ELZ˙BIETA JANICKA-OLCZAK Lublin
PRAKTYKI RELIGIJNE W ARCHIDIAKONACIE LUBELSKIM
W XVIII WIEKU
RELIGIOUS PRACTICES IN THE LUBLIN ARCHDEACONATE IN THE 18TH CENTURY
ABSTRACT. The paper is based on archival materials, ie acts of visitation. It says about how the faithful practiced the sacraments and participated in Sunday and holiday services in their parochial churches. The research points to an enormous role of religious practices, which affected the overall shape of religious-social life of the people living in the territory and epoch under study. This important role was particular apparent in the reception of the sacraments, especially Easter confession and the Holy Communion.
WSTE˛P
1. Problematyka badan´ w zwi ˛azku z literatur ˛a
Mimo oz˙ywionych badan´ nad kultur ˛a polsk ˛a w przeszłos´ci ci ˛agle odczu-wamy brak studiów nad społecznos´ci ˛a religijn ˛a w dawnej Polsce. We Fran-cji natomiast rozwine˛ły sie˛ one pomys´lnie, głównie dzie˛ki staraniom ini-cjatora tych studiów i ich propagatora − Gabriela Le Brasa. Według jego powiedzenia: „Pratique est une soumission à des règles posées par le droit canon ou l’acceptation de conseils proposés à l’élite”1.
Praktyki religijne w z˙yciu religijnym nie s ˛a celem samym w sobie; s ˛a one wyrazem czegos´ głe˛bszego i bardziej istotnego, chociaz˙ trudnego do
1 G. L e B r a s, Etudes de sociologie religieuse, t. II: Typologie et morphologie, Paris 1955. PUF s. 399. Według okres´lenia Le Brasa praktyki religijne to poddanie sie˛ regułom stawianym przez prawo kanoniczne b ˛adz´ tez˙ przyje˛cie rad proponowanych elicie.
uchwycenia. Według zdania Le Brasa s ˛a one jednymi ze znaków z˙ycia reli-gijnego, najbardziej widocznymi, które moz˙na zliczyc´, nie stanowi ˛a jednak istoty przez˙yc´ religijnych człowieka. W ci ˛agu wieków praktyki religijne zmieniały sie˛, podlegały ewolucji – chociaz˙ – jak moz˙na stwierdzic´ na podstawie badan´ – dokonywała sie˛ ona powoli.
W XX-wiecznych badaniach nad tym zagadnieniem praktyki religijne po-dzielono na trzy grupy:
I − grupa aktów uroczystych: chrzest, Pierwsza Komunia S´wie˛ta, małz˙en´stwo, pogrzeb;
II − grupa aktów pojedynczych, których regularnos´c´ jest znamieniem ortodoksji – nalez˙ ˛a do nich: msza s´w. niedzielna czy w s´wie˛ta, spowiedz´ i komunia s´w. wielkanocna;
III – grupa aktów specjalnych, pobudzaj ˛acych poboz˙nos´c´; do takich aktów nalez˙ ˛a pielgrzymki, rekolekcje, uczestniczenie w codziennej mszy s´w., w procesjach, odpustach itp.
Według powyz˙szych grup aktów religijnych Le Bras dzieli takz˙e ludzi na:
1. konformistów okresowych (conformistes saisonniers), przyjmuj ˛acych tylko chrzest, Pierwsz ˛a Komunie˛ S´wie˛t ˛a, s´lub, pogrzeb;
2. obserwantów – przyjmuj ˛acych komunie˛ s´w. wielkanocn ˛a (pascalisants) i uczestnicz ˛acych w mszach niedzielnych (messés);
3. poboz˙nych (devots) – uczestnicz ˛acych w codziennych mszach s´w. itp. Przeprowadzony przez G. Le Brasa podział praktych religijnych wi ˛az˙e sie˛ s´cis´le z naszymi badaniami; mimo to nie moz˙emy zastosowac´ tego po-działu w całos´ci, poniewaz˙ nie dysponujemy danymi z´ródłowymi dla niektó-rych rodzajów praktyk religijnych, np. dla uczestnictwa w codziennych mszach s´w., zarówno zbiorowego, jak indywidualnego.
Poprzez obserwacje˛ praktyk religijnych zdobe˛dziemy pewien obraz z˙ycia religijnego ludzi XVIII w., chociaz˙ nie be˛dzie on pełny, poniewaz˙ na podstawie oznak tylko zewne˛trznych trudno jest wnioskowac´ o tres´ci tych przez˙yc´, bardzo intymnych dla kaz˙dego człowieka.
Badania – studia nad praktykami religijnymi ludzi z˙yj ˛acych w latach ubiegłych − maj ˛a ogromne znaczenie dla uchwycenia ewolucji aktów poboz˙-nos´ci w czasach nam współczesnych.
Zagadnienie praktyk religijnych jako szeroko poje˛ty problem społeczno--religijny wzbudziło zainteresowanie szczególnie we Francji, zwłaszcza w ostatnich latach. Le Bras za temat swych badan´ przyj ˛ał zagadnienie prak-tyk religijnych jako cze˛s´ci historii społeczen´stwa w nowym aspekcie –
spo-łeczno-religijnym, w ramach przestrzenno-czasowych. W pracach wykorzy-stuje sie˛ wyniki badan´ róz˙nych dyscyplin naukowych, a w szczególnos´ci socjologii religii, w niej bowiem Le Bras znalazł zasadnicze miejsce dla opracowania zagadnien´ społeczno-religijnych. Czołowe miejsce w tego ro-dzaju badaniach zajmuje historiografia francuska, której przedstawicielami − oprócz wymienionego Le Brasa − s ˛a takie powagi, jak: Jean Chélini, V. Chanel, Thérèse-Jean Schmitt i Robert Mandrou2.
