Miejsce nauki historycznej w perspektywie ideologicznej
bolszewikÓw (1917-1931)
Alina Sobol, alina.sobol.kul@gmail.com Instytut Europy grodkowo-Wschodniej
Ul. NiecaÙa 5, Lublin
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana PawÙa II
Aleje RacÙawickie 14, 20-950 Lublin
Streszczenie
W artykule okreïlone zostaÙo miejsce nauki historycznej w perspektywie ideologicznej wÙadz bolszewickich. Usta-lono przyczyny dČenia komunistów do gruntownego przebudowania systemu nauczania w Rosji bolszewickiej oraz metod wcielania w Čycie nowych ideologicznych wykÙadni. W artykule tym przeanalizowano zmiany w obr¿bie sposobu postrzegania i przedstawiania historii, tematów podejmowanych przez badaczy, jak i samej formy narracji historycznej.
SÙowa kluczowe: bolszewicka wizja dziejów, MichaiÙ Pokrowski, materializm historyczny, marksizm-leninizm,
sys-tem edukacji
The place of historical science in the ideological perspective of Bolshevik authorities (1917-1931)
Abstract
The article determines the place of historical science in the ideological perspective of Bolshevik authorities. The reasons for Communists’ endeavors to remodel thoroughly the educational system in Bolshevik Russia and to change the methods of implementing new ideological interpretations were discovered. This article analyzes the innovations in perceiving and presenting history, diversiÞ cation of subjects studied by researchers, and the change in form of historical narration itself.
Key words: Bolshevik visions of history, MichaiÙ Pokrowski, historical materialism, Marxism-Leninism, educational
system
Edukacja w sowieckiej Rosji miaÙa wyraĊnie okreïlony cel polityczny, byÙa zdecydowanie czymï wi¿cej niČ polityczn tendencyjnoïci1. Zamiarem bolszewików po roku 1917 byÙa legitymizacja swoich rzdów oraz caÙkowite
podporzd-kowanie sobie spoÙeczeÚstwa. Komuniïci, dokonujc przewrotu, nie zapewnili sobie caÙkowitej wÙadzy w paÚstwie, mu-sieli przekona° spoÙeczeÚstwo, Če dokonany przez nich akt byÙ zgodny z marksistowskimi ideami. RafaÙ Stobiecki zazna-cza w swojej pracy, Če nauka w ozazna-czach komunistów byÙa „integralnie zwizana z ideologi, co nieuchronnie prowadziÙo do przenoszenia na obszar myïlenia naukowego kategorii ideologicznych, a w konsekwencji zaowocowaÙo procesem ideologizacji nauki”2. NaleČy w tym miejscu zaznaczy°, Če w pierwszych latach Rosji bolszewickiej nie istniaÙa jeszcze
Čadna autorytatywna wykÙadnia najwaČniejszej koncepcji marksizmu – materializmu historycznego. ByÙa ona swobodnie i w sposób mocno uproszczony interpretowana przez partyjnych dziaÙaczy. Nietrudno zgadn°, Če taka „nieuwaČna” analiza teorii Marksa i Engelsa bardzo szybko doprowadziÙa do wypaczenia jej podstawowych zaÙoČeÚ. Komuniïci dČyli do „zawÙaszczenia” sobie teorii materializmu historycznego dla politycznych i ideologicznych potrzeb partii. Lenin szu-kaÙ moČliwoïci, tak jak zostaÙo to juČ wyČej zaznaczone, historycznego uzasadnienia koniecznoïci zwyci¿stwa rewolucji rosyjskiej (przy jednoczesnym odci¿ciu si¿ od ortodoksyjnych, zachodnich marksistów – krytyków wydarzeÚ w Rosji)3.
Partia bolszewicka w pocztkowym okresie swoich rzdów nie dysponowaÙa Čadnym gotowym modelem nowej nauki historycznej, dlatego pierwsze lata porewolucyjne byÙy czasem nieustannych eksperymentów na tym polu. Bardzo szybko gÙównymi zadaniami sowieckiej pedagogiki staÙy si¿: dopasowanie treïci nauczania do obowizujcych wymo-gów komunistycznej edukacji, umoČliwienie rozwizania aktualnych problemów spoÙecznych, ekonomicznych i
poli-1 R. D. Charques, Education in the Soviet Union, “International Affairs (Royal Institute of International Affairs poli-193poli-1-poli-1939)” poli-1932, Vol. poli-1poli-1, no.4, s. 494.
2 R. Stobiecki, Bolszewizm a historia. Próba rekonstrukcji bolszewickiej Þ lozoÞ i dziejów, àódĨ 1998, s. 64.
3 Ortodoksyjni marksiĞci wątpili w sáusznoĞü wystąpienia na gruncie rosyjskim przewrotu rewolucyjnego i nastania nowego porządku. Wedáug marksistów w Rosji nie mogáo dojĞü do przejĞcia ze stadium kapitalizmu do kolejnej fazy – socjalizmu, gdyĪ kapitalizm nigdy tam nie wystĊpowaá.
tycznych oraz stworzenie nowych treïci edukacyjnych, podstaw metodologicznych i koncepcji pedagogicznych zgod-nych z nauczaniem marksizmu.
Charakterystycznym dla bolszewików dziaÙaniem byÙo przenoszenie metod badawczych nauk przyrodniczych na nauki spoÙeczne4. NikoÙaj Bucharin uwaČaÙ, Če istnieje zwizek mi¿dzy prawami przyrody a prawami rozwoju
spoÙecz-nego, „polegajcy na tym, iČ te drugie, b¿dc specyÞ czn odmian tych pierwszych, jednoczeïnie caÙy czas im si¿ prze-ciwstawiaj”5. W konsekwencji rozwoju tych zaÙoČeÚ nauka historyczna staÙa si¿ jedynie dziedzin wiedzy dostarczajc
pewne przykÙady, pozwalajce wysnuwa° i konstruowa° bardziej uniwersalne twierdzenia, nauk ogóln o spoÙeczeÚ-stwie i prawach jego rozwoju. W latach dwudziestych XX wieku w Rosji bolszewickiej pojawiaÙy si¿ gÙosy nawoÙujce do caÙkowitej likwidacji nauki historycznej. Wynika° miaÙo to z faktu, Če – wedÙug reprezentantów tej koncepcji – rewolucja rosyjska przesdziÙa juČ o biegu dziejów, wi¿c nauka historyczna staÙa si¿ niepotrzebna, a nawet mogÙa odwraca° uwag¿ spoÙeczeÚstwa od jedynego i sÙusznego celu – budowy komunistycznej utopii6. Tendencja likwidatorska byÙa przejawem
skrajnych dČeÚ najbardziej gorliwych partyjnych interpretatorów marksizmu. Ostatecznie nie posuni¿to si¿ do aČ tak radykalnego rozwizania kwestii nauki historycznej. W zamian skupiono si¿ na przeksztaÙceniu jej w rodzaj swoistej metanauki, majcej oparcie w zaÙoČeniach marksizmu i materializmu historycznego.
