1903—1970
W dniu 12 kwietnia 1970 r. zmarł we Wrocławiu doc. dr habil. Ma-rian Wachowski, pracownik katedry pedagogiki Wyższej Szkoły Pedago-gicznej w Opolu, b. kierownik katedr pedagogiki Wydziału Rolniczego Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu i Wydziału Filozoficzno-Historycz-nego Uniwersytetu we Wrocławiu. Zgon tego zasłużoFilozoficzno-Historycz-nego badacza, pra-cującego od wielu lat nad zagadnieniem oświaty, stanowi wielką stratę nie tylko dla nauk pedagogicznych, lecz również dla historii nauki, głów-nie historii nauk rolniczych. Tematyka ta w ostatnich kilkunastu latach interesowała Wachowskiego szczególnie, a wyniki jego badań nad prze-szłością wyższego szkolnictwa rolniczego i nad początkami mechanizacji prac rolnych przyczyniły się do wyjaśnienia szeregu nieznanych wcześ-niej problemów.
Marian Wachowski urodził się 8 IX 1903 r. w Niechanowie k. Gniezna, jako syn tamtejszego ogrodnika Stanisława Wachowskiego i Salomei ze Staszkiewiczów. Od 1915 r. uczył się w gimnazjum w Kościanie, a potem w Śremie i tam uzyskał w 1923 r. świadectwo dojrzałości. W tym samym roku rozpoczął pracę jako nauczyciel szkoły podstawowej w Poznaniu, równocześnie studiując pedagogikę na Uniwersytecie Poznańskim. Tam uzyskał w 1929 r. stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy Samo-ksztacenie młodzieży gimnazjalnej. Od 1927 r. do 1930 r. był asystentem w Katedrze Pedagogiki na Uniwersytecie Poznańskim w latach 1935—39 prowadził tam wykłady zlecone i seminaria, pracując równocześnie na
604 Zdzisław Kosiek
Wyższym Katolickim Studium w Poznaniu. W 1939 r. brał udział w kam-panii wrześniowej i po krótkim pobycie w niewoli niemieckiej wrócił do Poznania. Wysiedlony w 1940 r. zamieszkał w Warszawie, gdzie pracował jako urzędnik w Ubezpieczalni Społecznej i wykładał pedagogikę i hi-storię wychowania na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. W związku
z tajnym nauczaniem był w 1943 r. więziony na Pawiaku, a okres pow-stania przetrwał w obozie pracy przymusowej pod Lesznem.
Po wyzwoleniu M. Wachowski organizował Zakład Pedagogiki na Uni-wersytecie Poznańskim, a z końcem 1945 r. podjął pracę na Wydziale Rolniczym w Zakładzie Pedagogiki Rolniczej. Zakład ten pozostawał pod jego kierownictwem do 1950 r. W latach 1950—1952 pracował w Towa-rzystwie Wiedzy Powszechnej, a w latach następnych (do 1958 r.) w Bi-bliotece Głównej Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu. W 1957 r. uzy-skał tytuł docenta w oparciu o habilitację przeprowadzoną w 1943 r. na Uniwersytecie Ziem Zachodnich, a powtórzoną w 1947 r. na Uniwersy-tecie Warszawskim. Mianowany w 1958 r. kierownikiem Katedry Peda-gogiki Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu pozostawał na tym stanowi-sku do 1966 г., kiedy to na własną prośbę został przeniesiony do Wrocła-wia i objął tam kierownictwo Katedry Pedagogiki na Wydziale Histo-ryczno-Filozoficznym Uniwersytetu Wrocławskiego. W 1967 r. również na własną prośbę przeniesiony został do Katedry Pedagogiki Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu.
Obok problematyki pedagogicznej często historia nauk rolniczych była przedmiotem zainteresowań i prac doc. Mariana Wachowskiego. Tematykę tę poruszał fragmentarycznie już w pracach ogłoszonych w dwudziestoleciu międzywojennym, np. w obszernej rozprawie Przygo-towanie zawodowe robotnika rolnego w świetle pedagogiki empirycznej („Roczniki Nauk Rolniczych" T. 47: 1939). Szerszą jednak działalność w dziedzinie historii rolnictwa podjął po 1955 r. Zainteresowały go głów-nie dwa problemy. Pierwszy z nich to dzieje wyższego szkolnictwa niczego w Poznańskiem, a drugi to dawniejsze próby mechanizacji rol-nictwa.
