Znaczenie wychowania prozdrowotnego w edukacji wczesnoszkolnej

Urszula Macioł-Kisiel

Znaczenie wychowania

prozdrowotnego w edukacji

wczesnoszkolnej

Nauczyciel i Szkoła 1 (4), 120-128

1998

U r s z u la M A C I O Ł - K I S I E L

Znaczenie wychowania prozdrowotnego

w edukacji wczesnoszkolnej

W spółcześnie przed każdym człow iekiem coraz częściej staw iane je s t zadanie - odpow iedzialności za w łasne zdrow ie. Inicjatorem takiego stanu rzeczy w końcu lat siedem dziesiątych była Św iatow a O rganizacja Z drow ia (W HO), która rozpo­ częła ruch pod hasłem „Zdrow ie dla w szystkich w 2000 roku” . C ytow any program rozum iany jako reorientację polityki zdrowotnej m iał być realizow any w całym św iecie w celu osiągnięcia m ożliw ie najw yższego poziom u zdrow ia przez w szyst­ kich ludzi. Z postaw ionych założeń w ynikało, iż proces ten pow inien odbyw ać się m.in. przez w skazanie ludziom sensu zdrow ia pozytyw nego, tak aby m ogli oni w pełni w ykorzystyw ać swój potencjał fizyczny, psychiczny i społeczny.

Z drow ie pozytyw ne rozum iane je st jak o stan będący czym ś w ięcej niż tylko b ra k ie m o b jaw ó w ch o ro b o w y ch . K o n c e p c je p o zy ty w n eg o z d ro w ia zw y k le dotyczą jakości życia i potencjału jakim dysponuje człowiek. Składa się na nie: sam ospełnienie, zdolność do aktyw nego życia i twórczości. Pozytyw ne zdrow ie je s t bardziej zw iązane z rozw ojem , niż prostym radzeniem sobie z funkcjonow a­

niem organizm u (Z. Słońska, M. M isiura, 1993 s. 30). R ozw ażania zw iązane z pozytyw nym zdrow iem w sposób oczywisty w ykraczają poza tradycyjne zainte­ resow ania m edycyny tzn. ochroną i przyw racaniem zdrowia. Tak w ytyczony cel m ożna byłoby, zdaniem tw órców program u, osiągnąć poprzez prom ow anie zacho­ wań prozdrowotnych oraz zapobieganie chorobom. Czynnikam i ułatwiającym i osią­ gnięcie zdrow ia, zdaniem autorów projektu, byłyby: zapew nienie rów ności w zdro­ w iu, w ielosektorow e w spółdziałanie w tym zakresie, rozwój podstaw ow ej opieki zdrow otnej oraz w szechstronna w spółpraca m iędzynarodow a. Prom ow anie idei dobrego zdrow ia to zapew nienie właściwego stanu psychofizycznego, który jest zasobem m ającym zasadnicze znaczenie dla rozw oju społecznego, gospodarczego i osobistego. Prom ocja zdrow ia je st to proces um ożliw iający ludziom kontrolę nad

Nauczyciel i S ik a ła 1 (d ) 1998 121

sw oim organizm em , ja k ró w n ież m o żliw o ść je g o p o p raw ien ia i u trzy m an ia w dobrej kondycji. W celu pełnego osiągnięcia dobrego stanu fizycznego, psy­ chicznego i społecznego zarów no jednostka, ja k i grupa społeczna m uszą um ieć sprecyzow ać, a później urzeczyw istnić sw oje aspiracje, zaspakajając naturalne potrzeby, um ieć radzić sobie z wyzwaniam i środow iska w jego istniejącym stanie lub dokonyw ać w nim zmian. D latego zdrow ie należy rozpatryw ać w kategoriach zasobu (środka), na którym człow iek się opiera w codziennym życiu, a nie trakto­ w ać go jak o celu, do którego zmierza. Zdrow ie to koncepcja pozytyw na, kładąca nacisk zarów no na pełną sprawność fizyczną, ja k rów nież na sprawność życiow ą w w ym iarze jednostkow ym i społecznym (B. W oynarowska, 1988). Innym uję­ ciem prom ocji zdrow ia, traktow anym jak o rozszerzenie pierwszej definicji, je st określenie jej, jak o nauki i sztuki pom agania ludziom w dokonyw aniu zm ian w ich stylu życia, tak aby m ogli zbliżyć się do jeg o optimum (M. P. 0 ’D onneł, 1986).

W ażnym elem entem procesu, który gw arantow ałby zm iany w stylu życia je s t zapew nienie konkretnych w arunków takich jakim i sąm .in .: poczucie bezpieczeń­ stw a, dostęp do oświaty, godne bytow anie oraz utrzym anie rów now agi stanu orga­ nizm u w system ie ekologicznych zm ian. W tym kontekście bardzo w ażnym eta­ pem , który w spiera rozpow szechnianie zdrow ego stylu życia staje się przekaz inform acji: W korelacji z przytoczonym i zadaniam i znalazły się propagow ane przez W HO założenia w ychow ania zdrow otnego ja k o składow e części procesu w ychow ania ludzkości, w których proponuje się naukę dbania o zdrow ie w łasne jednostki i całego społeczeństw a. C ały ten proces koncentruje się na u św iad a­ m ianiu ludziom faktu, że środow isko fizyczne, społeczne, zachow ania pro zd ro ­ w otne, ja k rów nież styl życia to głów ne determ inanty naszego zdrow ia. W tym aspekcie istotną spraw ą w ydaje się takie oddziaływ anie na m łode pokolenie, by sam odzielnie i odpow iedzialnie pracow ało nad w zm acnianiem sw ojego p o ten ­ cjału zdrow otnego. R ealizując zadania w ychow ania zdrow otnego potrzebny je st ścisły w spółudział rodziców, uczniów , nauczycieli i służby zdrow ia. To w łaśnie rodzice stw arzają pierw sze środow isko w ychow aw cze kształcące naw yki p ro ­ zdrow otne m .in. ucząc zasad higieny, odżyw iania się, zapew niają poczucie b ez­ pieczeństw a oraz w yrabiają u dzieci poczucie w łasnej w artości i godności. D la­ tego, tak w ażnym elem entem je s t praw idłow e przygotow anie m łodzieży do p e ł­ nienia ról rodzicielskich. Szkoła, a w niej nauczyciele i w ychow aw cy oprócz zadania przekazyw ania w iedzy i um iejętności ogólnej otrzym ują nieco inne za­ dania: u czą zasad kom unikacji, w spółżycia w grupie, radzenia sobie w sytua­ cjach trudnych. W tym m iejscu należałoby się zastanow ić, czy takie oddziaływ a­ nie w stosunku do dzieci w ieku przedszkolnego i w czcsnoszkolnego sprzyjają preferow aniu zdrow ego stylu życia? N a pew no tak, gdyż odbiorcam i naszych działań są m łodzi ludzie o psychice szczególnie chłonnej i w rażliw ej na w szelkie form y przekazu i naśladow nictw a. Stąd w ydaje się zrozum iałym fakt realizow a­ nia w ym ienionych zagadnień w ychow ania zdrow otnego na tym poziom ie k ształ­ cenia i w ychow ania.

122 Nauczyciel i S ik e ło 1 (4 ) 1998

Prom ow anie zdrow ia w śród uczniów m ożna realizow ać poprzez:

- kształtowanie i utrwalanie zachowań sprzyjających zdrow iu (racjonalne odży­ w ianie, higiena osobista i otoczenia, aktyw ność ruchow a, zapew nienie b ez­ pieczeństw a, radzenie sobie ze stresem , unikanie nałogów itp.);

- w yrabiane u uczniów odpow iedzialności za w łasne zdrow ie - „uczeń w spół­ tw órca w łasnego zdrow ia” , rozw ijanie zainteresow ań zdrow iem oraz kształ­ tow anie um iejętności dokonyw ania praw idłow ego w yboru w spraw ach w ła­ snego zdrowia;

- przygotow anie uczniów do roli pacjentów - odbiorców św iadczeń służby zdrowia.