WykÙadni stosunku wÙadzy do historyków i samej nauki historycznej w pierwszych latach funkcjonowania ustroju komunistycznego byÙy niewtpliwie prace teoretyczne MichaiÙa Pokrowskiego. ZaÙoČyciel marksistowskiej „szkoÙy hi-storycznej”7 byÙ najwaČniejsz osob w ZSRR, odpowiedzialn za ksztaÙtowanie zaÙoČeÚ metodologicznych nauk8.
Arthur F. Dobbie-Bateman podkreïla jednak, Če niemoČliwym jest, aby jedna osoba mogÙa tak skutecznie wdraČa° nowe podejïcie do nauki historycznej w ïrodowiskach akademickich, nawet jeïli byÙo ono zgodne z lini ideologiczn partii9.
Za Pokrowskim staÙa murem wÙadza, która w pewnym momencie uczyniÙa go wÙasn marionetk10. DziaÙalnoï°
Po-krowskiego szczególnie silnie odznaczyÙa si¿ na polu krytyki. ProwadziÙ on aktywn, agresywn walk¿ z „faÙszerstwami” przedrewolucyjnej historiograÞ i, Þ lozoÞ i i metodologii11. Pokrowski stanowczo odrzuciÙ prace historyków
przedrewo-lucyjnych. W jednym ze swoich esejów pisaÙ:
„[...] bÙd popeÙnia wielu towarzyszy, nawet cieszcych si¿ wielkim autorytetem. Mówi: »To juČ jest ustalone w na-uce«, odsyÙaj do tego lub innego studium Kluczewskiego, PÙatonowa, do prac Cziczerina, SoÙowjowa. »To fakty« – mó-wi – »takie byÙy fakty«. A tymczasem, drodzy towarzysze, to wcale nie s fakty. T o i d e o l o g i a (podkr. M. N. P.)”12.
Ideologi nazywa Pokrowski znieksztaÙcenie rzeczywistoïci wywoÙane ch¿ci realizacji interesów, przede wszystkim klasowych. Nie jest dla niego istotnym, jakiej rzeczywistoïci dotyczy narracja historyczna: nowoČytnej, ïredniowiecznej czy staroČytnej. W kaČdej z nich moČe dojï° do przedstawienia wydarzeÚ w „krzywym zwierciadle” (posÙugujc si¿ wyraČeniem Pokrowskiego).
WedÙug Pokrowskiego nie istnieje obiektywna „burČuazyjna” praca historyczna. Na pierwszy rzut oka moČe by° ona pozbawiona treïci antymarksistowskich, moČe pomħ a° kwestie sporne, wreszcie by° zupeÙnie abstrakcyjna. Zdaniem historyka-marksisty jest to jednak bÙ¿dne myïlenie. Nawet stosunkowo neutralna Metodologia historii Aleksandra Rappo--Danilewskiego zawiera ukryty „szyfr”13. Brak informacji o walce klas w oczach Pokrowskiego automatycznie klasyÞ kuje
4 Ju. Tiumiencew, O nasledii marksizma w pierspiektiwie mietodoáogiczeskogo sintieza w otieczestwiennoj istoriczeskoj naukie, „Wiestnik Tomskogo Gosudarstwiennogo Uniwersitieta” 2004, nr 281, s. 130; T. Ojzierman, Razmyszlenija o riealnom gumanizmie, otczuĪdienii, utopizmie i «pozitiwizmie», „Woprosy Þ áosoÞ i” 1989, nr 10, s. 71; M. Barg, Katiegorii i mietody istoriczeskoj nauki, Moskwa 1984, s. 24-25.
5 R. Stobiecki, dz. cyt., s. 72.
6 A. F. Grabski, Dzieje historiograÞ i, PoznaĔ 2011, s. 661.
7 W czasach sowieckich unikano stosowania terminu „szkoáa historyczna”. KlasyÞ kowano historyków ze wzglĊdu na pochodzenie spoáeczne lub reprezentowane poglądy naukowe i polityczne („burĪuazyjne”, „liberalne” etc.); A. L. Litvin, Writing History In Twentieth-Century Russia. A View from Within, New York 2001, s. 26-29.
8 à. Czeriepnin, Bor’ba za marksizm protiw Þ áosofskich i mietodoáogiczeskich princypow burĪuaznoj i mieákoburĪuaznoj istoriograÞ i do sieriediny 20-ch godow, [w:] M. Nieczkina (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV, Moskwa 1966, s. 142.
9 A. F. Dobbie-Bateman, Michael Pokrovsky, ”The Slavonic and East European Review” 1932, Vol. 11, no. 31 s. 188. 10 TamĪe.
11 à. Czeriepnin, M. N. Pokrowskij i jego rol w razwitii sowietskoj istoriczeskoj nauki, [w:] M. Nieczkina (red.), Oczerki…, dz. cyt., s. 180-181. 12 M. Pokrowskij, Istoriczeskaja nauka i bor’ba káassow (istoriczeskije oczerki, kriticzeskije statji i zamietki), Moskwa 1933, s. 10.
13 TakĪe w publikacjach innych marksistowskich historyków początku lat dwudziestych XX w. znaleĨü moĪna krytykĊ wielu prac badaczy przedre-wolucyjnych dotyczących metodologii. Krytyce podlegaáy wszelkie teorie „godzące” w ideologiĊ marksistowską, tzw. oszybocznyje koncepcyi (np.: negowanie znaczenia rewolucji 1917 r. w dziejach, podnoszenie problemu braku klasowoĞci, wprowadzenie podziaáów spoáecznych niezgodnych z tą ideą); à. Czeriepnin, Bor’ba za marksizm…, dz. cyt., s. 143.
t¿ publikacj¿ do grupy nieobiektywnych, „burČuazyjnych” prac historycznych, gdyČ „[…] walka klas jest gÙównym moto-rem procesu historycznego”14. Zdanie to jest kwintesencj pojmowania historii przez marksistów: nie ma walki klas – nie
ma wartoïciowej publikacji15. WynikaÙo to, jak zaznacza RafaÙ Stobiecki, z faktu iČ:
„[…] bolszewicka reß eksja historiozoÞ czna w swoich zasadniczych ramach odwoÙywaÙa si¿ do dychotomicznej wi-zji ïwiata. Dla bolszewików historia byÙa procesem nieustannej konfrontacji dobra ze zÙem, post¿pu z regresem, walki i w jej wyniku zwyci¿stwa jednych formacji spoÙeczno-ekonomicznych nad drugimi”16.
Zreszt nie tylko dzieÙa historyków przedrewolucyjnych Pokrowski nazywa nieobiektywnymi. Otwarcie wypowiada si¿ na temat „agitacyjnego i propagandowego” charakteru najwczeïniejszych ĊródeÙ rosyjskich. Ma to udowodni° praw-dziwoï° jego tezy, która zakÙada przenikanie wszystkich dziedzin Čycia walk klas.
