Wojciechowski, Mieczysław
"Politik und Landwirtschaft in
Ostpreussen 1919-1930.
Untersuchung eines
Strukturproblems in der Weimarer
Republik", Dieter Hertz-Eichenrode,
Köln und Opladen 1969 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 90-92
90 RECENZJE I OMÓWIENIA
D IE T E R H E R T Z -E IC H E N R O D E , P O L I T I K U N D L A N D W I R T S C H A F T I N O S T P R E U S S E N 1919— 1930. U N T E R S U C H U N G E I N F S S T R U K T U R P R O B L E M S I N D E R W E I M A R E R R E P U
B L I K . K Ö L N U N D O P L A D E N 1969, SS. 352.
K s ią ż k a D ie te ra H e rtz -E ic h e n ro d e g o s ta n o w i p ró b ę cało ścio w eg o s p o jrz e n ia n a p ro b le m a ty k ę p o lity c z n ą i g o sp o d arcz ą P r u s W sc h o d n ic h w la ta c h 1919— 1930 w p o w ią z a n iu z p o lity k ą w ła d z c e n tra ln y c h R e p u b lik i W e im a rsk ie j w o b ec sw o ich te re n ó w g ra n ic z n y c h (G ren zg e b ie te), w ty m ta k ż e w o b ec P r u s W sch o d n ich . P r a c a s k ła d a się z c zte re c h części, z k tó ry c h p ie rw s z a tr a k t u j e o z a g a d n ie n ia c h p o lity c z n y ch , n a to m ia s t trz y p o z o sta łe o g o sp o d arce P r u s W sch o d n ich , ze szczeg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m s to su n k ó w w ro ln ic tw ie .
W części p ie rw sz e j p ra c y (Z u r p o litis c h e n G e sc h ic h te O stp re u sse n s n a c h d e m e rs te n W e ltk r ie g , ss. 1— 98) a u to r z a ją ł s ta n o w is k o w o b e c w y d a rz e ń p o lity c z n y ch ro z g ry w a ją c y c h się w P r u s a c h W sc h o d n ic h w o m a w ia n y c h o k re sie, k tó re s ta n o w iły o d b ic ie p rz e m ia n z ach o d zący ch w ż y ciu p o lity c z n y m całego p a ń s tw a n iem ieck ieg o . W iele s fo rm u ło w a ń p o d a n y c h p rz e z a u to ra w te j części p ra c y b u d z i w ą tp liw o śc i i p o z o sta je w ra ż ą c e j s p rz ec z n o śc i z w y n ik a m i b a d a ń p o lsk ic h h is to ry k ó w . Do p r o b le m ó w k o n tro w e rs y jn y c h n a le ż y z aliczy ć s ta n o w is k o D. H e rtz -E ic h e n ro d e g o w o b e c I w o jn y ś w ia to w e j i p o w ro tu do P o lsk i W ie lk o p o lsk i i P o m o rza . E ich e n ro d e , ro z p a t r u j ą c g en ezę I w o jn y ś w ia to w e j, n ie d o strz e g a ro li im p e ria liz m u n ie m ie ck ieg o w ro z p ę ta n iu w o jn y i s tą d te ż d o ch o d zi do p rz e k o n a n ia , że p o s ta n o w ie n ia t r a k t a t u w e rsa ls k ie g o b y ły d la rz ą d u R zeszy „ ja rz m e m ” (Joch, s. 10), n a ło ż o n y m p rz e z z w y c ię sk ą k o a lic ję . W y ch o d ząc z ta k ie g o z ało że n ia , p o w ró t P o m o rz a do P o ls k i z o sta ł ro z p a trz o n y je d y n ie w k o n te k śc ie o d d z ie le n ia P r u s W sc h o d n ic h od ziem R e p u b lik i W e im a rsk ie j. J e s t rz e cz ą g o d n ą o d n o to w a n ia , że a u to r o m a w ia n e j p ra c y n ie z a jm u je s ta n o w is k a w o b e c p o lsk ic h ż ą d a ń te ry to r ia ln y c h n a p ó łn o c y i zach o d zie, u z a s a d n io n y c h b e z s p o rn ą p o lsk o śc ią ty c h ziem , z a g ra b io n y c h p rz e z P r u s y n a m o cy t r a k ta tó w ro zb io ro w y c h . A u to r ro z p a tr u je sto su n k i n a ro d o w o śc io w e w P r u s a c h W sc h o d n ic h w ś w ie tle d a n y c h sp iso w y c h z X X w ie k u , co o z n ac z a de fa c to a firm a c ję w ie k o w ej g e rm a n iz a c ji lu d n o ś c i p o lsk ie j te g o re g io n u .