W realizacji wyznaczonych zamierzeń nauczyciele, wychowawcy, rodzice oraz służba zdrowia m uszą ze sobą współpracować. Powinni również być przykładem, dawać wzór zachowań prozdrowotnych dla swoich wychowanków. Same zagadnie­ nia prozdrowotne w inny być w platane w treści przedm iotów z wykorzystaniem w ła­ ściwych form i metod oddziaływania realizowanych programowo. Jednocześnie szkoła jako placów ka oświatowa, co się rozumie samo przez się, pow inna spełniać wymogi higieniczne (klasy prawidłowo wyposażone, oświetlone, łatwy dostęp uczniów i per­ sonelu do sanitariów, zachowywana na bieżąco czystość, budynek szkolny spełniają­ cy wymogi bezpieczeństw a przeciwpożarowego, bezpieczeństw a pracy i nauki). Ważnym wydaje się rów nież sam klimat środowiska szkolnego, a przede wszystkim środowiska klasowego, w którym odbyw ają się zajęcia oraz czas i m iejsce przebyw a­ nia dziecka po lekcjach. Stwarzanie przez personel szkolny sytuacji w zm acniających pożądane działania ucznia, pozytywnie go motywujące sprzyjają niewątpliwie pra­ widłowemu rozwojowi. N atom iast likwidacja systemu zastraszania będzie sprzyjała rozwojowi u uczniów poczucia bezpieczeństwa, a tym sam ym będzie w pływ ała po­ zytywnie na jego samorealizację w procesie kształcenia.

Do realizacji zadań promocji zdrowia można wykorzystać różne form y i zadania będące w korelacji z treściami i formami funkcjonujących w szkole przedmiotów.

Propozycje:

I. Zabaw a ruchow a ilustrująca treść piosenki o tem atyce prozdrow otnej „M y­ dło lubi zabaw ę” .

Prezentow any utw ór zaczerpnięty został z program u telew izyjnego „Tik-Tak” , słowa napisała E. Chotom ska, a m uzykę skom ponow ał K. Marzec.

„Mydło lubi zabaw ą"

M ydło lubi zabawą w chowanego p o d wodą, każda taka zabaw a je s t wspaniałą przygodą. K iedy dobry ma hum or to zm ienia się w pianę, a j a k znajdzie gdzieś słom kę puszcza bańki mydlane.

Ref. M ydlo wszystko umyje naw et uszy i szyje mydlo, m ydło pachnące ja k kwiatki na łące. (...)

Nouciyciel I S ik a ła 1 (4 ) 1998 123

- W ysłuchanie nagrania piosenki pt. „M ydło lubi zabaw ę” .

- O m ów ienie treści utworu. Przybliżenie użytych w piosence zw rotów do w a­ runków rzeczyw istych dzieci i ich codziennej higieny:

- „m ydło w wodzie zm ienia się w pianę” , - „m ydło lub kąpiel w ciepłej w odzie”, - „puszczanie baniek z mydła przez słom kę” , - „m ydło skacze z ręki do ręki”,

- „m ydło i gąbka przyjaciółm i dzieci”

- N auka tekstu i m elodii piosenki. W trakcie tej czynności nauczyciel posłu­ guje się m etodą - nauka pieśni ze słuchu.

- Tworzenie ilustracji ruchowej do treści utworu. N aśladow anie ruchem i m i­ m iką tw arzy kolejnych faz m ycia rąk, buzi, szyi, uszu, itd.

- W ykonanie całości utw oru z tow arzyszeniem nagrania m agnetofonow ego piosenki tzw. pół playback.

- O m ów ienie z uczniam i znaczenia codziennej higieny dla zdrowia: a) rola i zasady naw yków higienicznych;

b) m ycie rąk przed posiłkam ii i po ich zakończeniu; c) obm yw anie owoców i w arzyw przed ich spożyciem.