Mimo zwyci¿stwa bolszewików w wojnie domowej nie opuïciÙo ïrodowisk marksistowskich uczucie niedostatecznej legitymizacji ich pozycji w spoÙeczeÚstwie. gwiadectwem tego byÙo chociaČby dziaÙanie wÙadz zmierzajce do umocnie-nia jej ideologicznych podstaw, wykazujce nieuchronnoï° rewolucji paĊdziernikowej, przedstawiajce j jako logiczne nast¿pstwo poprzedzajcych j ruchów rewolucyjnych. Wynikiem tego staÙa si¿ dyskusja o losie i roli tzw. rosyjskiego jakobinizmu w tamtejszym ruchu rewolucyjnym. OkazaÙa si¿ ona jednym z najbardziej jaskrawych epizodów okresu stanowienia sowieckiej nauki historycznej17. Zwyci¿stwo rewolucji paĊdziernikowej wedÙug bolszewików – wynikaÙo
z nieuchronnej logiki dziejów. Jak zaznacza RafaÙ Stobiecki, bolszewicy nie dopuszczali moČliwoïci, w której przewrót 1917 roku miaÙ by° dzieÙem przypadku. ByÙ on – w oczach wspomnianych – ogniwem „obiektywnego” biegu wydarzeÚ, rezultatem i jednoczeïnie apogeum narastajcego w Rosji od 1905 roku procesu rewolucyjnego18. Zagadnieniem
pe-riodyzacji historii ruchu rewolucyjnego zajÙ si¿ sam Lenin. Historycy sowieccy w swojej dziaÙalnoïci naukowej nie byli skÙonni polemizowa° z jego „ustaleniami”, wszelkie poprawki miaÙy co najwyČej charakter powierzchowny19. W latach
dwudziestych XX wieku najpopularniejszymi tematami zwizanymi z dziaÙalnoïci rewolucyjn byÙy Čycie, dziaÙalnoï° i pogldy XIX wiecznych rewolucjonistów i teoretyków lewicowych nurtów. GÙównym zadaniem sowieckich historyków byÙo przedstawienie pozytywnych, z punktu widzenia marksizmu, zaÙoČeÚ ideologicznych poszczególnych bohaterów historii i ich przysÙuČenie si¿ klasie robotniczo-chÙopskiej20.
Historii rewolucji rosyjskiej 1905 roku w latach dwudziestych XX wieku poïwi¿cili swoje badania tzw. starzy historycy--marksiïci, zajmujcy – juČ w okresie przedrewolucyjnym – lew stron¿ sceny politycznej, co wcale nie oznacza, Če byli zwolennikami rzdów bolszewików. W duČej mierze byli to idealiïci wierzcy w prawdziwoï° idei marksistowskich, które jednak zostaÙy poddane silnej weryÞ kacji wraz z nastaniem nowej wÙadzy. Historycy przedstawiali rewolucj¿ lat 1905-1907 jako preludium do wydarzeÚ 1917 roku. Nie deprecjonowano roli zrywu, sugerowano jednak, Če przyczyn jego niepowo-dzenia naleČy upatrywa° w braku jednoïci partii po lewej stronie sceny politycznej (co pozwoliÙo wyeliminowa° z Čycia politycznego mienszewików po 1917 roku). Starano si¿ jednoczeïnie wykaza°, Če rewolucja miaÙa znaczcy wpÙyw na budowanie socjalizmu w innych krajach (co byÙo silnie zwizane z ekspansywn polityk komunistów lat dwudziestych)21.
Historycy radzieccy, opisujc czasy przedrewolucyjne, mieli za zadanie przedstawi° dzieje ucisku narodów Imperium przez rzd carski. WÙadz¿ Ùczono z „plugawym” zachodnim kapitalizmem, jednak wystrzegano si¿ przedstawiania re-wolucji paĊdziernikowej jako zamachu na cara i jego rodzin¿. Wczesna historiograÞ a radziecka wÙaïciwie milczaÙa na temat MikoÙaja II. DuČo bezpieczniejszym zabiegiem wydawaÙo si¿ przesuni¿cie uwagi spoÙeczeÚstwa i przedstawienie naturalnej, wynikajcej z praw „naukowego socjalizmu”, wymiany elit rzdzcych22. Istotnym zagadnieniem, które
po-jawiÙo si¿ w historiograÞ i rosyjskiej zaraz po 1917 roku, byÙa kwestia historii imperializmu. Pokrowski argumentowaÙ, Če wybuch rewolucji 1917 roku w Rosji jest wynikiem ucisku spoÙeczeÚstwa dokonanego nie przez ïrodowiska burČu-azyjnej inteligencji, ale przez najbliČsze carowi otoczenie. Inni badacze rozpatrywali poj¿cie imperializmu przez pryzmat
14 M. Pokrowskij, Istoriczeskaja nauka i bor’ba káassow…, dz. cyt., s. 107. 15 TamĪe, s. 11-12; N. L. Krementsov, Stalinist Science, Princeton 1997, s. 25. 16 R. Stobiecki, dz. cyt., s. 141.
17 A. Chudolejew, Riewolucyonnaja tieorija P. N. Tkaczewa w kontiekstie diskussii o russkom jakobinstwie w sowietskoj istoriograÞ i 1920-ch gg., „Wiest-nik Tomskogo Gosudarstwiennogo Uniwersitieta” 2011, nr 344, s. 99.
18 R. Stobiecki, dz. cyt., s. 96-97.
19 M. Nieczkina, Russkoje riewolucyonnoje dwiĪenije XIX w. w sowietskoj istoriograÞ i, [w:] M. Nieczkina, Oczerki…, dz. cyt., s. 336. 20 TamĪe, s. 335-368.
21 E. BloomÞ eld, Soviet Historiography of 1905 as Reß ected in Party Histories of the 1920’s, Washington 1966, s. 194-195. 22 O. Anisimov, The Soviet System of Education, “Russian Review” 1950, Vol. 9, no. 2, s. 95.
ekonomii. NiezaleČnie jednak od podejïcia do omawianego tematu wszyscy byli zgodni co do faktu, Če imperializm byÙ jednoznaczny z uzaleČnieniem si¿ Rosji od zachodnich mocarstw23.
W odniesieniu do historii polityki zagranicznej Rosji historycy marksistowscy forsowali przeïwiadczenie o istnieniu „[…] zaleČnoïci polityki zagranicznej od interesów klasy panujcej, którym ona sÙuČy”. Teorii tej podporzdkowana byÙa caÙa analiza historii polityki zagranicznej. W jednym ze swoich artykuÙów Lenin pisaÙ:
„Trzeba zorientowa° si¿, z jakich historycznych warunków dana wojna wynikÙa, jakie klasy j prowadziÙy, w imi¿ czego. Nie poznawszy tego, wszystkie swoje rozwaČania na temat wojny skaČemy […] na spory czcze i bezowocne”24.