W ą tp liw o śc i b u d z i ta k ż e p o s ta w a w o b ec p le b is c y tu n a P o w iślu , W a rm ii i M a z u ra c h w 1920 r o k u (ss. 14— 15). A u to r s k u p ił m a k s y m a ln ą u w a g ę n a w y n ik a c h lic z b o w y c h p le b is c y tu , w y b itn ie n ie k o rz y stn y c h d la s tro n y p o lsk ie j. Je g o z d an iem , p le b isc y t n a strę c z y ł m o żliw o ść a k ty w iz a c ji d ie S tä r k e , d er a u s e in e r ja h r h u n d e r te la n g e n s ta a tlic h e n , k u ltu r e lle n u n d w ir ts c h a ftlic h e n G e m e in s c h a ft e rw a c h se n e n B ä n d e (s. 14). Z d z iw ie n ie b u d z i fa k t, że a u to r, z n a ją c lite r a t u r ę p o ls k ą w te j s p ra w ie (w w y k a z ie l i te r a tu r y w y s tę p u je p r a c a Z y g m u n ta L ie tz a o p leb iscy cie), a n i sło w em n ie w sp o m n ia ł — ch o ciaż b y n a z a sa d z ie r e la ta r e fe r o — o n a d u ż y c ia c h d o k o n y w a n y c h p rz e z s tro n ę n ie m ie c k ą n a n ie k o rz y ść lu d n o ś c i p o lsk ie j. N a d u ż y c ia te b y ły p rz e d m io te m s p e c ja ln y c h p ro te s tó w p o lsk ic h s k ła d a n y c h w M ięd z y so ju sz n ic z ej K o m is ji w O lsz ty n ie b ą d ź te ż w R a d z ie P ię c iu w P a r y ż u 1.
K o le jn y p o d ro z d z ia ł p o św ięc o n y z o sta ł p ro b le m o m k o m u n ik a c ji tra n z y to w e j z P r u s W sc h o d n ic h do N ie m ie c p rz e z te ry to r iu m w o je w ó d z tw a p o m o rsk ie g o . D la z ie m w o je w ó d z tw a p o m o rsk ie g o z a sto so w a n o tu o k re ś le n ie d er p o ln isc h e K o rrid o r, k tó re w y ro sło w N ie m c ze c h n a fa li a g ita c ji a n ty p o ls k ie j i re w iz jo n is ty c z n e j i by ło p o w sz e c h n ie u ż y w a n e w p ro p a g a n d z ie h itle ro w s k ie j. O m a w ia n y p o d ro z d z ia ł z a w ie ra p o le m ik ę z ty m i te n d e n c ja m i w p r o p a g a n d z ie a n ty p o ls k ie j, k tó r e w ią z a ły o d d z ie len ie P r u s W sc h o d n ic h od N ie m ie c z o g ra n ic z e n ie m s u w e re n n o ś c i p a ń s tw a n ie m ie ck ieg o (s. 16). A u to r u w a ż a , że p o w y ższe tw ie rd z e n ia n ie s ą zg o d n e z p ra w d ą , ty m b a rd z ie j że z aró w n o a r ty k u ł 89 t r a k t a t u w e rsa lsk ie g o , j a k i p o ro z u m ie n ie p o ls k o -n ie m ie c k ie z 21 k w ie tn ia 1921 r o k u w s p ra w ie tr a n z y tu n ie m ie ck ieg o p rz e z P o m o rze , z a b e z p ie
c zały P r u s y W sc h o d n ie p rz e d „ sa m o w o lą P o ls k i” (W il lk ü r P o len s, s. 16).