II. W zm acnianie treści słow nych piosenki sym bolam i plastycznym i.

1.Prezentacja nagrania z kasety wideo piosenki pt. „Myj zęby” , utw oru z pro­ gram u telew izyjnego „Tik-Tak” . Tw órcą słów je st E. Chotom ska, kom pozytorem m uzyki - K. Marzec.

M yj zęby

Szczotka, pasta, kubek, ciepła woda tak się zaczyna, wielka przygoda. M yję zęby, bo wiem dobrze o tym,

kto ich nie myje, ten ma klopoty. Żeby zdrowe zęby m ieć trzeba tylko chcieć! Szczotko, szczotko hej szczoteczko o, o, o,

zatańcz ze mną, tańcz w kółeczko o, o, o. W praw o, w lewo, w lewo, w praw o o, o, o,

Po jed zen iu kręć się żw aw o o, o, o. Żeby zdrowe zęby mieć trzeba tylko chcieć!

2. O m ów ienie treści słownej utworu. Rozm ow a z dziećmi nt.: - pielęgnacji jam y ustnej;

- co to są zęby i do czego je wykorzystujemy; - zęby m leczne i stale;

- co pow oduje, że zęby psują się, bolą, w ypadają lub trzeba je usunąć; - j a k należy dbać o zęby (pasta, szczoteczka);

- pierw sza i kolejne w izyty u stomatologa.

3. N auka m elodii i słów piosenki metodą ze słuchu z w ykorzystaniem nagra­ nia utw oru na kasecie wideo.

124 Nauczyciel 8 S ik a ło 1 (4 ) 1998

4. Tworzenie kom pozycji plastycznej w yrażającej przeży cia,dzieci zw iązane z pielęgnacją, leczeniem zębów oraz kłopotam i zw iązanym i z pow stającym i w nich ubytkam i:

a) om ów ienie tem atu pracy; b) przybory i technika m alarska;

c) praca sam odzielna uczniów przy czynnym w sparciu ze strony nauczyciela (czynności naprow adzające i motyw ujące) oraz tow arzyszeniu nagrania po ­ znanej wcześniej m elodii piosenki lub innego utw oru o charakterze relaksa­ cyjnym;

d) zakończenie pracy tw órczej, podzielenie się uw agam i, przeżyciam i tow a­ rzyszącym i tw orzeniu;

e) w ystaw a w szystkich rysunków (dzieci dokonują sam ooceny, porów nują i interpretują prace swoje i kolegów).

II. W ycieczka.

W ten sposób zorganizowana form a pracy może w płynąć dodatnio na zdrow ie i sam opoczucie ucznia. W pływ jej będzie zależał od sposobu jej przeprow adzania, tj. charakteru, czasu trwania i w arunków jej realizacji. Organizując w ycieczkę na­ uczyciel ustala program i trasą w oparciu o założone cele dydaktyczno-w ycho­ w aw cze, ja k rów nież m ożliw ości psychofizyczne ucznia. W arto przypom nieć o orientacyjnych norm ach w ycieczek pieszych dla uczniów. I tak na przykład, dzie­ ci w w ieku 7 -8 lat pow inny uczestniczyć w tego typu zajęciach nie dłużej niż przez około dw ie godziny, m aksym alna długość trasy wynosić trzy kilometry, a szybkość m arszu nie przekraczać 2-2 ,5 km/h (normy te ulegają zm ianie, stopniow o zw ięk­ szając się w pozostałych przedziałach wiekow ych). Jednocześnie nie zaleca się organizowania w ycieczek w ielodniowych dla uczniów w w ieku 7 -1 2 lat (A. Ja­ czewski, 1994). W przypadku praw idłowo przygotowanej i przeprow adzonej w y­ cieczki dziecko m a m ożliw ość wielozm ysłowego poznania środowiska, ja k rów ­ nież nauki aktywnych form odpoczynku. Przykładowo, w czasie organizowanej w ycieczki do lasu nauczyciel może zrealizow ać następujące zagadnienia:

- om ów ić hasła program ow e zw iązane z tem atyką zajęć przedm iotu „środo­ w isko” ;

- sygnalizow ać skutki zdrow otne pow stałe w wyniku zanieczyszczeń środo­ wiska;

- kształtować przeświadczenie o ważności czystego pow ietrza dla zdrow ia; - zw racać uw agę na praw idłowy ubiór w zależności od tem peratury otocze­

nia i pogody;

- rozbudzać zam iłow ania do spaceru i w ycieczek pieszych ukazując pozy­ tywny ich w pływ na sprawność fizyczną i odpoczynek psychiczny. Innym przykładem będzie w ycieczka do placów ek Służby Zdrow ia (np. gabi­ net stomatologiczny, lekarski, zabiegowy, fizykoterapeutyczny, apteka, laborato­ rium). Tak zorganizowana forma pracy daje młodemu człowiekowi możliwość obiek­

Nauczyciel 8 S ik a ła 1 (4 ) 1998 125

tywnego spojrzenia, pozbaw ionego negatyw nych em ocji na rolę i funkcję prezen­ tow anych placów ek, jakże ważnych dla utrzym ania zdrowia. Zebrane inform acje w płyną niew ątpliw ie na zm niejszenie lęku, który tow arzyszy dzieciom w sytuacji konieczności korzystania z ich usług w roli małego pacjenta. O rganizując w yciecz­ ki w ażny wydaje się fakt łączenia funkcji poznaw czej tej form y pracy z funkcjam i prozdrowotnym i.

III. Zabaw y dydaktyczne.

Zabawy dydaktyczne m ają szczególne zastosowanie w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym , ale m ożnaje również wykorzystać w stosunku do uczniów klas I-III.

„ Witaminki "

Cel dydaktyczny: utrwalanie znajom ości kształtu, sm aku, zaw artości składni­ ków odżyw czych ow oców i warzyw.

Pomoce: oczyszczone owoce i w arzyw a (jabłko, gruszka, śliwka, banan, w i­ nogrona, burak, marchew, groch, fasola, sałata, ziem niak itp.), przepaska na oczy, trzy tacki, duża serweta, nóż, serwetki papierowe, m agnetofon, kaseta z nagraniem piosenki pt. „W itam inki” .

Liczba uczestników i m iejsce zabawy: klasa i sala szkolna. Przebieg:

1. N auczyciel prezentuje przygotow ane wcześniej na tacy owoce i warzywa. N a­ stępnie wspólnie z uczniam i opisuje ich kształt i rozpoznaje nazwę.

2. Zgaduj-zgadula: dzieci wyznaczone przez nauczyciela m ając przysłonięte oczy rozpoznają, poprzez określenie kształtu (za pom ocą dotyku), nazw y w skazanych eksponatów. G rupa sprawdza popraw ność w ykonania zadania.

3. N auczyciel segreguje produkty natury układając je na osobnych tacach (o w o ­ ce, w arzyw a). W dalszej części spotkania, om aw ia w łasności, b udow ę i skład o d żyw czy zebranych eksponatów oraz w yjaśnia ich znaczenie w u trzym aniu zdrow ia.

4. Z gaduj-zgadula: na stoliku zn ajd u ją się trzy tace, n a je d n e j z nich p o u k ła d a ­ no ow oce i w arzyw a - całość przy k ry to serw etą, p o zo stałe tace są puste. Na jed n ej z n ich w id n ieje napis - ow oce, a na drugiej - w arzyw a. D zieci sto ją kołem w okół stolika, ch w y tają się za ręce i na sygnał p row adzącego zajęcia m aszeru ją śpiew ając piosenkę pt. „W itam inki” z tow arzyszeniem nagrania m agnetofonow ego utw oru. N a sygnał słow ny nauczyciela - im ię dziecka i nazw a p roduktu - w yznaczony uczeń podbiega do stolika rozpoznaje go (posługując się jed y n ie dotykiem ) i przekłada np. jab łk o na w łaściw ą tacę (ow oce). Z abaw a trw a do m om entu rozpoznania i posegregow ania w szy st­ kich ow oców i w arzyw.