Komuniïci wspierali silnie w latach dwudziestych historyków niemieckich. Odrzucili tez¿ o odpowiedzialnoïci Nie-miec za spowodowanie pierwszej wojny ïwiatowej, obciČajc win Entent¿. Bolszewicy doszukiwali si¿ „reakcyjnego” podÙoČa zaistniaÙych zdarzeÚ, „przest¿pstw carów”25. Pokrowski rozwinÙ dodatkowo t¿ teori¿, wprowadzajc do niej
element ekonomii marksistowskiej. W interpretacji historyków marksistowskich wyprawy Iwana GroĊnego na KazaÚ, wojna póÙnocna, wojny na Kaukazie etc. byÙy zwizane z interesami rosyjskiego handlu. Odmienne stanowisko reprezen-towali tzw. historycy „burČuazyjni” starej szkoÙy. Mowa w tym miejscu oczywiïcie o ich dziaÙalnoïci w pierwszej poÙowie lat dwudziestych. W okresie póĊniejszym wszelkie niezgodnoïci z oÞ cjaln wersj partii byÙy eliminowane26.
Przedrewolucyjna literatura historyczna to – wedÙug Pokrowskiego – literatura klas „posiadajcych”. W opinii histo-ryka-marksisty nie istnieje ani jeden przykÙad publikacji, która odzwierciedlaÙaby punkt widzenia chÙopstwa., dlatego teČ – w ocenie historyka-marksisty – naleČy si¿ odnosi° do niej ze szczególn ostroČnoïci, a nawet nieufnoïci27. Aby móc
przedstawi° rol¿ mas w historii, naleČaÙo oprze° si¿ na klasowoïci28. W konsekwencji lata dwudzieste to okres
„rozpra-wienia si¿” z „kÙamliw” teori przedstawiajc w negatywnym ïwietle udziaÙ chÙopstwa w wydarzeniach czasów Wiel-kiej Smuty, powstania Razina i Pugaczowa. Historycy marksistowscy wizali aktywne uczestnictwo mas chÙopskich we wspomnianych wydarzeniach z obowizujcym prawem paÚszczyĊnianym, czyli uciskiem carskich rzdów29.
Tenden-cja ta byÙa silnie zwizana z prób ugruntowania pozycji mas chÙopskich w dziaÙalnoïci ruchu rewolucyjnego. Bolszewicy starali si¿ wykreowa° obraz chÙopa-rewolucjonisty walczcego z niesprawiedliwoïci i tyrani. ByÙo to niezb¿dne dla legitymizacji wÙczenia mas chÙopskich w wydarzenia rewolucyjne 1917 roku (Marks i ortodoksyjni marksiïci wykluczali moČliwoï° przewrotu z udziaÙem nieïwiadomych warstw chÙopskich, jedynie robotnicy mogli doprowadzi° do urzeczy-wistnienia si¿ rewolucyjnej utopii)30.
Zdaniem historyków marksistowskich wiek XIX odznaczyÙ si¿ intensywnym rozwojem procesów spoÙeczno-ekono-micznych, przejïciem od form feudalnych do kapitalistycznych oraz formowaniem si¿ klasy robotniczej i ïwiadomoïci rewolucyjnej tych ïrodowisk. WedÙug Pokrowskiego gÙównym problemem XIX wieku byÙo zderzanie si¿ dwóch form ka-pitalizmu: handlowego i przemysÙowego, jednoczeïnie walki tego, co „burČuazyjne”, z tym, co robotnicze i chÙopskie31.
Badania nad histori rosyjskiego proletariatu przeÙomu XIX i XX wieku byÙy kontrolowane i ksztaÙtowane przez samego Lenina, który w swoich pracach podkreïlaÙ wyjtkowoï° rosyjskiego ruchu robotniczego, okreïliÙ jego charakter, struktur¿ i kierunki rozwoju. Na tych „ustaleniach” bazowali w omawianym okresie historycy marksistowscy. Oczywiïcie zdarzaÙy si¿ pewne odst¿pstwa od obowizujcej tendencji – w tym miejscu naleČy wymieni° chociaČby NikoÙaja RoČkowa, który ruch robotniczy w klasyÞ kacji ruchów rewolucyjnych umieszczaÙ daleko za studenckim i chÙopskim. Co ciekawe, Lenin charakteryzowaÙ RoČkowa jako „czÙowieka, który przysÙuČyÙ si¿ partii robotniczej w latach podĊwigu z oddaniem i ener-gi”, dodawaÙ jednak, Če pierwszy z marksistowskich historyków „wyuczyÙ si¿ szeregu zasad marksizmu, ale zupeÙnie ich nie zrozumiaÙ […], od pocztku do koÚca zast¿pujc marksizm liberalizmem”32.
O. Anisimov podkreïla, Če kaČda publikacja radzieckich historyków przesikni¿ta byÙa dogmatyzmem marksistow-skim, a tzw. naukowy socjalizm moČna okreïli° mianem „kodeksu praw regulujcych funkcjonowanie sowieckiego
spo-23 K. Tarnowskij, Izuczenije istorii impierializma w Rossii, [w:] M. Nieczkina, Oczerki…, dz. cyt., s. 369, 671.
24 A. Fadiejew, Wnieszniaja politika Rossii w oswieszczenii sowietskich istorikow, [w:] M. Nieczkina, Oczerki…, dz. cyt., s. 428. 25 A. F. Grabski, dz. cyt., s. 671-672.
26 A. Fadiejew, dz. cyt., s. 428, 433, 438.
27 M. Pokrowskij, Istoriczeskaja nauka i bor’ba káassow…, dz. cyt., s. 18, 22.
28 B. W. Eissenstat, M. N. Pokrovsky and Soviet Historiography: Some Reconsiderations, “Slavic Review” 1969, Vol. 28, no. 4, s. 612. 29 TamĪe, s. 296-299, 301.
30 A. Zimin, A. PrieobraĪenskij, Izuczenije istorii Þ eodalizma w Rossii, [w:] M. Nieczkina, Oczerki…, dz. cyt., s. 301.
31 P. Ryndziunskij, Socyalno-ekonomiczeskaja istorija Rossii XIX w. w rabotach sowietskich istorikow, [w:] M. Nieczkina, Oczerki…, dz. cyt., s. 308-310, 314.
ÙeczeÚstwa”. Wszystkie historyczne, socjologiczne i ekonomiczne fakty interpretowane byÙy wyÙcznie w odniesieniu do naukowego socjalizmu.
„Radzieccy autorzy starannie uchylaj si¿ od przedstawiania jakichkolwiek dodatkowych dowodów lub argumen-tów, nie mówic juČ o osobistych opiniach. Nie mog przecieČ istnie° Čadne dodatkowe dowody, Čadne dodatkowe argumenty – prawo [tj. teoria walki klas] wyjaïnia wszystko”33.