N ie do p rz y ję c ia s ą ta k ż e r o z w a ż a n ia n a t e m a t p o d z ia łu e tn ic z n ie p o ls k ie j lu d n ości P r u s W sc h o d n ic h n a k ilk a g ru p . S p r a w ę tę po ra z p ie rw s z y p o d e jm u je a u to r n a s tro n ie 15, s tw ie r d z a ją c is tn ie n ie w P r u s a c h W sc h o d n ic h P o la k ó w i M az u ró w . P ro b le m a ty k a ta z o sta ła ro z w in ię ta w p o d ro z d z ia le D ie n a tio n a le P ro p a g a n d a im G re n z g e b ie t (ss. 48—51), g d zie d o k o n a n o c h a r a k te r y s ty k i lic z e b n e j lu d n o ś c i p o lsk ie j
1 Z. L ietz , P le b is c y t n a P o w iślu , W a r m ii i M a z u ra c h w 1920 r o k u , W a rsz a w a 1958, s. 242.
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 91 w P r u s a c h W sch o d n ich . N a p o d s ta w ie sp isu lu d n o ści z 1925 ro k u a u to r s tw ie rd z a is tn ie n ie w P r u s a c h W sc h o d n ic h n a s tę p u ją c y c h g ru p n a ro d o w o śc io w y c h : u ż y w a ją
cy ch ję z y k a p o lsk ie g o ja k o o jc z y ste g o (M u tte rs p ra c h e ) — 20 000 o só b ; u ż y w a ją c y c h ję z y k a p o lsk ieg o i n ie m ie c k ie g o — 24 000 o só b ; u ż y w a ją c y c h ję z y k a m a z u rsk ie g o (sic!) — 50 000 o só b ; u ż y w a ją c y c h ję z y k a m a z u rsk ie g o i n ie m ie c k ie g o — 31 000 osób (s. 48). W p o w y ższy ch s tw ie rd z e n ia c h z d ziw ien ie b u d z i n ie ty lk o f a k t is tn ie n ia „ ję zy k a m a z u rsk ie g o ”, k tó ry , j a k w ia d o m o , je s t d ia le k to w ą o d m ia n ą ję z y k a p o lsk ieg o , a le p rz e d e w sz y s tk im n is k a lic z b a lu d n o śc i e tn ic z n ie p o ls k ie j, z a m ie s z k u ją c e j P r u s y W sch o d n ie. D a n e lic z b o w e p rz y to c z o n e p rz e z D. H e rtz -E ic h e n ro d e g o p o z o s ta ją w r a żącej s p rz ec z n o śc i z u s ta le n ia m i W o jc iec h a W rzesiń sk ieg o . T e n o s ta tn i z b a d a ł p o n a d w sz e lk ą w ą tp liw o ść , że n ie m ie c k ie d a n e sp iso w e n ie o d d a ją w sp o só b a d e k w a tn y liczb y lu d n o ś c i p o ls k ie j w P r u s a c h W sc h o d n ic h i w in n y c h re jo n a c h R e p u b lik i W e im a rsk ie j. W . W rz e siń sk i p o d a je lic z b ę lu d n o śc i p o lsk ie j w d w ó c h sz a c u n k a c h (m in im a ln y m i m a k s y m a ln y m ) i p rz y jm u je , że w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m lic z b a lu d n o ś c i p o ls k ie j w P r u s a c h W sc h o d n ic h w y n o s iła o d 380 000 d o 570 000 o s ó b 2. P rz e d s ta w io n e p rz e z W . W rz esiń sk ie g o d a n e z a s łu g u ją n a p e łn ą a k c e p ta c ję , u w z g lę d n ia ją b o w ie m k ilk a d o d a tk o w y c h e le m en tó w , m a ją c y c h d e c y d u ją c y w p ły w n a o k re ś le n ie lic z b y lu d n o ś c i p o ls k ie j n a te r y to r iu m p a ń s tw a n ie m ie c k ie g o 8. A u to r re c e n z o w a n e j p ra c y k ry ty k u j e w p ra w d z ie d a n e W. W rz esiń sk ie g o , o k re ś la ją c je ja k o w e itg e h e n d f i k t i v , a le je s t to z a r z u t g o ło sło w n y , g d y ż a u to r ja k o je d y n y sw ó j a r g u m e n t p rz y ta c z a d a n e n ie m ie c k ie g o s p isu lu d n o śc i (s. 48).