Jego obszerne monograficzne opracowanie historii Wyższej Szkoły Rolniczej istniejącej w Żabikowie w latach 1870—1876 było pierwszą próbą pełnego omówienia roli tej uczelni, która pomimo krótkiego istnie-nia odegrała ważną rolę w dziejach szkolnictwa rolniczego w Polsce, była bowiem jedyną polską uczelnią wyższą pod zaborem pruskim. Z szerzej zakrojonego cyklu badań nad studiami rolniczymi Polaków zagranicą, doc. Wachowski ogłosił dwie prace o Akademii Rolniczej w Prószkowie na Śląsku, uzupełniając je zestawieniem studentów Polaków. Kontynua-cją tych badań nad szkolnictwem rolniczym w Wielkopolsce była próba szczegółowego przedstawienia przyczyn, jakie złożyły się na powstanie Wydziału Rolniczo Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego. Starania i prace organizacyjne prowadzone sprawnie i planowo doprowadziły do utwo-rzenia tej placówki w 1919 r. W studium Wachowskiego bardzo trafnie podkreślone są naukowe potrzeby i społeczne przyczyny, które dopro-wadziły do powstania tej pierwszej — po 40 przeszło latach — od likwi-dacji Szkoły w Żabikowie placówki, zajmującej się przygotowaniem kadr dla rolnictwa polskich Ziem Zachodnich. Uzupełnienie nakreślonego w tych pracach obrazu nauczania rolnictwa stanowi rozprawa dotycząca praktyk rolniczych w Wielkopolsce, będących również ważną formą kształcenia rolników. Ze wspomnianymi tu pracami wiąże się również
artykuł na temat projektowanego w pierwszych latach X I X w. instytutu rolniczego w Sulisławicach. Nie doszło wprawdzie do realizacji pomysłu Biernackiego, lecz inicjatywa ta przyczyniła się do utworzenia pierwszej polskiej uczelni rolniczej, Instytutu Agronomicznego w Marymoncie.
Jednym z zagadnień stosunkowo mało znanym w polskiej literaturze historyczno-rolniczej był problem mechanizacji rolnictwa i konstrukcji maszyn rolniczych. Tematyce tej Wachowski poświęcił szereg prac odno-szących się zarówno do zagranicznych jak i polskich prób konstrukcyj-nych. Podjął on próbę zestawienia znanych materiałów dotyczących po-czątków mechanizacji siewu w Europie i dawniejszych prób konstruk-cyjnych. Jego badania na ten temat tylko w części wiążą się z rolnictwem polskim. Zakres ich jest znacznie szerszy, gdyż obejmuje mało znaną działalność na tym polu konstruktorów włoskich oraz Jamesa Cooke'a. Interesowały go również inne maszyny rolnicze, głównie młocarnie, jed-nak prace poświęcone temu zagadnieniu pozostały w rękopisie. Już ściśle z polskim rolnictwem wiążą się jego badania nad produkcją maszyn i na-rzędzi rolniczych w Polsce pod zaborem rosyjskim, tylko w części ogło-szone drukiem. W chwili obecnej problemy mechanizacji rolnictwa, szcze-gólnie polskiego, są już przedmiotem badań szeregu uczonych, jednak należy podkreślić, że przynajmniej w pewnym zakresie właśnie Marian Wachowski zapoczątkował prace na ten temat.
W dorobku Mariana Wachowskiego nie można również pominąć sze-regu prac o elementach rolniczych przewijających się w Panu Tadeuszu A. Mickiewicza. Jego Gospodarstwo Soplicowskie zawiera nie tylko ana-lizę realiów Mickiewiczowskich z zakresu gospodarstwa wiejskiego, lecz równocześnie stanowi konfrontację informacji zawartych w poemacie z ówczesną literaturą i praktyką rolniczą. To studium wypełniło pewną lukę istniejącą w historii literatury polskiej. Jedna z ostatnich prac Wa-chowskiego dotyczyła wpływów zagranicznych na rolnictwo polskie w la-tach 1750—1830. Ta próba ogólniejszego spojrzenia na okres, w którym kształtowały się początki polskiej myśli rolniczej zapowiadała podjęcie przez autora prac o charakterze syntetycznym. Ich zapowiedzią był rów-nież rękopis rozprawy o metodologii historii rolnictwa.