Marksiïci pojmowali histori¿ przez pryzmat materializmu. Materialistyczny punkt widzenia Pokrowski wizaÙ ïciïle z teori powstania narodu i paÚstwa. „BurČuazyjni” historycy podkreïlali nadrz¿dny charakter paÚstwa jako spoiwa narodu (tzw. gosudarstwiennaja schiema). Dla materialistów i marksistów elementem wiČcym spoÙeczeÚ-stwo byÙy pewne ekonomiczne zaleČnoïci warunkujce powstanie gÙ¿bszych relacji spoÙecznych, a w konsekwen-cji narodu i paÚstwa (tzw. matierialisticzeskaja schiema)34. Pokrowski wierzyÙ, Če u podstawy rozwoju spoÙeczeÚstwa
ludzkiego leČy transformacja gospodarcza, nieustanna ewolucja form siÙy wytwórczej. Jednostka moČe mie° wpÙyw na dzieje, jest to jednak wpÙyw znacznie ograniczony, drugorz¿dny. Odnoszc si¿ do wielkich jednostek w historii Rosji, Pokrowski sugerowaÙ, Če byÙy one ograniczane przez warunki spoÙeczne35. WÙaïnie dlatego w latach
dwudzie-stych kÙadziono szczególny nacisk na nauczanie historii w kontekïcie spoÙecznym (przeksztaÙcono histori¿ w tzw.
obszczestwowiedienije). Zdaniem historyków-marksistów w okresie przedrewolucyjnym nauczano przede wszystkim historii paÚstwa i jednostek nim wÙadajcych, natomiast historii Čycia, pracy i walki narodu w ogóle nie poïwi¿cano miejsca w programach ksztaÙcenia. Punktem wyjïcia dla komunistów w badaniach nad histori byÙo „[…] uznanie sfery ekonomicznej, a de facto technologicznej za autodynamiczn struktur¿ decydujc o mechanizmie zmiennoïci dziejowej”36, najwaČniejszym elementem procesu dziejowego staÙ si¿ wi¿c post¿p (kategoria determinizmu
techno-logicznego).
Pod zwierzchnictwem Pokrowskiego historia staÙa si¿ dziedzin uspoÙecznion i abstrakcyjn. Pokrowski skupiaÙ si¿ przede wszystkim na historii najnowszej, argumentujc, Če wydarzenia majce miejsce w odlegÙej przeszÙoïci w zniko-mym stopniu oddziaÙuj na wspóÙczesnoï°. Historia, w opinii historyka-marksisty, powinna sÙuČy° spoÙeczeÚstwu. SÙuČ-bie tej zostaÙy podporzdkowane wszystkie podstawowe zaÙoČenia metodologiczne nauki historycznej37.
Dominacja wykÙadni Pokrowskiego odnoïnie do nauki historycznej nie oznaczaÙa, Če przedstawiciele ïrodowiska historyków w pocztkach lat dwudziestych przemawiali jednym gÙosem. NaleČy podkreïli°, Če sowiecka nauka histo-ryczna wykrystalizowaÙa si¿ w wyniku licznych dyskusji. Polemicznoï° nauki historycznej lat dwudziestych potwierdza dodatkowo niejednorodnoï° struktury kadry pedagogicznej ówczesnych uniwersytetów (w ïrodowiskach akademickich przetrwaÙa cz¿ï° przedrewolucyjnej profesury, która przechowywaÙa akademickie tradycje obiektywnej analizy histo-rycznej, badaniem przeszÙoïci zaj¿li si¿ aktywnie znani dziaÙacze partii bolszewickiej, tzn. ludzie, którzy byli nie tylko ïwiadkami, ale równieČ bezpoïrednimi uczestnikami wydarzeÚ historycznych, rosÙa teČ w siÙ¿ grupa mÙodych „czer-wonych profesorów”, roszczcych sobie prawo do zaistnienia na „historycznym froncie”, jak od czasów Pokrowskiego przyj¿to nazywa° nauk¿ historyczn)38. Przejïcie mi¿dzy „burČuazyjnym” sposobem podejïcia do historii (tzw.
ideali-stycznym) a marksistowsk interpretacj dziejów nie byÙo procesem automatycznym (jedyn moČliwoïci wydawaÙo si¿ pÙynne zastpienie „burČuazyjnych” akademików profesorami marksistowskimi)39.
W jednym ze swoich wykÙadów wygÙoszonych w 1920 roku w Moskwie (w obronie metodologii przedrewolucyjnej) Robiert Wippier powiedziaÙ:
„Jeszcze niedawno pytaliïmy o stany, o Čycie mas, o kierunek interesów. Teraz chcemy przede wszystkim zna° wydarzenia, rol¿ jednostek, szczepienie si¿ idei. Kiedy t¿ zmian¿ zapatrywaÚ i zamiÙowaÚ zechciaÙby okreïli° Þ lozof, powiedziaÙby: «opinia publiczna przeszÙa od pogldu materialistycznego do pogldu idealistycznego»”40.
33 O. Anisimov, dz. cyt., s. 90, 96. 34 TamĪe, s. 46-47, 51-52, 102. 35 B. W. Eissenstat, dz. cyt., s. 608-609. 36 R. Stobiecki, dz. cyt., s. 65.
37 H. Asher, The Rise, Fall, and Resurrection of M. N. Pokrovsky, “Russian Review” 1972, Vol. 31, no. 1, s. 50-51, 53-54.
38 A. Dubrowskij, Istorik i wáast’: istoriczeskaja nauka w SSSR i koncepcyja istorii Þ eodalnoj Rossii w kontiekstie politiki i idieoáogii (1930-1950-je gody), Briansk 2005, s. 108-109, 122-123
39 à. Czeriepnin, Bor’ba za marksizm…, dz. cyt., s. 139-140. 40 R. Wippier, Krizis istoriczeskoj nauki, Kazan’ 1921, s. 13.
Co ciekawe, Wippier – b¿dcy w latach przedrewolucyjnych historykiem skÙaniajcym si¿ w stron¿ marksizmu – po wybuchu rewolucji rosyjskiej postanowiÙ przyj° punkt widzenia idealistów41. Wielu zagorzaÙych przedrewolucyjnych
marksistów w obliczu przeksztaÙcania i dostosowywania przez bolszewików wykÙadni Marksa i Engelsa do wÙasnych politycznych celów zacz¿Ùo wtpi° w sÙusznoï° wprowadzanych zmian.
