Women`s Studies jako intelektualna forma wyrazu ruchu feministycznego

Pełen tekst

(1)566. 2001. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Ewa Cierniak-Szóstak Katedra. Socjologii. Women’s Studies jako intelektualna forma wyrazu ruchu feministycznego „Nowy feminizm to nie tylko odrodzenie siê wa¿nego ruchu politycznego na rzecz równoœci spo³ecznej; to druga fala najwa¿niejszej rewolucji w historii” S. Firestone. 1.. Powstanie. „kolektywizmu. myœlowego”. feministek. „Druga fala” ruchu feministycznego, która pod koniec lat szeœædziesi¹tych ogarnê³a Amerykê i Europê Zachodni¹ potrzebowa³a mocnej legitymizacji teoretycznej. Na uniwersytetach pojawi³o siê zatem szczególne zjawisko: Women’s Studies. „Styl myœlowy epoki okreœla warunki, w jakich nastêpuje percepcja i akceptacja idei”1. Te s³owa lwowskiego mikrobiologa L. Flecka [1986] sugeruj¹, i¿ fenomen Women’s Studies postrzegaæ mo¿na w perspektywie teoretycznej wyznaczonej pojêciami kolektywu myœlowego i stylu myœlowego. W analizie procesu poznawczego, pisa³ w pracy pt. Powstanie i rozwój faktu naukowego Ludwik Fleck, nale¿y odwo³ywaæ siê nie do zwi¹zków logiczno-formalnych, lecz do opisu realnej spo³ecznoœci, w obrêbie której ten proces zachodzi. „Jeœli zdefiniujemy kolektyw myœlowy jako wspólnotê ludzi zwi¹zanych wymian¹ myœli lub wzajemnym oddzia³y1 Warto dodaæ, ¿e dzieje pracy L. Flecka okaza³y siê spektakularnym przyk³adem tego przekonania. Program, w myœl którego, „jeœli jakieœ odkrycie ma byæ dostêpne badaniom, trzeba je rozpatrywaæ z punktu widzenia spo³ecznego, tzn. nale¿y je rozpatrywaæ jako zdarzenie spo³eczne”, skazywa³ L. Flecka na pozostawanie na marginesie wspó³czesnych mu tendencji. Pierwsza, niemieckojêzyczna edycja z 1935 r. przez czterdzieœci lat tak dalece nie wzbudza³a zainteresowania, ¿e nie sprzedany nak³ad skierowano na przemia³. I byæ mo¿e praca ta na zawsze pozosta³aby ju¿ nieznana, gdyby nie œwiatowy rozg³os uzyskany przez Strukturê rewolucji naukowych T. Kuhna, który przyzna³, ¿e w koncepcjach L. Flecka znalaz³ inspiracje do w³asnych pomys³ów. Dopiero jednak w latach siedemdziesi¹tych entuzjazm grupy wp³ywowych badaczy (wœród których oprócz T. Kuhna wymieniæ nale¿y R.K. Mertona) sprawi³, ¿e praca L. Flecka zyska³a szerszy kr¹g czytelników jako antycypacja zasadniczych tez socjohistorycznie ukierunkowanej wspó³czesnej filozofii nauki..

(2) Ewa Cierniak-Szóstak. 72. waniem intelektualnym to posiadamy w nim noœnik rozwoju jakiejœ dziedziny myœli, okreœlonego stanu wiedzy i kultury, a wiêc okreœlonego stylu myœlenia”. Wyniki dzia³alnoœci poznawczej takich wspólnot kszta³towane s¹ pod wp³ywem stylu myœlowego, który L. Fleck [1986, s. 131] rozumia³ jako „ukierunkowane postrzeganie wraz z odpowiedni¹ obróbk¹ myœlow¹ i rzeczow¹ tego, co postrzegane”. Zalicza³ do niego wspólne cechy problemów, którymi kolektyw jest zainteresowany; s¹dów, które uwa¿a za oczywiste; metod, których u¿ywa jako œrodków poznawczych; techniczny i literacki styl systemu naukowego. Przynale¿ny wspólnocie kolektywny styl myœlowy otrzymuje spo³eczne wzmocnienie, które staje siê udzia³em wszystkich spo³ecznych struktur i podlega samodzielnemu rozwojowi. Staje siê przymusem dla jednostki, okreœla to, „co nie mo¿e byæ inaczej pomyœlane”. „Styl myœlowy to nie tylko ró¿nica w zabarwieniu pojêæ i taki lub inny sposób ich ³¹czenia ze sob¹. Jest to okreœlony przymus myœlowy, wiêcej: jest to ca³oœciowa intelektualna gotowoœæ, gotowoœæ do okreœlonego widzenia i dzia³ania [Fleck 1986, s. 94]. Kolektyw myœlowy stanowi zatem zbiorowy noœnik stylu myœlowego. L. Fleck przeprowadza dystynkcjê pomiêdzy przypadkowymi i chwilowymi kolektywami myœlowymi a kolektywami stabilnymi, które tworz¹ siê wokó³ zorganizowanych spo³ecznych grup. Je¿eli wiêksza grupa istnieje doœæ d³ugo, styl myœlowy siê utrwala i otrzymuje formaln¹ strukturê. Ogólna struktura kolektywu myœlowego polega na