e n . D a s W ö r t e r b u c h b e r ü c k s i c h t i g t e u n s e r e W e s t g e b i e t e n u r i n g e r i n g f ü g i g e m M a s s e . D a h e r a u c h a r b e i t e t m a n s e i t 1947 i n W r o c ł a w a n e i n e m r e g i o n a l e n W ö r t e r b u c h d e r s c h l e s i s c h e n N a m e n , d e s s e n z w e i T e i l e (A b i s K ) i n d e n J a h r e n 1967— 1973 d e r v e r s t o r b e n e P r o f . S t a n i s ł a w R o s p o n d h e r a u s g a b . I m G e g e n s a t z z u m W ö r t e r b u c h d e r a l t p o l n i s c h e n N a m e n s t ü t z t s i c h d i e s v o r w i e g e n d a u f r e g i o n a l e u n d i n A r c h i v e n b e f i n d l i c h e Q u e l l e n (z .B . G r a b i n ­ s c h r i f t e n ) . A m B e i s p i e l d e s W ö r t e r b u c h s d e r s c h l e s i s c h e n N a m e n s o l l t e m a n d i e B e a r b e i t u n g e i n e s W ö r t e r b u c h s d e r p o l n i s c h e n N a m e n , d i e b i s 1945 i n M a s u r e n u n d E r m l a n d a u f t r e t e n , a u f n e h -26 — K o m u n i k a t y . . .

m e n . Z w a r b e f i n d e n s i c h — i m G e g e n s a t z z u S c h l e s i e n — d i e ä l t e s t e n , o s t p r e u s s i s c h e n A r c h i ­ v a l i e n g e g e n w ä r t i g i n W e s t B e r l i n , a b e r e s g i e b t e i n e g r o s s e A n z a h l v o n g e d r u c k t e n Q u e l ­ l e n u .a . g e s t ü t z t a u f d i e d o r t i g e n A r c h i v a l i e n , d i e f a s t v ö l l i g a u s r e i c h e n d s i n d f ü r d i e B e a r ­ b e i t u n g d e s v o n m i r v o r g e s c h l a g e n e n W ö r t e r b u c h s d e r p o l n i s c h e n N a m e n i n M a s u r e n u n d E r m l a n d . A n s a t z f ü r d e s W ö r t e r b u c h k ö n n t e d i e P e r s o n a l k a r t o t h e k d e r h i e s i g e n B e v ö l k e r u n g M a s u r e n s u n d E r m l a n d s a u s d e n J a h r e n 1945 — 1950 s e i n . D i e s e K a r t o t h e k w u r d e v o r e i n i g e n J a h r e n a n h a n d v o n U r k u n d e n d e r d o r t i g e n S t a a t s v e r w a l t u n g a u s g e a r b e i t e t . S i e b e f i n d e t s i c h g e g e n w ä r t i g i m S t a a t l i c h e n W o j e w o d s c h a f t s a r c h i v i n O l s z t y n . E i n e z w e i t e , w i c h t i g e Q u e l l e s i n d d i e M a t r i k e l b ü c h e r u n d S t a n d e s a m t s b ü c h e r a u s d e m G e ­ b i e t d e s e h e m a l i g e n O s t p r e u s s e n . S i e w u r d e n d a n k d e r B e m ü h u n g e n d e r G e n e a l o g i s c h e n G e ­ s e l l s c h a f t i n S a l t L a k e C i t y ( U S A ) a u f M i k r o f i l m e a u f g e n o m m e n . D a m a n i n P o l e n f ü r d i e s e G e s e l l s c h a f t U r k u n d e n d e s S t a n d e s a m t e s a u f M i k r o f i l m e a u f n i m m t , w ä r e e s n i c h t s c h w i e r i g , d u r c h V e r m i t t l u n g d e r L e i t u n g d e r S t a a t s a r c h i v e v o n d o r t K o p i e n d i e s e r M i k r o f i l m e z u e r h a l ­ t e n . S c h l i e s s l i c h k a n n m a n s e h r v i e l M a t e r i a l a u s d e m B e r e i c h d e r P e r s o n e n n a m e n i n M a s u ­ r e n u n d E r m l a n d i n g e d r u c k t e n B e a r b e i t u n g e n ü b e r d i e B e s i e d l u n g a u f j e n e m G e b i e t , i n S t u d e n t e n v e r z e i c h n i s s e n d e r K ö n i g s b e r g e r U n i v e r s i t ä t , i n V e r z e i c h n i s s e n e v a n g e l i s c h e r P a s t o ­ r e n , i n d e n ä l t e s t e n E i n w o h n e r l i s t e n d e r j e w e i l i g e n S t ä d t e i m e h e m a l i g e n O s t p r e u s s e n s o w i e a u c h i n d e n n e u e r e n E i n w o h n e r l i s t e n u n d a n d e r e n f i n d e n . S e h r v i e l N a m e n e n t h a l t e n d ie z u B e g i n n d e s 19. J h . h e r a u s g e g e b e n e n A m t s - u n d K r e i s b l ä t t e r , E b e n f a l l s w u r d e e i n e g r o s s e A n z a h l v o n N a m e n a u s d e n A r c h i v a k t e n i n g e n e a l o g i s c h e n Z e i t s c h r i f t e n a b g e d r u c k t , z . B . i n d e r „ A l t p r e u s s i s c h e n G e s c h l e c h t e r k u n d e ” (1927— 1943 u n d 1953—1988), i m „ F a m i l i e n a r c h i v ” (1956— 1988), i n d e r „ K a r t e i Q u a s s o w s k i ” ( e r s c h e i n t s e i t 1978) u n d a n d e r e n . D i e e r w ä h n t e n Q u e l l e n u n d V e r ö f f e n t l i c h u n g e n r e i c h e n v o l l k o m m e n f ü r d i e B e a r b e i t u n g e i n e s u n v e r g ä n g l i c h e n W ö r ­ t e r b u c h s d e r p o l n i s c h e n N a m e n i n M a s u r e n u n d E r m l a n d .