W latach dwudziestych i w pocztkach lat trzydziestych gÙównymi tematami dyskusji byÙy trzy kwestie: 1) specyÞ ka, wyjtkowoï° (lub nie) historycznego rozwoju krajów Dalekiego Wschodu, 2) pocztki i rozwój kapitalizmu i handlu, 3) zjawi-sko paÚszczyzny. ywa dyskusja nad zagadnieniem „azjatyckiego sposobu produkcji” w sowieckich kr¿gach akademickich zwizana byÙa z faktem, Če zachodni klasycy marksizmu postrzegali Rosj¿ jako wschodni despoti¿, opart na powszechnym niewolnictwie, spychajc j niejako na dalszy plan w dziejach rewolucji. GÙówny spór pomi¿dzy zwolennikami „azjatyckiego sposobu produkcji” (m.in. Plechanowem) a jego przeciwnikami (na czele których staÙ Lenin) dotyczyÙ kwestii wyjtkowoïci (lub nie) rosyjskiego procesu dziejowego. Plechanow wyróČniaÙ w dziejach Rosji przedkapitalistyczn formacj¿ spoÙeczn, Lenin wolaÙ widzie° raczej wyjtkow form¿ kapitalizmu. Drug sporn kwesti byÙo zagadnienie roli chÙopstwa w rewolucji rosyjskiej. Lenin uwaČaÙ t¿ warstw¿ spoÙeczn za gÙównego sojusznika robotników w walce o wolnoï°. Plechanow, jako or-todoksyjny marksista, oczywiïcie nie mógÙ si¿ z tym stwierdzeniem zgodzi°42. Wspomniana wyČej polemika byÙa wi¿c prób
podwaČenia klasycznego marksistowskiego podejïcia do kwestii rosyjskiego „sposobu produkcji”. DziaÙania te zostaÙy zwieÚ-czone sukcesem – w pocztkach lat trzydziestych nie podnoszono juČ problemu wyjtkowoïci rosyjskiego procesu dziejowego. Ten pocztkowy pluralizm pogldów i wymiany koncepcji wpÙynÙ na fakt, Če w pocztkach lat dwudziestych historycy sowieccy nie odcinali si¿ w sposób kategoryczny od dokonaÚ przedrewolucyjnych badaczy. ByÙa to naturalna kontynuacja do-robku poprzedników. Oczywiïcie naleČaÙo dostosowywa° pewne treïci do standardów nowej ideologii – marksizmu43.
Cha-rakterystycznym zjawiskiem w pracy historyka starszego pokolenia byÙa swoista dwutorowoï°. Z jednej strony, tacy wybitni historycy jak MichaiÙ BogosÙowski czy Stiepan WiesieÙowski zostali zmuszeni do dziaÙalnoïci zgodnej z lini partii, z drugiej strony, starali si¿ kontynuowa° swoje badania niezaleČnie od wytycznych wÙadzy, mimo iČ mieli ïwiadomoï°, Če rezultaty ich pracy mog nigdy nie zosta° opublikowane44. Inni historycy starali si¿ przy pierwszej nadarzajcej si¿ okazji wplata° w swoje
prace twierdzenia i wykorzystywa° metody, które juČ od jakiegoï czasu funkcjonowaÙy w nauce zachodniej45. Wielu z nich
sto-sowaÙo sprytne j¿zykowe zabiegi, aby nada° swojemu tekstowi charakter marksistowski (np. wykorzystywali marksizm w tytu-Ùach swoich prac, ale bardzo rzadko w samych tekstach, gdzie zast¿powano go materializmem, wykorzystywano takie terminy jak stosowany, patriotyczny, aby zasygnalizowa° zgodnoï° tekstów z lini partii, ch¿tnie cytowano prace i wypowiedzi Lenina i klasyków marksizmu etc.)46. Powszechnie stosowanym zabiegiem w metodologii nauki historycznej byÙo
wykorzystywa-nie przez historyków marksistowskich metafor j¿zykowych, których podÙoČa naleČy upatrywa° w specyÞ cznej terminologii przywódców politycznych ZSRR (np. ZSRR – rodzina, organizm ludzki; dziaÙalnoï° partii – dziaÙalnoï° ČywioÙów przyrody nieoČywionej; ZSRR – budowla, wÙadza – mechanizm, machina; ZSRR – spoÙeczeÚstwo zmilitaryzowane)47.
Koniec lat dwudziestych i pocztek lat trzydziestych XX wieku byÙ okresem zaniku podziaÙu mi¿dzy historykami marksistowskimi a przedstawicielami starej, przedrewolucyjnej szkoÙy. Manifestacj metodologicznego zwyci¿stwa histo-ryków-marksistów miaÙa by° Wszechsowiecka Konferencja Historyków-Marksistów, która odbyÙa si¿ na przeÙomie1928 i 1929 roku. PokazaÙa ona – zdaniem Pokrowskiego – Če marksistowska nauka historyczna funkcjonuje w Zwizku Ra-dzieckim nie w formie dziaÙalnoïci popularyzatorskiej, ale w postaci badaÚ naukowych48. Stalinizacja nauki historycznej
miaÙa swoje pocztki juČ w 1924 roku, niemniej jednak to wÙaïnie koniec lat dwudziestych przyniósÙ ugruntowanie si¿ zaÙoČeÚ wykÙadni stalinowskiej w dziedzinie nauk. W opinii Stalina historia jako nauka mogÙa jedynie funkcjonowa° w postaci wiedzy o prawach dziejowych dajcych si¿ zastosowa° w praktyce. Historia staÙa si¿ wÙaïciwie jedn z nauk
41 A. Litwin, Biez prawa na mysl. Istoriki w epochu Bolszogo tierrora. Oczerki sudieb, Kazan’ 1994, s. 4.
42 à. Czeriepnin, Diskussija ob obszczestwienno-ekonomiczeskich formacyjach, [w:] M. Nieczkina, Oczerki…, dz. cyt., s. 165-169; Zob. R. Stobiecki, dz. cyt., s. 76-78, 102.
43 A. L. Litvin, Writing History In Twentieth-Century Russia, s. 4, 18-19.
44 N. Siewiernaja, Emigrant po prizwaniju (Wiesieáowskij S. B.), http://www.rulit.net/books/emigrant-po-prizvaniyu-veselovskij-s-b-read-279863-4. html, 30.04.2015.
45 A. Formozow, Russkije archieoáogi w pieriod totalitarizma. IstoriograÞ czeskije oczerki, Moskwa 2006, s. 99-100.
46 N. L. Krementsov, dz. cyt., s. 27, 46; B. McLoughlin, K. McDermott, Stalin’s Terror: High Politics and Mass Repression in the Soviet Union, New York 2004, s. 176-191.
47 N. Razinkina, Konceptualnaja mietafora w russkom jazykie sowietskogo pierioda (1917-1956 gg.), „Wiestnik Tomskogo Gosudarstwiennogo Uniwer-sitieta” 2011, nr 344, s. 26.
pomocniczych ekonomii, zostaÙa caÙkowicie pozbawiona odr¿bnoïci zarówno instytucjonalnej, jak i ideologicznej49.
Wielu historyków wÙaïnie w tym okresie najmocniej odczuÙo odgórne ograniczenie problematyki badawczej. Cz¿ï° z nich zostaÙa zmuszona do zaprzestania swoich badaÚ nad niewygodnymi dla wÙadzy tematami. Ucieczk dla naukow-ców okazaÙy si¿ nauki krajoznawcze. W czasach porewolucyjnych nastpiÙ nagÙy rozwój krajoznawstwa, archeologii – szczególnie czasów najdawniejszych, historii ekonomii i ruchów rewolucyjnych50.