tym, ¿e wokó³ ka¿dego tworu myœlowego powstaje ma³y ezoteryczny kr¹g i wiêkszy egzoteryczny kr¹g uczestników, co w socjologii znane jest jako stosunek elity do masy2. Poniewa¿ istnieje stopniowa hierarchia wtajemniczenia, to kr¹g egzoteryczny posiada bezpoœredni zwi¹zek z t¹ struktur¹ myœlow¹ jedynie za poœrednictwem krêgu ezoterycznego. Stosunek wiêkszoœci uczestników kolektywu myœlowego do tworów stylu myœlowego polega wiêc na zaufaniu do wtajemniczonych, ale, jak zauwa¿a L. Fleck, ci wtajemniczeni nie s¹ zupe³nie niezale¿ni; s¹ zale¿ni mniej lub wiêcej œwiadomie lub nieœwiadomie – od „opinii publicznej”, tj. od zdania krêgu egzoterycznego. Ta „intrakolektywna wymiana myœli, bez wzglêdu na treœæ i logiczne uzasadnienie, prowadzi do wzmocnienia struktury myœlowej. Zaufanie do wtajemniczonych, ich zale¿noœæ od opinii publicznej, solidarnoœæ równych sobie, s³u¿¹cych tej samej idei, to równoleg³e si³y spo³eczne, które stwarzaj¹ wspólny, szczególny nastrój i przyznaj¹ strukturom myœlowym coraz wiêksz¹ solidnoœæ i zgodnoœæ z systemem” [Fleck 1986, s. 138–139]. Pocz¹tków kolektywu myœlowego Women’s Studies feministyczne historyczki doszukuj¹ siê w po³owie lat szeœædziesi¹tych, przypominaj¹c, ¿e ju¿ w 1996 r. Cathy Cade i Peggy Dobins w New Orleans Free School, a Naomi Weisstein w University of Chicago zainicjowa³y pierwsze kursy o tematyce kobiecej. Szybko uzyska³y poparcie ze strony feministycznie zaanga¿owanych studentek, pracownic instytucji akademickich oraz stowarzyszeñ i wspólnot kobiecych. Intencj¹ autorek by³o pocz¹tkowo jedynie stworzenie miejsca, gdzie kobiety nie tylko mog³yby wymieniaæ siê swoimi doœwiadczeniami, ale gdzie mia³yby te¿ mo¿liwoœci dokonania 2. Zob. np. koncepcje Wilfreda Pareto i Jose Ortegi y Gasseta..

(3) Women’s Studies jako intelektualna forma wyrazu.... 73. g³êbszej, bardziej uogólnionej refleksji. Wiêkszoœæ animatorek pierwszych „kursów kobiecych” mog³a wykazaæ siê znaczn¹ aktywnoœci¹ polityczn¹ w przesz³oœci. Ich doœwiadczenia z tego okresu musia³y jednak byæ nie najlepsze, skoro – jak pisze M.J. Boxer – same odczuwa³y potrzebê zrozumienia i publicznego rozg³oszenia przejawów seksizmu, z jakimi spotyka³y siê paradoksalnie w ruchach dzia³aj¹cych na rzecz wyzwolenia innych uciemiê¿onych grup [Boxer 1982]. Fakt, ¿e tematyka pierwszych kursów kobiecych dotyczy³a w przewa¿aj¹cej mierze literatury i historii ³atwo wyt³umaczyæ relatywnie znaczn¹ liczb¹ kobiet pracuj¹cych na wydzia³ach literatury, „namiêtnoœæ do uprawiania historii kobiet” zaœ mia³a poza walorami poznawczymi cel czysto polityczny: szukano w niej instrukcji, jak zwyciêsko przeprowadziæ rewolucjê kobiec¹”. Chocia¿ w przypadku tak otwarcie zideologizowanych studiów odpowiedniejsze wydawa³oby siê okreœlenie ich jako feministycznych (feminist studies) to jednak – byæ mo¿e z nawyku przestrzegania wymogu obiektywizmu naukowego – od pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych w powszechnym u¿yciu pozostaje nazwa Studia Kobiece (Women’s Studies) lub feminologia. Powstaniu zal¹¿ków nowej dyscypliny sprzyja³a wprawdzie pod koniec lat szeœædziesi¹tych polityczna atmosfera zmian w USA (szczególn¹ rolê odegra³ ruch na rzecz wolnych uniwersytetów oraz ruch na rzecz praw obywatelskich), niemniej jednak proces instytucjonalizacji a nastêpnie prawdziwie gwa³towna ekspansja Women’s Studies przypaœæ mia³y dopiero na nastêpn¹ dekadê. Tylko pomiêdzy 1970 a 1975 r. powsta³o 150 nowych programów Women’s Studies. W kolejnych latach liczba cykli wyk³adowych oferowanych przez wiêkszoœæ amerykañskich college’ów i uniwersytetów systematycznie ros³a i w 1980 r. osi¹gnê³a imponuj¹c¹ liczbê 30 tys. W ci¹gu æwieræwiecza istnienia Women’s Studies zdo³a³y na tyle umocniæ swoj¹ pozycjê, aby staæ siê czêœci¹ oferty akademickiej i to czêœci¹ niemarginaln¹, skoro szacuje siê, ¿e w 1993 r. w Stanach Zjednoczonych funkcjonowa³o 519 oficjalnie zatwierdzonych