J e s t rz e cz ą g o d n ą p o d k re ś le n ia , że n a n a s tę p n e j s tro n ie o m ó w io n e z o sta ły te p o s u n ię c ia s tro n y n ie m ie c k ie j, k tó re m ia ły słu ży ć u m a c n ia n iu s ię n ie m c zy z n y n a te re n a c h z a m ie s z k a ły c h p rz e z lu d n o ś ć p o lsk ą. D z ia ła ln o ść n a ty m p o lu ro z w ija ła g łó w n ie o rg a n iz a c ja O std e u ts c h e r H e im a td ie n s t (sied zib y w O lszty n ie, T ylży, w P r u s a c h Z ac h o d n ic h ), d y s p o n u ją c a dość z n a c z n y m i śro d k a m i fin a n s o w y m i (w ro k u 1925 — 140 000 m a re k , w la ta c h 1928 i n a s tę p n y c h — 245 000 m a re k ). O std e u ts c h e r H e im a td ie n s t m ia ła z a z a d a n ie p o p ie ra ć m ie js c o w ą lu d n o ś ć n ie m ie c k ą (m ięd zy in n y m i p o p rz e z d z ia ła ln o ś ć k u ltu r a ln ą ), a b y w te n sp o só b d e n p o ln is c h e n A m b it io n e n d e n B o d e n z u e n tz ie h e n (s. 50). S p o śró d in n y c h z a g a d n ie ń p o d n o szo n y c h w p ie rw s z e j części re c e n z o w a n e j p ra c y w y m ie n ić n a le ż y d ą ż e n ia s e p a ra ty s ty c z n e w y s tę p u ją c e w P r u s a c h W sc h o d n ic h w la ta c h 1919— 1923, g e n e ty c z n ie p o w ią z a n e z p la n e m u tw o rz e n ia O ststa a t w 1919 ro k u , ja k o p ró b y o b e jśc ia n ie k o rz y stn y c h d la N ie m ie c d e cy z ji t r a k t a t u w e rsa ls k ie g o w s p ra w ie p ru s k ic h p ro w in c ji w sc h o d n ic h . P la n y s e p a ra ty s ty c z n e u k ła d a n e w P r u s a c h W sc h o d n ic h w p o c z ą tk o w y c h la ta c h d w u d z ie s to le c ia m ię d z y w o je n n e g o s ą ta k ż e in te re s u ją c y m p rz y c z y n k ie m d o n ie d o k o ń c zo n e g o p ro c e su in te g ra c ji z ie m p a ń s tw a n ie m ie c k ie g o w o b rę b ie R zeszy C e s a rs k ie j, z a p o c z ą tk o w a n e g o w 1871 ro k u . C zęść p ie rw s z ą p r a c y z a m y k a ją in te re s u ją c e ro z w a ż a n ia n a t e m a t d z ia ła ln o ś c i p o lity c z n e j k o le jn y c h n a c z e ln y c h p re z y d e n tó w P r u s W sc h o d n ic h (A d o lfa B ato ck ie g o , A u g u sta W in n ig a i E r n s ta S ie h ra ), p re z y d e n tó w c z te re c h re g e n c ji w ch o d zą c y ch w s k ła d p ro w in c ji o ra z la n d ra tó w . S p o śró d p a r tii p o lity c z n y c h d z ia ła ją c y c h w P r u s a c h W sc h o d n ic h a u to r n a p ie rw s z y m m ie js c u w y m ie n ia D e u tsc h n a tio n a le V o l k s p a r te i, k tó ra do 1930 ro k u p o s ia d a ła n a jw ię k s z e w p ły w y n a o m a w ia n y m te re n ie . S to su n k o w o m a ło m ie js c a p o św ię c ił a u to r S o z ia ld e m o k r a tis c h e P a r te i D e u tsc h la n d s (SPD ), g łó w n ie zaś K o m m u n is tis c h e P a r te i D e u tsc h la n d s (K P D ) — p a rtio m , k tó r e w P r u s a c h W sc h o d n ic h m ia ły dość z n a c z n e w p ły w y . D o w o d zą teg o w y b o ry do R e ic h s ta g u w lis to p a d z ie 1932 ro k u , k ie d y to n a lis ty K o m m u n is tis c h e P a r te i D e u tsc h la n d s p a d ło łą c z n ie 148 276 g łosów , n a S o z ia ld e m o k r a tis c h e P a rte i D e u tsc h
la n d s — 211 957, n a to m ia s t n a C e n tr u m — 79 902 g ło sy (s. 71). D ość dużo u w a g i p o św ięo o n o ta k ż e n a r a s ta n iu w p ły w ó w N S D A P w P r u s a c h W sc h o d n ic h w o s ta tn ic h la ta c h p rz e d p rz e ję c ie m w ła d z y p rz e z H itle ra .