5. Zakończeniem spotkania będzie, po w cześniejszym um yciu rąk, spożycie ow o­ ców i w arzyw (w zadaniu tym należy wykorzystać te produkty, które nadają się do bezpośredniego spożycia na surowo).

126 Nouciyciel i Szkełg 1 (4 ) 1998

IV. K rzyżówki

Odgadnij i w pisz w diagram znaczenie haseł. Litery z pól zaciem nionych utw o­ rzą rozwiązanie.

1

Ш

2

3

4

5

Ш

6

Щ :

7

_iMStôÉä

2. W niej przeczytasz ciekawe opowiadania. 3. Znana pszczółka z dobranocki.

4. Zbudow any nad rzeką ułatwia przejście. 5. Z niego cieknie woda.

6. Siedzisz w niej na lekcji. 7. M a je każdy dom.

Odgadnij i w pisz w diagram znaczenie haseł. Litery z pól zaciem nionych utwo rzą rozwiązanie.

1. M ały owad, który żądli.

2. Szmaciany, kolorow y w nim nosisz pantofle. 3. G dy w nie patrzysz to w idzisz sw e odbicie. 4. P asą się na hali.

5. Służy do pisania, je st kolegą gumki

3

5

2

4

1

т

-imm

■

O dgadnij i wpisz hasło w kratki. a) Bezpieczeństwo

Noucłycicl i S ik a ło 1 (4 ) 1998 127

„K iedy płonie w piecu ciepło ludziom niesie. B ardzo niebezpieczny, gdy pali się w lesie.”

„G dy go długo nie m a ludzie narzekają.

A gdy przyjdzie pod parasol przed nim się chow ają”

a) Ruch i w ypoczynek „M ała deseczka na sznurze.

Raz jesteś w dole, raz jesteś w górze.”

,.Kierownica, dzwonek, koła z oponami, jedzie na nim człowiek i rusza nogami.”

a) H igiena

„K olorow e, pachnące, obficie się pieni w net brudne rączki w czyste zam ieni.”

„Leży sobie przed progiem, pilnuje z ochotą, by do domu nie w eszło na buci­ kach błoto.”

W realizacji zagadnień w ychow ania zdrow otnego nie m ożna pom inąć w roz­ w ażaniach istotnej roli pielęgniarki szkolnej - przedstaw icielki służby zdrow ia pra­ cującej bezpośrednio na terenie szkoły. Warto przypom nieć, że jest ona rów nież odpow iedzialna za inicjow anie zachow ań prozdrow otnych. Ponadto w ykonuje czynności m ające na celu ocenę stanu zdrow ia populacji uczniów danej placów ki ośw iatowej (badania bilansowe). Pielęgniarka szkolna prow adzi także działalność profilaktyczną, prom ocyjną oraz sprawuje bieżącą opiekę medyczną. Jako osoba niezależna od dyrekcji szkoły posiada duże pole działania w sytuacjach trudnych, tj. ochrona praw ucznia, interwencje w sytuacjach nieprawidłow ego