kursów feminologicznych3. Taka ¿ywio³owa ekspansja nie by³aby mo¿liwa bez wielu dzia³añ i instytucji wspieraj¹cych, jakie niezw³ocznie zaczê³y pojawiaæ siê wokó³ nowej dyscypliny. Bardzo szybko, bo ju¿ na prze³omie lat szeœædziesi¹tych i siedemdziesi¹tych powo³ano do ¿ycia seriê „Female Studies” oraz „Feminist Press”, a tak¿e trzy interdyscyplinarne czasopisma feminologiczne: „Women’s Studies” i „Feminist Studies” (przeznaczone przede wszystkim dla publikacji o charakterze naukowym) oraz „Women’s Studies Newsletter”; to ostatnie pismo zajmowa³o siê raczej kwestiami zwi¹zanymi z edukacj¹ feminologiczn¹. Kr¹g adoratorek nowej propozycji intelektualnej wytworzy³ specyficzne œrodowisko, którego zadania by³y zarówno intelektualnej, jak i ideologicznej natury, gdy¿ koncentrowa³y siê w takim samym stopniu na naukowym wzmocnieniu Women’s Studies, jak i na ich ideologicznym podtrzymywaniu i uprawomocnieniu. Œrodowisko skupione wokó³ Women’s Studies tworzy³o zatem w pe³nym znaczeniu opisany przez L. Flecka „kolektyw myœlowy”. Szczególn¹ ich cech¹ jest to, 3 Cytowane dane pochodz¹ z wyk³adu E. Lapovsky-Kennedy: Rewizja antropologii: uwzglêdnienie sytuacji kobiet, wyg³oszonego 11 maja 1994 w Collegium Broscianum UJ w Krakowie..

(4) 74. Ewa Cierniak-Szóstak. ¿e – jak pisa³ L. Fleck – podtrzymuj¹ one pewn¹ izolacjê. Wa¿niejsza od formalnej jest jednak izolacja treœciowa kolektywu myœlowego jako szczególnego œwiata myœli: istnieje okres terminowania, podczas którego zachodzi autorytatywna sugestia myœlowa. Dydaktyczne wprowadzenie „do wewn¹trz” kolektywnego œwiata myœli nosi wiêc w du¿ej mierze charakter wtajemniczenia. W tym kontekœcie zrozumia³e staje siê olbrzymie znaczenie jakie ruch feministyczny „drugiej fali” przywi¹zywa³ do koniecznoœci stworzenia, a potem podtrzymania wszelkich zinstytucjonalizowanych form edukacji kobiecej (feministycznej). Odwo³ajmy siê jednak do argumentacji samych feministek. Otwieraj¹c sympozjum poœwiêcone masculine blinders in the social sciences Victoria Schuck zaprezentowa³a koncepcjê „trzech cykli” (tree rounds) w rozwoju ruchu kobiecego, z których jedynie ostatni stwarzaæ mia³ szanse dokonania znacz¹cych zmian w naukach spo³ecznych. Poprzez Women’s Studies, dowodzi³a V. Schuck, wspó³czesny feminizm „d¹¿y do obalenia tych stereotypów dotycz¹cych p³ci, które dostaliœmy w spadku po uczonych mê¿czyznach dziewiêtnastego stulecia”. Wprawdzie, kontynuuje autorka, pierwszy cykl datuj¹cy siê od Seneca Falls a¿ do wojny secesyjnej podejmowa³ wysi³ki podwa¿enia powszechnie akceptowanego wizerunku kobiecoœci, ale za to drugi, koñcz¹cy siê ok. 1920 r. zaniecha³ wszelkich prób przeprowadzenia „spo³ecznej redefinicji” ¿eñskiej to¿samoœci, pozostaj¹c przy programie minimum, aby nowe dyscypliny, które zaczê³y pojawiaæ siê pod koniec ubieg³ego wieku rozwija³y i utwierdza³y wywodz¹cy siê z „filozofii moralnej” obraz kobiety [Boxer 1982, s. 242]. Inna z pionierek Women’s Studies, Florence Howe, zgada³a siê z V. Schuck przynajmniej co do kwestii, i¿ to w³aœnie lata siedemdziesi¹te przynieœæ maj¹ ostateczne rozstrzygniêcie d³ugoletniej walki Amerykanek o edukacjê. Ró¿ni³ je natomiast pogl¹d na historiê tej walki. Zdaniem F. Howe, jej pierwsza faza przypadaj¹ca na pocz¹tek dziewiêtnastego wieku charakteryzowa³a siê pe³n¹ akceptacj¹ za³o¿eñ kulturowych na temat „kobiecej natury”; wobec tego ¿¹dania koncentrowa³y siê ówczeœnie w g³ównej mierze na takim wzbogaceniu modelu wykszta³cenia kobiet, aby odpowiada³ powszechnie przypisywanej im roli „nauczycielki moralnoœci”. Jednak¿e, jak twierdzi F. Howe, w ostatnich dekadach ubieg³ego stulecia nast¹pi³o znacz¹ce przewartoœciowanie w strategii walki o edukacjê kobiet. Zaczêto lansowaæ nowatorsk¹ (zw³aszcza w odniesieniu do poprzedniego okresu) tezê, jakoby obie p³ci dysponowa³y jednakowymi mo¿liwoœciami intelektualnymi, a nastêpnie – naturaln¹ kolej¹ rzeczy – artyku³owaæ ¿¹dania dostêpu kobiet do uniwersytetów, gdzie wci¹¿ jeszcze obowi¹zywa³y, jak je okreœli³a M. Carey Thomas z Bryn Mawr College, men’s curriculum (mêskie programy nauczania). Ostatni etap tej batalii amerykañskich kobiet o edukacjê przypad³ na lata szeœædziesi¹te i siedemdziesi¹te, poniewa¿ dopiero wówczas zaistnia³a sposobnoœæ, aby wprost zakwestionowaæ i obaliæ mêsk¹ hegemoniê, która przejawia³a siê nie tylko w treœci wyk³adów akademickich, ale i w samej istocie wiedzy. Ruch kobiecy móg³ nareszcie dysponowaæ now¹ intelektualn¹ i badawcz¹ broni¹: Women’s Studies [Boxer 1982, s. 242]..

(5) Women’s Studies jako intelektualna forma wyrazu.... 75. Women’s Studies (albo inaczej feminologia) nie jest terminem ³atwym do zdefiniowania. W pewnej mierze jest to wynik tego, ¿e pionierki nowej dyscypliny demonstrowa³y wyraŸn¹ niechêæ do wszelkich prób ujmowania nowego zjawiska w jakiekolwiek ramy formalne. Takie fenomeny jak struktura czy teoria uwa¿ane by³y przezeñ za przynale¿ne do kultury patriarchalnej, a tym samym za ca³kowicie nieprzystaj¹ce do celów, jakie przyœwieca³y akademickiemu od³amowi ruchu feministycznego. Pierwsza dekada ¿ywio³owo rozwijaj¹cych siê Women’s Studies zdemistyfikowa³a tê iluzjê. Coraz czêœciej pojawia³y siê konflikty, niemo¿liwe do rozstrzygniêcia z powodu braku teorii zaœ ideologicznie motywowane niedostatki organizacyjne doprowadza³y do zjawisk patologicznych. W pocz¹tkach lat siedemdziesi¹tych w krêgach feministycznych szeroko komentowano esej Jo Freeman na temat konsekwencji realizowania feministycznej idei „braku struktury” (structurelessness). Odrzucenie modelu formalnego kierownictwa wraz z jasno okreœlonym zakresem odpowiedzialnoœci sprzyja³o rozrastaniu siê sieci nieformalnych powi¹zañ, gdzie – jak pisa³a Jo Freeman – „w³adza kr¹¿y ukrytymi kana³ami opartymi na zwi¹zkach przyjaŸni. W rzeczywistoœci oznacza to, ¿e nowa dyscyplina znalaz³a siê pod kontrol¹ pewnej elitarnej grupy [Boxer 1982, s. 244]. W dyskusji, jak¹ wywo³a³a krytyka takiego sposobu uprawiania nauki przewa¿y³y g³osy wyra¿aj¹ce nadziejê, i¿ Women’s Studies zdo³aj¹ jednak ustrzec siê przed niebezpieczeñstwem doktrynalnego podporz¹dkowania ideologiom, co w przesz³oœci okaza³o siê tak zgubne dla jednoœci politycznego ruchu wyzwolenia kobiet. Wszystkie te perturbacje i obawy z³o¿y³y siê zapewne na fakt, i¿ w styczniu 1997 r., a wiêc blisko dziesiêæ lat po pojawieniu siê w USA pierwszych kursów o tematyce kobiecej, w San Francisco podczas Konwencji Za³o¿ycielskiej powo³ano National Women’s Studies Assocciation. Konstytucja NWSA podjê³a nareszcie zadanie uporz¹dkowania statusu organizacyjnego nowej dyscypliny, poczynaj¹c od sprawy tak prymarnej, jak jej zdefiniowanie. W zamyœle NWSA mia³ to byæ rodzaj „strategii edukacyjnej przeorywuj¹cej ludzk¹ œwiadomoœæ i wiedzê, która zdolna bêdzie jednoczeœnie zmieniæ jednostki, instytucje, stosunki spo³eczne a w koñcowym rezultacie – ca³e spo³eczeñstwo”. W konstytucji NWSA znalaz³ siê te¿ znacz¹cy zapis, mówi¹cy, i¿ to co akademickie jest polityczne, a to co kognitywne – afektywne. Has³o to stanowi³o rozszerzon¹ parafrazê podstawowego kanonu feminizmu „drugiej fali”, który brzmia³: to co osobiste jest polityczne (personal is political). Oznacza³o to, ¿e zgodnie z przekonaniem o zacieraniu siê granicy miêdzy sfer¹ prywatn¹ a publiczn¹ ka¿dy przejaw dyskryminacji w ¿yciu osobistym kobiety powinien byæ traktowany jako odbicie politycznie usankcjonowanego mêskiego autorytaryzmu. Tej deklaracji towarzyszy³ ponadto wymóg, aby badania i nauczanie na wszystkich szczeblach Women’s Studies prowadzone by³y nie tylko z myœl¹ o kobietach, ale i dla kobiet; co wiêcej, winny byæ „o¿ywiane wizj¹ œwiata wolnego nie tylko od seksizmu, ale i od rasizmu, ageizmu (dyskryminacji ludzi starych), skrzywienia klasowego i heteroseksualnego; inaczej mówi¹c, œwiata wolnego od wszelkich ideologii i instytucji,.