Koniec lat dwudziestych upÙynÙ pod znakiem metodologicznej walki z „mechanicystami” (tak okreïlano wszystkich przedstawicieli nauk opierajcych swoje badania na Þ lozoÞ cznych zaÙoČeniach neokantyzmu). Mechanicystami w rze-czywistoïci byli zwolennicy klasycznego rozumienia marksizmu – m.in. G. Plechanow, N. Bucharin –, którzy utoČsamiali siÙy wytwórcze z „systemem narz¿dzi pracy, technik spoÙeczn”, a nie z czÙowiekiem jako wytwórc dóbr material-nych51. Negatywnie oceniano takČe prace odwoÙujce si¿ do teorii przedstawicieli zachodniej nauki (np. Maksa
Webe-ra)52. ByÙ to przejaw polityki Stalina zmierzajcej do jednoczesnego rozprawienia si¿ z pozostaÙoïciami „burČuazyjnej”
nauki i reprezentantami „ortodoksyjnego” marksizmu.
Lata dwudzieste i pocztek lat trzydziestych to takČe okres poszukiwaÚ nowej koncepcji rosyjskiego procesu histo-rycznego. RozwaČania nad formacjami spoÙeczno-ekonomicznymi zwizane byÙy z dČeniem Stalina do wyznaczenia kierunku, w którym ma zmierza° spoÙeczeÚstwo radzieckie. Istotnym punktem w teorii Stalina byÙo „uznanie konieczne-go i prawidÙowekonieczne-go nast¿pstwa owych formacji jako niezb¿dnych faz rozwojowych uniwersalnekonieczne-go schematu powszech-nodziejowego”53, który miaÙ ugruntowa° mit o zmierzaniu spoÙeczeÚstwa w stron¿ utopħ nego komunizmu (oczywiïcie
pod przewodnictwem partii). Przedstawiona przez Stalina interpretacja wywoÙaÙa szereg dyskusji wïród historyków radzieckich. Kwesti najbardziej sporn okazaÙ si¿ feudalizm (konß ikt feudalistów z antyfeudalistami). Ostatecznie nie oïmielono si¿ zakwestionowa° istnienia zjawiska feudalizmu w historii Rusi Kħ owskiej, dyskutowano jednak nad ksztaÙ-tem i charakterem zaleČnoïci feudalnej, ewolucj sposobów eksploatacji spoÙeczeÚstwa chÙopskiego54. W przypadku
analizy funkcjonowania i rozwoju prawa paÚszczyĊnianego w dziejach Rusi (a nast¿pnie PaÚstwa Moskiewskiego) na-cisk kÙadziono na umieszczenie stosunków paÚszczyĊnianych w strukturach podziaÙu klasowego (a nie jak w przypadku przedrewolucyjnej historiograÞ i w szerszym kontekïcie)55. gciïle z zagadnieniem ekonomicznego funkcjonowania
PaÚ-stwa Moskiewskiego wizano postaci Iwana III i Iwana IV. JuČ w pocztkach lat dwudziestych (1922-1923) dyskutowano w ïrodowiskach naukowych nad rol tych dwóch carów rosyjskich w procesie rozwoju zaleČnoïci feudalnej.
W drugiej poÙowie lat dwudziestych pojawiÙy si¿ równieČ nowe formy i metody wykÙadania historii w szkoÙach wyČ-szych. Pokrowski podkreïlaÙ, Če wykÙadajc histori¿, naleČy przekaza° studentowi „historyczn perspektyw¿”, aby mógÙ zrozumie°, Če „historia tworzy si¿ przy pomocy walki klas, Če walka klas jest pr¿tem, na który nawlekany jest proces histo-ryczny”56. Dla tego okresu charakterystycznym zjawiskiem byÙa ogromna iloï° nowopowstajcych podr¿czników zarówno
dla szkóÙ podstawowych, ïrednich, jak i wyČszych. Wszystkie one wyróČniaÙy si¿ niejednorodnym podejïciem do bada-nego materiaÙu, poszukiwaniem nowych rozwizaÚ metodologicznych w duchu marksistowskim. To wÙaïnie m.in. abs-trakcyjne podr¿czniki staÙy si¿ koïci niezgody w relacjach pomi¿dzy Pokrowskim a Stalinem57. Degradacja zwolenników
pierwszego historyka-marksisty byÙa wypadkow abstrakcyjnego i Þ lozoÞ cznego pojmowania dziejów przez marksistow-skiego historyka oraz nieakceptowanego przez Stalina podejïcia Pokrowmarksistow-skiego do wybitnych jednostek w historii Rosji58.
gmier° Lenina i urzeczywistnienie formuÙy „wodza wiecznie Čywego” byÙy pierwszym sygnaÙem zachodzcych w ZSRR zmian ideologicznych, które miaÙy swoje bezpoïrednie przeÙoČenie na nauk¿ historyczn. Poïmiertny kult Lenina rozpo-czÙ tendencj¿ zmierzajc do umocnienia pozycji jednego wodza, której miaÙa si¿ przysÙuČy° historia. Bolszewicy nie kwe-stionowali idei kultu cara, która funkcjonowaÙa od zawsze w ïwiadomoïci rosyjskiego spoÙeczeÚstwa. NaleČy pami¿ta°, Če ideologia komunistów skierowana byÙa przede wszystkim do niewyksztaÙconych mas chÙopskich i robotniczych, wïród
49 R. Stobiecki, dz. cyt., s. 74.
50 A. Formozow, dz. cyt., s. 35, 49-50; A. Dubrowskij, dz. cyt., s. 115-116. 51 A. F. Grabski, dz. cyt., s. 616.
52 à. Czeriepnin, Bor’ba za marksizm…, dz. cyt., s. 152. 53 R. Stobiecki, dz. cyt., s. 79.
54 à. Czeriepnin, M. N. Pokrowskij…, dz. cyt., s. 169.
55 A. Zimin, A. PrieobraĪenskij, dz. cyt., s. 271-273, 277-280, 284-285, 290-291; P. Gorbaczew, S. F. Páatonow i Ju. W. Gotje o Smutnom Wriemieni: sztrichi k posleriewolucyonnomu pieriodu tworczestwa wydajuszczichsia istorikow, „Wiestnik NGGU” 2009, nr 2, s. 26-30.
56 à. Czeriepnin, Obszczije trudy, uczebniki i uczebnyje posobija po istorii Rossii i wsiemirnoj istorii, [w:] M. Nieczkina, Oczerki…, dz. cyt., s. 173-174; à. Czeriepnin, M. N. Pokrowskij…, dz. cyt., s. 186.
57 B. W. Eissenstat, dz. cyt., s. 604. 58 H. Asher, dz. cyt., s. 52.
których mit cara –jako pomazaÚca BoČego byÙ silnie zakorzeniony. Podtrzymanie dobrego wizerunku nawet najbardziej brutalnych wÙadców rosyjskich byÙo celowym zabiegiem komunistów. Zaufanie i swoista sympatia spoÙeczeÚstwa dla sil-nych, totalitarnych rzdów przekÙadaÙa si¿ na czasy stalinowskie (kult wÙadcy mógÙ w dalszym cigu funkcjonowa° dzi¿ki wystrzeganiu si¿ krytyki carów rosyjskich)59. Partia staraÙa si¿ usprawiedliwi° terror stalinowskich popleczników,
nawi-zujc do zjawiska opryczniny, czyli silnej wÙadzy jednostki i podporzdkowania otoczenia jej woli etc. JuČ w poÙowie lat trzydziestych nowe podr¿czniki do historii dla szkóÙ podstawowych i ïrednich przedstawiaÙy cara Iwana GroĊnego w spo-sób pozytywny (unikano jeszcze nawizaÚ do czasów terroru, skupiano si¿ na pozytywnym, w opinii komunistów, wy-darzeniu – aneksji paÚstw baÙtyckich)60. WedÙug Stalina ekspansywna polityka wÙadzy, zmierzajca do rozprzestrzenienia
komunizmu na ïwiecie i przeprowadzenia globalnej rewolucji, byÙa juČ przeČytkiem. GÙównym celem staÙa si¿ konsolidacja ogromnego paÚstwa, jakim byÙ Zwizek Radziecki61. W póĊniejszych latach przysÙuČy° si¿ temu miaÙa wÙaïnie historia.