Marian Wachowski był też stałym współpracownikiem Zakładu Hi-storii Nauki i Techniki PAN, brał udział w pracach Zespołu HiHi-storii Nauk Rolniczych; wygłosił dwa referaty na XI Międzynarodowym Kongresie Historii Nauki. Spośród 40 prac z historii rolnictwa — 14 ogłosił w w y -dawnictwach Zakładu. Niestety, przedwczesna śmierć nie pozwoliła mu zakończyć szeregu prac, w których pragnął podsumować wyniki przepro-wadzonych już badań. Ich zapowiedzią był również rękopis rozprawy o metodologii historii rolnictwa.
Zdzisław Kosiek WYKAZ PRAC DOC. DRA MARIANA WACHOWSKIEGO
Z ZAKRESU HISTORII NAUK ROLNICZYCH
1. Alojzy Biernacki — pionier postępu rolniczego w Polsce w pierwszej połowie XIX wieku. Postępy Nauk Rolniczych. R. 2 (7): 1955 nr 5 s. 105—115.
2. Alojzy Prosper Biernacki, pionier postępu rolniczego w pierwszej połowie XIX w. Sprawozdania PTPN 1955 nr 1 s. 55—56.
3. Rolnictwo w „Panu Tadeuszu". Sprawozdania PTPN 1955 nr 1 (44) s. 18. K H N i T — 7
606 Zdzisław Kosiek
4. B i b l i o g r a f i a p r a c [A. S e m p o ł o w s k i e g o ] . W: A. S e m p o ł o w s k i : H o d o w l a i u s z l a -c h e t n i a n i e r o ś l i n g o s p o d a r s k i -c h . W a r s z a w a 1956 s. 224—228.
5. O r o l n i c t w i e w „ P a n u T a d e u s z u " . Pamiętnik Literacki R. 47: 1956, zeszyt s p e -c j a l n y w s e t n ą r o -c z n i -c ą z g o n u A d a m a M i -c k i e w i -c z a 1855—1955, s. 242—259. 6. P r z y c z y n e k d o h i s t o r i i s t u d i ó w r o l n i c z y c h P o l a k ó w w P r ó s z k o w i e n a Ś l ą s k u . Sobótka. R. 11: 1956 s. 272—276. 7. S k ą d się w z i ę ł a s i e c z k a r n i a . Widnokrąg 1956 n r 10 s. 1. 8. G o s p o d a r s t w o s o p l i c o w s k i e . R o l n i c t w o w „ P a n u T a d e u s z u " . P o z n a ń 1957 P a ń -s t w o w e W y d a w n i c t w o N a u k o w e -s-s. 99, 1 nlb. 9. M a r s z a ł e k B i e l i ń s k i i s i e w n i k . Wiedza i Zycie R. 24: 1957 s. 515. 10. P r o j e k t A l o j z e g o B i e r n a c k i e g o u r z ą d z e n i a w S u l i s ł a w i c a c h i n s t y t u t u a g r o n o -m i c z n e g o . Zie-mia Kaliska. R. 2: 1958 n r 4(8) s. 11. 11. P r z y c z y n e k do h i s t o r i i h a n d l u d r z e w n e g o n a L i t w i e w k o ń c u X V I I I w i e k u . Sylwan R. 102: 1958 z. 10 s. 1—18. 12. P r ó b a z a ł o ż e n i a a k a d e m i i m e d y c z n o - e k o n o m i c z n e j w W a r s z a w i e w r. 1768. Archiwum Historii Medycyny T. 22: 1959 s. 1—18.
13. S z k o ł a Ż a b i k o w S k a — s t u d i u m z z a k r e s u h i s t o r i i n a u k i i n a u c z a n i a r o l n i c z e g o w P o z n a ń s k i e m . Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej. S e r . В z. 2: 1959 s. 5—156, i l u s t r .
14. Z p r z e s z ł o ś c i s i e w n i k a . Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. S e r . Mecha-nizacja i Elektryfikacja Rolnictwa z. 2: 1959 s. 3—36.
15. „ Ż a b i k o w i a c y " . Poradnik Gospodarski. R. 54 (71); 1959 n r 40 s. 3—4.
16. [Ree.] E. W e r t h : G r a b s t o c k , H a c k e u n d P f l u g V e r s u c h e i n e r E n s t e h u n g s g e -s c h i c h t e d e -s L a n d b a u e -s . L u d w i g -s b u r g 1954. Kwartalnik Hi-storii Nauki i Tech-niki R. 4: 1959 s. 553—554.