(6) 76. Ewa Cierniak-Szóstak. które mog³yby staæ siê Ÿród³em œwiadomej b¹dŸ nieuœwiadamianej opresji i wyzysku innych ludzi”.. 2. Podzia³y pierwszej dekady Szeroko zakrojony program stanowi³ oczywiste odbicie faktu, ¿e Women’s Studies wyrasta³ z rozleg³ego nurtu rewolty lat szeœædziesi¹tych, walki o wolne uniwersytety i prawa obywatelskie, nurtu, który wczeœniej ju¿ okaza³ siê inspiracj¹ dla uformowania modelu Black Studies. Taka proweniencja nowej dyscypliny przes¹dza³a równie¿ o tym, i¿ znaczna czêœæ pionierek, szczególnie tych, które wywodzi³y siê z szeregów Nowej Lewicy, lokowa³a kwestiê kobiec¹ (feministyczn¹) w kontekœcie przysz³ej rewolucji spo³ecznej. Dla tej opcji Women’s Studies jako pewna nowatorska forma walki kobiet o samookreœlenie by³a niezbêdnym wprawdzie, ale tylko jednym z wielu elementów szerszych d¹¿eñ rewolucyjnych. Jak siê jednak bardzo szybko mia³o okazaæ, nie wszystkie feministki wykazywa³y równie wiele rewolucyjnego zapa³u. Ju¿ w nastêpnej dekadzie rozbie¿noœæ stanowisk wobec „kwestii rewolucyjnej” podzieli³a ruch kobiecy, a póŸniej nieuchronnie i same Women’s Studies na dwie orientacje: socialist feminism i cultural feminism (Marksists i Matriarchs). Na ironiê zakrawa³ przy tym fakt, ¿e obie zwalczaj¹ce siê zacieklê frakcje nie stroni³y wcale od u¿ycia sprawdzonych, chocia¿ jak najbardziej „maskulinistycznych” metod konfrontacji. Na tle tego najg³êbszego podzia³u, bêd¹cego odbiciem politycznego zró¿nicowania Women’s Liberation Movement pojawi³y siê te¿ konflikty mniejszego kalibru. Pisanie o nich jest rzecz¹ o tyle trudn¹, ¿e z uwagi na mnogoœæ konfliktów zwrócenie uwagi na jedne a pominiêcie innych jest spraw¹ arbitralnego wyboru. Chocia¿ feministyczne historyczki podejmuj¹ próby przeprowadzenia systematyki podzia³ów w obrêbie akademickiego feminizmu, to jednak – poniewa¿ najczêœciej nie dysponuj¹ logicznie jasnym i rozdzielnym katalogiem kryteriów – ich wysi³ki oceniaæ nale¿y z pewnym sceptycyzmem. Niemniej jednak, pamiêtaj¹c o tych zastrze¿eniach, celowe wydaje siê przynajmniej zacytowanie tych podzia³ów, które najpowszechniej funkcjonuj¹ we wszelkich opisach feminizmu, choæ oczywiœcie nie s¹ one jedyne: – socjalistyczny/liberalny/radykalny; – esencjalistyczny/postmodernistyczny/psychoanalityczny; – francuski/amerykañski; – stanowisko empirycystyczne/stanowisko punktów widzenia itd. [Hirsch, Keller 1990, s. 1–5]. Ostatnie z tych podzia³ów sta³y siê szczególnie widoczne w latach osiemdziesi¹tych. Bêd¹ one przedmiotem bardziej szczegó³owych rozwa¿añ w dalszej czêœci pracy. Nie sposób natomiast pomin¹æ tutaj najsilniej oddzia³uj¹cego w dekadzie lat siedemdziesi¹tych klasycznego trójpodzia³u na orientacjê socjalistyczn¹/liberaln¹/radykaln¹. Ideologiczny rodowód Women’s Studies powodowa³, ¿e na grunt.