J a k ju ż w sp o m n ia n o , części II, I I I i IV t r a k t u j ą o z a g a d n ie n ia c h g o sp o d arcz y c h 2 W. W rz esiń sk i, R u c h p o ls k i na W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu w la ta c h 1920— 1939, P o z n a ń 1963, s. 24; te n ż e, P o lsk i r u c h n a r o d o w y w N ie m c z e c h 1922— 1939, P o z n a ń 1970, s. 29.
3 W. W rz esiń sk i, P o lsk i r u c h n a r o d o w y , ss. 25—33, g d zie a u to r u z a s a d n ił s w o ją m e to d ę o b lic z a n ia s z a c u n k ó w lu d n o śc i p o lsk ie j w R e p u b lic e W e im a rsk ie j, w ty m ta k ż e w P r u s a c h W sch o d n ich .
92 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
P r u s W sch o d n ich , ze szczeg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m s y tu a c ji w ro ln ic tw ie . W części II I, z a ty tu ło w a n e j B e v ö lk e r u n g u n d W ir ts c h a ft i n O stp re u ss e n (ss. 99— 158), u w z g lę d n io n e z o sta ły n a s tę p u ją c e p ro b le m y : s to su n k i lu d n o ścio w e , u k ła d k o m u n ik a c y jn y , h a n d e l, p rz e m y sł w ra z z z a g a d n ie n ie m in d u s tria liz a c ji P r u s W sc h o d n ic h , sto su n k i k re d y to w e , s tr u k t u r a g o s p o d a rstw w ie jsk ic h , w a r u n k i n a tu r a ln e ro ln ic tw a p ro w in c ji ( k lim a t, g leb a), p ro d u k c ja ro ln ic z a i h o d o w la n a, d o ch o d o w o ść g o s p o d a rk i ro ln e j o raz je j z ad łu że n ie . S p o śró d s p ra w p o ru sz o n y c h w te j części p ra c y n a u w a g ę z a s łu g u ją u s ta le n ia a u to ra n a te m a t u cieczk i lu d n o śc i z P r u s W sc h o d n ic h do in n y c h części N iem iec (L a n d flu c h t) o ra z z d ec y d o w a n eg o u d z ia łu w ie lk ie j w ła sn o śc i z ie m sk ie j w ro ln ic tw ie teg o te re n u . A u to r stw ie rd z a , że m im o a k c ji p o d e jm o w a n y c h p rz e z w ła d z e p ro w in c ji (m ięd zy in n y m i k o lo n iz a c ja w e w n ę trz n a ), n ie u d a ło s ię do ro k u 1930 z lik w id o w a ć z ja w is k a u cieczk i lu d n o śc i p ra c u ją c e j z P r u s W sc h o d n ic h . W ed łu g d a n y c h p ra sy k ró le w ie c k ie j, je d y n ie w o k re s ie o d 1 w rz e ś n ia 1923 ro k u do 16 c z e rw c a 1925 ro k u o p u ściło P r u s y W sc h o d n ie 160 000 osób (s. 108). S tr u k tu r ę g o s p o d a rstw w ie js k ic h p ro w in c ji d o sk o n a le ilu s tr u je ta b e lk a n a s tro n ie 134. W y n ik a z n ie j m ię d zy in n y m i, że w ie lk ie g o s p o d a rstw a ro ln e o p o w ie rz c h n i p o w y ż ej 100 h a o b e jm o w a ły 50,6% ogó ln ej p o w ie rz c h n i u ż y tk ó w ro ln y c h w P ru s a c h W sch o d n ich .
O s ta tn ie d w ie części p ra c y s ta n o w ią ilu s tr a c ję w y siłk ó w p o d e jm o w a n y c h p rzez rz ą d y R e p u b lik i W e im a rsk ie j d la u z d ro w ie n ia s y tu a c ji w ro ln ic tw ie w sc h o d n io - p ru s k im . W części II I pt. D ie s ta a tlic h e F ö rd e ru n g O stp re u sse n s v o n 1891 bis 1927 (ss. 159— 216) p rz e d sta w io n o k o le jn o : p o c z ą tk i p o m o cy p a ń stw o w e j d la ro ln ic tw a P r u s W sc h o d n ic h w la ta c h 1891— 1908, p ro b le m ro ln ic tw a P r u s W sc h o d n ic h w I w o j n ie ś w ia to w e j, p o m o c p a ń s tw o w a w la ta c h 1919— 1925 w ra z z O stp re u ss e n p ro g r a m m z 1922 ro k u , ta k z w a n y S o fo r tp ro g r a m m z 1926 ro k u o ra z G r e n z h ilfe z 1927 ro k u . K w o ty a sy g n o w a n e n a ro zw ó j ro ln ic tw a w P r u s a c h W sc h o d n ic h b y ły b a rd z o w y so k ie. D o w o d zą teg o n a p rz y k ła d su m y p rz e k a z a n e do d y sp o zy c ji P r u s W sch o d n ich ja k o t a k z w a n y S o fo r tp ro g r a m m z 1926 ro k u (do p o ło w y lu te g o 1927 r o k u p rz e k a z an o 8 445 000 m a re k w r a m a c h V e r w a ltu n g s p r o g r a m m i 8 650 000 m a r e k k re d y tó w , s. 192) o ra z G r e n z h ilfe z 1927 r o k u (3 250 000 m a re k o ra z 5 000 000 m a re k w ra m a c h S o n d e rfo n d , s. 206).