Bibliografia:
[1] Asher H., The Rise, Fall, and Resurrection of M. N. Pokrovsky, “Russian Review” 1972, Vol. 31, no. 1 [2] Anisimov O., The Soviet System of Education, “Russian Review” 1950, Vol. 9, no. 2
[3] Barg M., Katiegorii i mietody istoriczeskoj nauki, Moskwa 1984
[4] BloomÞ eld E., Soviet Historiography of 1905 as Reß ected in Party Histories of the 1920’s, Washington 1966
[5] Charques R. D., Education in the Soviet Union, “International Aě airs (Royal Institute of International Aě airs 1931-1939)” 1932, Vol. 11, no.4 [6] Chudolejew A., Riewolucyonnaja tieorija P.N. Tkaczewa w kontiekstie diskussii o russkom jakobinstwie w sowietskoj istoriograÞ i 1920-ch gg., „Wiestnik
Tomskogo Gosudarstwiennogo Uniwersitieta” 2011, nr 344
[7] Czeriepnin R., Bor’ba za marksizm protiw Þ Ùosofskich i mietodoÙogiczeskich princypow burČuaznoj i mieÙkoburČuaznoj istoriograÞ i do sieriediny 20-ch godow, [w:] Nieczkina M. (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV, Moskwa 1966
[8] Czeriepnin R., Diskussija ob obszczestwienno-ekonomiczeskich formacyjach, [w:] Nieczkina M. (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV, Moskwa 1966 [9] Czeriepnin R., M. N. Pokrowskij i jego rol w razwitii sowietskoj istoriczeskoj nauki, [w:] Nieczkina M. (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV,
Moskwa 1966
[10] Czeriepnin R., Obszczije trudy, uczebniki i uczebnyje posobija po istorii Rossii i wsiemirnoj istorii, [w:] Nieczkina M. (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV, Moskwa 1966
[11] Dobbie-Bateman A. F., Michael Pokrovsky, “The Slavonic and East European Review” 1932, Vol. 11, no. 31
[12] Dubrowskħ A., Istorik i wÙast’: istoriczeskaja nauka w SSSR i koncepcyja istorii Þ eodalnoj Rossii w kontiekstie politiki i idieoÙogii (1930-1950-je gody), Briansk 2005 [13] Eissenstat B. W., M. N. Pokrovsky and Soviet Historiography: Some Reconsiderations, “Slavic Review” 1969, Vol. 28, no. 4
[14] Fadiejew A., Wnieszniaja politika Rossii w oswieszczenii sowietskich istorikow, [w:] Nieczkina M. (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV, Moskwa 1966 [15] Formozow A., Russkije archieoÙogi w pieriod totalitarizma. IstoriograÞ czeskije oczerki, Moskwa 2006
[16] Gorbaczew P., S. F. PÙatonow i Ju. W. Gotje o Smutnom Wriemieni: sztrichi k posleriewolucyonnomu pieriodu tworczestwa wydajuszczichsia istorikow, „Wiestnik NGGU” 2009, nr 2
[17] Grabski A. F., Dzieje historiograÞ i, PoznaÚ 2011 [18] Krementsov N. L., Stalinist Science, Princeton 1997
[19] Litwin A. L., Biez prawa na mysl. Istoriki w epochu Bolszogo tierrora. Oczerki sudieb, Kazan’ 1994 [20] Litvin A. L., Writing History In Twentieth-Century Russia. A View from Within, New York 2001 [21] Litvin A. L., Keep J., Stalinism: Russian and Western views at the turn of the millennium, New York 2005
[22] Rawieryczew W., Proletariat Rossii konca XIX - naczaÙa XX w. w sowietskoj istoriczeskoj litieraturie, [w:] Nieczkina M. (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV, Moskwa 1966
[23] McLoughlin B., McDermoĴ K., Stalin’s Terror: High Politics and Mass Repression in the Soviet Union, New York 2004
[24] Nieczkina M., Russkoje riewolucyonnoje dwiČenije XIX w. w sowietskoj istoriograÞ i, [w:] Nieczkina M. (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV, Moskwa 1966
[25] Ojzierman T., Razmyszlenija o riealnom gumanizmie, otczuČdienii, utopizmie i «pozitiwizmie», „Woprosy FiÙosoÞ i” 1989, nr 10 [26] Pokrowskħ M., Istoriczeskaja nauka i bor’ba kÙassow (istoriczeskije oczerki, kriticzeskije statji i zamietki), Moskwa 1933
[27] Razinkina N., Konceptualnaja mietafora w russkom jazykie sowietskogo pierioda (1917-1956 gg.), „Wiestnik Tomskogo Gosudarstwiennogo Uniwer-sitieta” 2011, nr 344
[28] Ryndziunskħ P., Socyalno-ekonomiczeskaja istorija Rossii XIX w. w rabotach sowietskich istorikow, [w:] Nieczkina M. (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV, Moskwa 1966
[29] Stobiecki R., Bolszewizm a historia. Próba rekonstrukcji bolszewickiej Þ lozoÞ i dziejów, RódĊ 1998
[30] Tarnowskħ K., Izuczenije istorii impierializma w Rossii, [w:] Nieczkina M. (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV, Moskwa 1966
[31] Tiumiencew Ju., O nasledii marksizma w pierspiektiwie mietodoÙogiczeskogo sintieza w otieczestwiennoj istoriczeskoj naukie, „Wiestnik Tomskogo Gosu-darstwiennogo Uniwersitieta”2004, nr 281
[32] Wippier R., Krizis istoriczeskoj nauki, Kazan’ 1921
[33] Zimin A., PrieobraČenskħ A., Izuczenije istorii Þ eodalizma w Rossii, [w:] Nieczkina M. (red.), Oczerki istoriczeskoj nauki w SSSR, t. IV, Moskwa 1966 59 A. Dubrowskij, dz. cyt., s. 24-25, 83, 85; P. Boobbyer, dz. cyt., s. 143-144.
60 A. L. Litvin, J. Keep, Stalinism: Russian and Western views at the turn of the millennium, New York 2005, s. 103, 161-162. 61 TenĪe, Writing History In Twentieth-Century Russia, s. 16; A. Dubrowskij, dz. cyt., s. 32-40.