(7) Women’s Studies jako intelektualna forma wyrazu.... 77. teorii feministycznych przenoszone by³y, co naturalne, wszelkie wewnêtrzne konflikty politycznego ruchu. Skoro, pisz¹ Marian Lowe i Margaret Lowe Benston, Women’s Studies wy³oni³y siê wprost z ruchu kobiecego, to zadanie ich polega³o nie tylko na tym, aby rozwijaæ u studentów umiejêtnoœæ rozumienia œwiata, który wyrzuca kobiety na margines [Lowe, Lowe-Benston 1991]. Jawnie wyra¿anym celem edukacji feministycznej by³o poszukiwanie Ÿróde³ opresji kobiet i sformu³owanie skutecznych strategii na rzecz zmiany tego stanu rzeczy. Wobec tych dwóch zasadniczych kwestii: Ÿród³a opresji oraz strategii feminizmu polityczne od³amy ruchu przyjê³y trzy g³ówne podejœcia teoretyczne.. 3. Ró¿nice feminizm. polityczne:. liberalny/socjalistyczny/radykalny. Klasyczny trójpodzia³ teorii feministycznych ukszta³towa³ siê jako rezultat poszukiwañ jednej tylko ogólnej przyczyny opresywnej sytuacji kobiet. W pocz¹tkach Women’s Liberation Movement dominowa³ pogl¹d, i¿ poszukiwania te skupiæ siê powinny na poziomie struktur spo³ecznych (niezale¿nie od tego czy mówiono o patriarchacie, systemie ekonomicznym nastawionym na wyzysk czy strukturalnych relacjach pomiêdzy domem a miejscem pracy). Chocia¿ ró¿nice dotyczy³y tego, co postrzegano jako „pierwsz¹ przyczynê” opresji kobiet: czy mia³oby ni¹ byæ sprawowanie przez mê¿czyzn kontroli nad kobiec¹ p³odnoœci¹, patriarchalny system dziedziczenia, czy traktowanie przez kapitalizm kobiet jako rezerwy taniej si³y roboczej, to sama idea opresji by³a nieproblematyczna. Wszystkie wymienione orientacje akceptowa³y bez zastrze¿eñ centralny dogmat feminizmu „drugiej fali”, ¿e all women are oppressed. Jednoczeœnie – jak zauwa¿a w swoim eseju pt. For a Materialist Feminism francuska feministka Christine Delphy [1984, s. 5] – u¿ywanie terminu „opresja” wpisywa³o feminizm w obszar radykalnych dzia³añ politycznych: „Odrodzenie feminizmu zbieg³o siê z pojawieniem terminu „opresja”. W obowi¹zuj¹cej ideologii tzn. potocznym myœleniu i powszednich wypowiedziach nie mówi³o siê o „opresji”, ale o „kondycji kobiecej” (femine condition). Oznacza³o to odwo³anie siê do wyjaœnienia w kategoriach naturalistycznych, do przymusu natury, zewnêtrznej rzeczywistoœci nie poddaj¹cej siê ¿adnym próbom modyfikacji poprzez ludzkie dzia³anie. Z kolei termin „opresja” wrêcz przeciwnie: stwarza³ mo¿liwoœæ eksplanacji w kategoriach okreœlonej sytuacji politycznej. W ten oto sposób „opresja” i „opresja spo³eczna” sta³y siê synonimami lub raczej „opresja spo³eczna” okaza³a siê redundantna; pojêcie o pochodzeniu politycznym, tj. spo³ecznym przekszta³ci³o siê w integraln¹ czêœæ konceptu opresji”.. Z trzech wymienionych nurtów feminizm liberalny wykazywa³ najmniejsze sk³onnoœci do wyjaœniania podleg³ej pozycji kobiet przez odwo³anie siê do struktury spo³ecznej. W tym podejœciu podnoszono raczej znaczenie dyskryminuj¹cych uprzedzeñ dotycz¹cych ca³kowitej odmiennoœci obu p³ci. Genezê opresji kobiet widziano przede wszystkim w takich wzorcach socjalizacji dziewcz¹t, która zawê¿a ich aspiracje oraz mo¿liwoœci do kulturowo przeznaczanych kobietom ról spo³ecznych, a tym samym odcina dostêp do dziedzin tradycyjnie zarezerwowanych dla mê¿czyzn. Liberalny feminizm zajmowa³ siê przeto przede wszystkim prawami jed-.