17. J a k p o w s t a ł s i e w n i k . Maszyny Rolnicze R. 2: 1960 n r 5—6 s. 165—170.
18. [Ree.] W. O c h m a ń s k i : G o s p o d a r o w a n i e n a r o l i n a z i e m i a c h p o l s k i c h w r o z w o j u d z i e j o w y m . W a r s z a w a 1959. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki R. 5: 1960 n r 3/4 s. 445—447.
19. P r a k t y k i r o l n i c z e w P o z n a ń s k i e m w X X w i e k u . Roczniki Wyższej Szkoły Rol-niczej w Poznaniu T. 9: 1960 s. 101—121.
20. R o z w ó j n a u k r o l n i c z y c h w P o l s c e do r o k u 1860 (streszczenie). T a m ż e s. 86—89. 21. J a k p o w s t a ł a m ł o c a r n i a . Maszyny Rolnicze R. 3: 1961 n r 3—4 s. 107—112.
22. J a m e s Cooke, j e d e n z w y b i t n y c h w y n a l a z c ó w s i e w n i k a . Kwartalnik Historii Nauki i Techniki R. 7: 1962 s. 99—108, i l u s t r .
23. P o l e m i k a z r o z p r a w ą T a d e u s z a N o w a c k i e g o : „ P r o d u k c j a n a r z ę d z i i m a s z y n r o l -n i c z y c h w K r ó l e s t w i e K o -n g r e s o w y m " . Tamże. s. 537—542.
24. Z p r z e s z ł o ś c i m a s z y n y do czyszczenia z i a r n a . Maszyny Rolnicze R. 4: 1962 n r 1 s. 2.
25. P o d a d r e s e m w y k ł a d a j ą c y c h i s t u d i u j ą c y c h p e d a g o g i k ę r o l n i c z ą . [ H i s t o r i a p e -dagogiki], Biuletyn Pedagogiczny Szkolnictwa Rolniczego 1964 n r 2/26 s. 110—114. 26. P o l s k a k o l o n i a a k a d e m i c k a w A k a d e m i i R o l n i c z e j w P r ó s z k o w i e n a Ś l ą s k u
w l a t a c h 1847—1880. Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej. S e r i a В z. 9: 1964 s. 211—226.
27. [Ree.] „ S t u d i a i M a t e r i a ł y z D z i e j ó w N a u k i P o l s k i e j . S e r i a B. H i s t o r i a n a u k b i o l o g i c z n y c h i m e d y c z n y c h " , zesz. 8. W a r s z a w a 1963. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki R. 9: 1964 s. 404—407.
28. K a l k s t e i n T e o d o r (1851—1905). W : Polski Słownik Biograficzny T. 11: 1964/65 s. 488—489.
29. L a g e n è s e d e s m a c h i n e s agricoles. W : XI-e C o n g r è s I n t e r n a t i o n a l d ' H i s t o i r e
d e s S c i e n c e s . S o m m a i r e s . V a r s o v i e — C r a c o v i e a o û t 24—29 1965. Section V S. 511—512.
30. L'Agriculture polonaise dans le cercle d'influences internationales entre 1750 et 1830. W: XI-e Congrès International d'Histoire des Sciences. Sommaires. Varsovie—Cracovie août 24—29 1965. Section IV s. 447—448.
31. Polskie tradycje Prószkowa. Kwartalnik Nauczyciela Opolskiego 1965 nr 3—4 (27—28) s. 31—35.
32. Geneza Wydziału Rolniczo-Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego (1919—1926). Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej. Seria В z. 11: 1966 s. 153—200. 33. Pierwsi europejscy konstruktorzy siewnika maszynowego Taddeo Cavallina i Joseph Locatelli. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki R. 11: 1966. s. 23—30. 34. Karol Kniaziewicz i postęp rolniczy. Tamże R. 12: 1967 s. 347—352.
35. [Ree.] В. Baranowski, T. Dziekoński, J. Bartyś: Źródła ikonograficzne do historii rolnictwa polskiego. Wrocław 1965. Tamże R. 13: 1968 s. 158—163.
36. Rolnictwo polskie w kręgu postępowych wpływów międzynarodowych w latach 1750—1830. Sobótka R. 24: 1969 s. 11—26.
PRACE POZOSTAJĄCE W MASZYNOPISIE
1. Historia produkcji maszyn rolniczych w Polsce od roku 1750 do 1830, Si. 73. 2. Niektóre problemy metodologiczne historii rolnictwa, ss. 20.
3. Rozwój młocarni opartej na zasadzie walca, ss. 16. 4. Z przeszłości młocarni, ss. 80.