P o d o b n e j p ro b le m a ty k i d o ty czy część IV p ra c y z a ty tu ło w a n a D ie O stp re u ss e n h ilfe v o n 1928 u n d 1929 (ss. 217— 338). R e a liz u ją c a k c ję O stp re u ss e n h ilfe g łó w n y n a c isk po ło żo n o n a u z d ro w ie n ie s y tu a c ji w z a k re s ie z a d łu ż e n ia ro ln ic tw a P r u s W sc h o d n ic h p o p rz e z k o n w e rs ję dłu g ó w , tj. p rz e k sz ta łc e n ie d łu g ó w k ró tk o te rm in o w y c h w d łu g o te rm in o w e (U m s c h u ld u n g ) o ra z u c h ro n ie n ie w sc h o d n io p ru sk ie g o ro ln ic tw a p rz e d z b liż a ją c y m się k ry z y sem . Do k o ń c a 1930 r o k u p rz e zn a c zo n o n a O stp re u ss e n - h ilfe 108 500 000 m a re k (s. 254). W aż n ą r o lę p rz y w ła śc iw y m re a liz o w a n iu c eló w n a k re ś lo n y c h p rz e z O stp re u ss e n h ilfe o d e g ra ł s p e c ja ln ie w ty m celu u s ta n o w io n y w 1929 ro k u S ta a ts k o m m is s a r z u r S tü tz u n g des оstp re u s sis c h e n G ü te r m a r k ts (ss. 285— 300). L e k tu r a trz e c h o s ta tn ic h części re c e n z o w a n e j p ra c y s k ła n ia do re fle k s ji n a te m a t c h ro n ic z n y c h tru d n o ś c i gosp-odarczych, z ja k im i b o ry k a ło się ro ln ic tw o P r u s W sch o d n ich w la ta c h 1920— 1930. W te j s y tu a c ji p o m o c fin a n s o w a ś w ia d c z o n a p rz e z R e p u b lik ę W e im a rsk ą p rz y c z y n ia ła s ię n ie ty lk o do s ta b iliz a c ji g o sp o d arcz e j te j p r o w in c ji, lecz b y ła ta k ż e w a ż n y m e le m e n te m p o lity c z n y m , w ią ż ą c y m P r u s y W sc h o d n ie z p a ń s tw e m n ie m ie ck im . M ie c zy s ła w W o jc ie c h o w s k i L E K S Y K O N P O L A C T W A W N I E M C Z E C H . W Y D A N IE F O T O T Y P IC Z N E . IN S T Y T U T S L A -S K I W O P O L U . W A R -S Z A W A — W R O C Ł A W 1973, P W N , -S-S. X V III + G36. N ie co d z ie n n e b y ły d z ie je L e k s y k o n u P o la ctw a w N ie m c z e c h , i te s p rz e d I I w o j n y ś w ia to w e j, i te p o w o je n n e. D łu g o m u s ia n o czekać, b y w re sz c ie w p e łn e j z ac h o w a n e j fo rm ie m ó g ł d o trz e ć n a p ó łk i k s ię g a rs k ie s ło w n ik p a m ią te k p o lsk o śc i w p a ń s tw ie n ie m ie c k im o k re s u m ię d z y w o jen n e g o .
P rz e k o n a n ie , iż rz ą d y A d o lfa H itle r a p ro w a d z ą do n o w e j w o jn y , w w y n ik u k tó re j n a s tą p i re g u la c ja g ra n ic , a P o ls k a z n a jd z ie s ię w śró d z w y cięzcó w N ie m ie c —