(8) 78. Ewa Cierniak-Szóstak. nostki (w³¹czaj¹c w to swobodê wyboru, której kobiety by³y pozbawione), a tak¿e opracowaniem sposobów zniwelowania tych nierównoœci za pomoc¹ prawa i systemu edukacyjnego. Postulowana przez ten nurt idea „równych szans” spotka³a siê z kontestacj¹ zarówno radykalnych, jak i socjalistycznych feministek jako nacechowana zbytnim indywidualizmem. W tych bowiem podejœciach indywidualizm traktowano jako „integralnie wpisany w ideologiê panuj¹c¹ w kapitalistycznym i patriarchalnym spo³eczeñstwie, oznaczaj¹c¹ wiarê w brak jakichkolwiek zewnêtrznych ograniczeñ w awansie spo³ecznym”. Feministki liberalne rzeczywiœcie nie wykazywa³y rewolucyjnego entuzjazmu, ograniczaj¹c siê w swoich ¿¹daniach do zmiany tych tylko idei i instytucji, które w rozmaity sposób przyczyniaæ siê mia³y w ich mniemaniu do wytwarzania i podtrzymywania mniej korzystnej (w porównaniu z mê¿czyznami) sytuacji kobiet. Oprócz tradycyjnych wzorów socjalizacji w zakresie ról p³ciowych wskazywano na nierówne mo¿liwoœci obu p³ci, utrudniony dostêp do edukacji, czy ponoszenie przez kobiety odpowiedzialnoœci za wychowanie dzieci czy prowadzenie domu, które lokowa³y je na gorszej pozycji, na przyk³ad na rynku pracy. W perspektywie liberalnego feminizmu odrzucano pogl¹d, jakoby opresja kobiet by³a funkcjonalna wobec struktury spo³ecznej; st¹d te¿ nastawienie na zmianê jedynie poszczególnych instytucji bez fundamentalnej zmiany ca³ego systemu. Dominuj¹ca w tym stanowisku idea, jakoby decyduj¹cym czynnikiem wyeliminowania kobiecej opresji by³a przede wszystkim zmiana œwiadomoœci jednostek okaza³a siê silnym impulsem do rozwijania Women’s Studies. Zgodnie z za³o¿eniami politycznego feminizmu liberalnego badania koncentrowa³y siê w g³ównej mierze na rozpoznawaniu barier natury prawnej i spo³ecznej, jakie napotyka³y kobiety. Co siê tyczy celów, jakie realizowaæ mia³y Women’s Studies, ten nurt feminizmu widzia³ je w korygowaniu programów edukacyjnych tak, by wykorzeniæ z nich wszelkie przejawy „seksistowskiej dyskryminacji”. Z kolei nurt lewicuj¹cego feminizmu (marxist and socialist feminism) wywodz¹cy siê z doœæ ortodoksyjnie rozumianego marksizmu wpisywa³ kwestiê kobiec¹ w kontekst ca³ego systemu kapitalistycznego, w którym widzia³ „aktywnego beneficjenta” opresji kobiet. W tym ujêciu operowano marksistowsk¹ aparatur¹ pojêciow¹, chêtniej mówi¹c o wyzysku, ani¿eli o uprzedzeniach dotycz¹cych p³ci, albo o strukturach, a nie o karierach jednostkowych. Szczególnie czêsto pojawia³ siê w¹tek materialnych korzyœci jakie kapitalizm czerpaæ mia³ z podleg³ej pozycji kobiet i ich przypisania do tradycyjnych ról. W odró¿nieniu od socjalistycznych feministek, które podejmowa³y próby b¹dŸ to inkorporowania feminizmu do marksistowskiej krytyki kapitalizmu b¹dŸ te¿ dokonania takiej rozszerzaj¹cej interpretacji marksizmu, aby mog³a obj¹æ politykê wyzwolenia kobiet, radykalny nurt feminizmu przyznawa³ teoretyczny priorytet analizom patriarchatu jako systemu mêskiej dominacji. W tym podejœciu uznawano, i¿ podzia³ p³ciowy jest podstaw¹ funkcjonowania spo³eczeñstwa i przenika wszelkie struktury spo³eczne, które z natury maj¹ zatem charakter hierarchiczny oraz opresywny wobec kobiet. Zatem warunkiem sine qua non wyzwolenia kobiet musi byæ.

(9) Women’s Studies jako intelektualna forma wyrazu.... 79. zniesienie lub te¿ – w naj³agodniejszej wersji – radykalna rewizja dotychczasowych struktur. Ta ga³¹Ÿ feminizmu kwestionowa³a wiêc mo¿liwoœci zrównania p³ci w ramach obecnego systemu i wzywa³a do radykalnej restrukturyzacji spo³eczeñstwa. Zainteresowania radykalnych feministek w ramach Womens’ Studies dotyczy³y rozmaitych aspektów ¿ycia kobiet. Badania pocz¹tkowo koncentrowa³y siê na szeroko rozumianej reprodukcji, by z czasem przesun¹æ siê w stronê problemu seksualnoœci i mêskiej przemocy. Ten kierunek zainteresowañ badawczych mia³ w intencji radykalnych feministek wykreowaæ obszar niezale¿nej i odrêbnej „kultury kobiecej” [Lowe, Lowe Benston 1991, s. 50–51]. Warto w tym kontekœcie wspomnieæ, i¿ radykalny feminizm z dum¹ podkreœla³ swoj¹ odrêbnoœæ od innych form feministycznych teorii, które nie zdo³a³y unikn¹æ uzale¿nienia od tak zwanych patriarchalnych teorii (liberal feminism i marksist feminism). On jeden bowiem pozosta³ unmarket by the name of father [Gatens, Power 1992, s. 120]. Nieufnoœæ nurtu radykalnego wobec tych teorii, które