funkcjonowa-128 Nauczyciel i S ik a ło 1 (4 ) 1998

nia szkoły. Niekiedy jest ona pierwszą osobą, która zauważa ргоЫещу ucznia. Bardzo ważne jest sygnalizowanie przez pielęgniarkę najczęstszych zaburzeń zdrowotnych, do których aktualnie zalicza się m.in.: wady postawy, otyłość, nerwice, próchnica. Często spow odowane są one nieprawidłow ym stylem życia i niedostatkam i w kulturze zdrowotnej. Aby zmienić postawy, zachowania, które nie ochraniają naszego zdrowia potrzebna jest rzetelna ocena dotychczasowego postępowania w aspekcie działań dla zdrowia przez każego człowieka i wyciągnięcie wniosków. Stąd wydaje się konieczna współpraca rodziców, nauczycieli i służby medycznej. N a zebraniach rodzicielskich nauczyciel wraz z pielęgniarką może oddziaływać na świadomość rodziców uzmysła­ wiając im konieczność ponoszenia odpowiedzialności za zdrowie własne i swoich dzieci. Trudno zmieniać postawy i nawyki dziecka bez wsparcia ze strony środowiska ro­ dzinnego -rodziców . Nauczyciel może wykorzystać kompetencje pielęgniarki zaprasza­ jąc ją na swoje lekcje w celu omówienia specjalistycznych tematów z zakresu np. uzależ­ nień, higieny osobistej, odżywiania, profilaktyki, czy też prosząc o przeprowadzenie wy­ wiadu środowiskowego niezbędnego do postawienia diagnozy psychopedagogicznej.

Działanie na rzecz zdrowia będzie procentować w życiu każdego ucznia jeżeli zostanąu niego wzbudzone motywacje do odpowiedzialności za własne zdrowie. M ło­ dy człowiek wkraczając w dorosłe życie powinien posiadać zasób wiedzy prozdrowot­ nej i chęć realizacji zdrowego stylu życia jako warunku dla osiągnięcia pełnej samore­ alizacji. Stąd uważam za słuszne i właściwe rozpoczęcie zadań związanych z wycho­ waniem zdrowotnym już na etapie kształcenia przedszkolnego i wczesnoszkolnego.

Bibliografia:

1. В і к B., H e n z e l-K o r z e n i o w s k a A . , P r z e w o ź n i a k L., S z c z e r b i ή s k a K.: W ybrane zagadnienia prom ocji zdrowia. Szkoła Zdrow ia Publicznego CM U J K raków 1996. 2. D e m e 1 M.: Pedagogika zdrow ia. W SiP W arszawa 1980.

3. D odatek m uzyczny do nr 5 (152) „W ychowanie M uzyczne w Szkole” listopad-grudzień 1986. 4. J a c z e w s к i A.: Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. WSiP Warszawa 1994 cz. П. 5. J a w o rs k a R.: Poradnik wychowania zdrowotnego dzieci w wieku 3-6 lat. ZWiR „Iwanowski” Płock 1995. 6. K a r p i u k-D o m a g a 1 а M.: Pielęgniarka szkolna zam iast lekarza. Pielęgniarka i Położna

A uxilium 1995 12/95

7. K a r s k i J.: Prom ocja zdrow ia - W ybrane m ateriały źródłow e i dokum enty podstaw ow e. C M D N ŚSzM W arszawa 1992.

8. M iędzynarodow a K onferencja nt. Promocji Zdrow ia w OTTAWIE 1 7 -2 1 .1 1 .1 9 8 6 -m a te ria ły . 9. O ’D o n n e 1 M.P.: Definition o f healt promotion. American Journal o fH ealt Prom otion 1986 1,4. 10. Podstaw y program ow e obow iązkow ych przedm iotów ogólnokształcących. M inisterstw o E duka­

cji N arodow ej W arszawa 1997 - materiały.

11. S ł o ń s k a Z . , Mi s i u r a M.: Promocja zdrow ia-słow nik podstawowych terminów. Warszawa 1993. 12. W e n t l a n d o w a H . (red.): O św iata zdrowotna. PZW L W arszawa 1980.

13. W o y n a r o w s k a B. (tłum.): Prom ow anie zdrow ia - koncepcja i zasady. Instytut M atki i D ziecka Zakład Zdrow ia Rodziny. M ateriały zaczerpnięto z publikacji w ydanej przez Św iatow ą O rganizację Zdrow ia, Biuro Regionalne dla Europy 1984 pt. „H ealt Prom otion: A discussion docum ent on the concepts and principles” 1988.