obdarza³ rozmaitymi okreœleniami („mêskie nurty”, fallocentryczne czy po prostu maskulinistyczne) oraz wobec mo¿liwoœci zastosowania ich do wyjaœniania spo³ecznopolitycznego statusu kobiet opiera³a siê pocz¹tkowo na przekonaniu o ich nominalnym mêskocentryzmie. Z czasem, owo skrzywienie zaczêto pojmowaæ jako nieod³¹cznie wpisane w strukturê tych teorii. W latach siedemdziesi¹tych toczy³a siê rozleg³a debata na temat kwestii, co obraæ jako podstawow¹ kategoriê wyjaœniania; czy opresjê kobiet lokowaæ przede wszystkim w obszarze pracy, czy mo¿e rodziny, produkcji, czy reprodukcji, w strukturach ekonomicznych czy wyobra¿eniach kulturowych w seksualnoœci, macierzyñstwie? Kontrowersje te mia³y wtórny charakter i by³y pochodn¹ wyboru naczelnej kategorii: kapitalizm versus patriarchat. Dopiero w nastêpnej dekadzie nast¹piæ mia³o wyraŸne przekraczanie ostrych dotychczas granic pomiêdzy aparatur¹ pojêciow¹ wykorzystywan¹ przez zwolenniczki wspomnianych podejœæ. Pojêcia i koncepty o proweniencji marksistowskiej zosta³y przyswojone przez niektóre radykalne feministki; a w zamian wiele ich lewicuj¹cych kole¿anek zaczê³o u¿ywaæ terminu „patriarchat”. W studiach nad opresj¹ kobiet obowi¹zywa³ zatem tzw. podwójny system analizy (dual system’s analysis) operuj¹cy zarówno kategori¹ p³ci kulturowej (gender), jak i klasy. Jakkolwiek kwestia, co w studiach nad opresj¹ kobiet traktowaæ jako pierwotn¹, a co wtórn¹ kategoriê nadal pozostawa³a przedmiotem sporów teoretycznych pomiêdzy przedstawicielkami ró¿nych nurtów feminizmu, to jednak w latach szeœædziesi¹tych i siedemdziesi¹tych sama zasada przyczynowoœci spo³ecznej w wyjaœnianiu nie wzbudza³a zastrze¿eñ. Ten konsensus trwa³ a¿ do momentu pojawienia siê rewindykacyjnego nurtu „czarnego feminizmu”. Po raz pierwszy wewn¹trz ruchu feministycznego podwa¿ona zosta³a idea powszechnej siostrzanej (sisterhood) solidarnoœci: „Musimy spytaæ bia³e feministki, co dok³adnie maj¹ na myœli, kiedy mówi¹ «my»?” Zdemistyfikowanie fa³szywej iluzji „jednoœci kobiet” da³o pocz¹tek debacie na temat podobieñstw i ró¿nic pomiêdzy kobietami. Debata ta na³o¿y³a siê na spory.

(10) 80. Ewa Cierniak-Szóstak. wokó³ podejmowanych w pierwszych latach Women’s Studies prób skonstruowania uniwersalnych teorii wyjaœniaj¹cych zjawisko „wspólnej opresji” kobiet. Zazwyczaj przedmiotem krytyki by³ fakt, ¿e teorie te ignorowa³y ró¿nice pomiêdzy kobietami, wynikaj¹ce z ich przynale¿noœci do ró¿nych grup spo³ecznych, klas, ras czy mniejszoœci seksualnych. Literatura Boxer M.J. [1982], For and About Women: The Theory and Practice or Women’s Studies in the United States [w:] Feminist Theory, pod red. N.O. Keohane’a Brighton, Harvester Press. Delphy C. [1984], For a Materialist Feminism, za: B. Hooks: Feminist Theory: From Margin to Center, South End Press, Boston 1984. Fleck L. [1986], Powstanie i rozwój faktu naukowego, Wyd. Lubelskie, Lublin. Gatens M. [1992], Power, Bodies and Difference [w:] Destabilizing Theory, M. Barrett, A. Phillips (wyd.) Contemporary Feminist Debates, Polity Press, Cornwall. Hirsch M., Keller E.F. [1990], Introduction, January 4, za: Conflicts in Feminism, New York, Hirsch M., Keller E.F. (wyd.), Routledge, London 1990. Lowe M., Lowe Benston M. [1991], The Uneasy Alliance of Feminism and Academia [w:] A Reader in Feminist Knowledge, pod red. S. Gunewa, Routledge, London–New York.. Women’s Studies as an Intellectual Form of the Expression of the Feminist Movement Women’s studies perceived from the theoretical perspective delineated by the concepts of Ludwik Fleck reveal features of the “intellectual collective” and “intellectual style”: a certain community of people bound together by an exchange of ideas or intellectual interaction, the results of the cognitive activity of which are determined by directed perception. As a result of maintaining the content-related isolation of the community as a specific world of ideas, entry into the “interior” of a collective world of ideas is to a great extent characterised by esoteric clique-like attitudes. A specific form of intellectual coercion and total intellectual readiness to adopt one world view rather than another are features common to feminism as a whole, independently of the divisions arising from political, ethnic and social differences or differences of sexual orientation or those caused by personal conflicts..

(11)