W literaturze polskiej odczuwa sie˛ dotkliwy brak studiów nad tego ro-dzaju zagadnieniami. Mimo z˙e mielis´my badaczy o s´wiatowej sławie nauko-wej, takich jak Bronisław Malinowski i Florian Znaniecki, zaliczaj ˛acych sie˛ do klasyków w dziedzinie badan´ społeczno-religijnych, jednak zapocz ˛atko-wane przez nich prace z dziedziny socjologii religii na gruncie rodzimym nie znalazły dotychczas nas´ladowców. Z socjologi ˛a religii ł ˛aczy sie˛ tez˙ nazwisko Stefana Czarnowskiego (pozostaj ˛acego pod wpływem Durkheima), którego prace maj ˛a duz˙e znaczenie dla polskich badan´ nad społecznos´ci ˛a religijn ˛a. Dla naszej pracy szczególnie cenne okazało sie˛ jego dzieło pt.
Kultura, zwłaszcza rozdział omawiaj ˛acy kulture˛ religijn ˛a ludu wiejskiego3.
Z najnowszych prac socjologicznych cenne s ˛a studia Kazimierza Dobro-wolskiego, szczególnie studium omawiaj ˛ace jego teorie˛ chłopskiej kultury tradycyjnej4, oraz tłumaczenia prac zagranicznych, m.in. studium uczonego niemieckiego Joachima Wacha5. Z dzieł obcych, ujmuj ˛acych w innym nieco
aspekcie interesuj ˛ace nas tu zagadnienia, niezwykle poz˙yteczne okazały sie˛ dwie prace A. Villiena, wydane stosunkowo dawno. Omawiaj ˛a one historie˛ sakramentów s´w. i przykazan´ kos´cielnych6.
2 H. C h e l i n i, La pratique dominicale des laics dans l’Eglise franque sous le
régne de Pépin, „Revue d’Histoire de l’Eglise de France”, XLII (1957); V. C h a n e l, Droit de patronage et pratique religieuse dans l’archevéché de Narbonne au debut du XV siècle, „Bibliothèque de l’Ecole de Chartres”, CXV (1958); T. J. S c h m i t t, L’organisation ecclésiastique de la pratique religieuse dans l’archidiacone d’Autun de 1650 à 1750, Autun 1957, R. M a n d r o u, Spiritualité et pratique catholique au XVII-e siècle,
„Annales, Economies. Sociétés, Civilisations”, 16 (1961).
3 S. C z a r n o w s k i, Kultura, Warszawa 1946., rozdz. Kultura religijna wiejskiego
ludu polskiego, s. 121-152.
4 K. D o b r o w o l s k i,
Chłopska kultura tradycyjna, „Etnografia polska”, I
(1958); t e n z˙ e, Umysłowos´c´ i moralnos´c´ społeczen´stwa staropolskiego, Kraków 1930; t e n z˙ e, Studia nad teori ˛a kultury ludowej, „Etnografia Polska”, IV (1961).
5 J. W a c h, Socjologia religii, tłum. Z. Poniatowski i B. Wolniewicz, Warszawa 1962.
6 A. V i l l i e n, Histoire des Commendements de l’Eglise, Paris 19092; t e n z˙ e,
Z kon´ca XIX w. pochodz ˛a dwie prace Władysława Smolen´skiego7.
Rów-niez˙ w innych swych dziełach pos´wie˛cił on wiele miejsca zagadnieniom społeczno-religijnym.
W studiach nad praktykami religijnymi, poszerzonych o etnografie˛, mo-z˙emy posłuz˙yc´ sie˛ pracami Oskara Kolberga8 czy Stanisława Bystronia9.
Nie ma jednak na gruncie współczesnej nauki polskiej prac omawiaj ˛acych zagadnienie praktyk religijnych. Inne dzieła, które ogólnie i marginesowo ujmuj ˛a interesuj ˛ace nas zagadnienie, podane zostały w bibliografii.
Zasadniczym celem naszej pracy było ukazanie praktyk religijnych od strony ilos´ciowej, a w miare˛ moz˙nos´ci takz˙e ich ewolucji. Zagadnienie to omówimy na podstawie wizytacji biskupich z XVIII w. Ograniczymy sie˛ z koniecznos´ci do przedstawienia przyjmowania sakramentów s´w. przez wiernych i ich udziału w naboz˙en´stwach w kos´ciele parafialnym, brak bowiem wiadomos´ci o innych praktykach religijnych, np. domowych, ro-dzinnych, zbiorowych po wioskach, a takz˙e zabobonnych, uniemoz˙liwia uje˛cie tego zagadnienia wszechstronnie.
2. Okres´lenie tematu pracy – teren, ludnos´c´
Zakres niniejszej pracy be˛dzie obejmowac´ – jak juz˙ wspomniano – prak-tyki sakramentalne oraz naboz˙en´stwa, o których dane znajdujemy w podsta-wowych z´ródłach, jakimi s ˛a dla nas wizytacje biskupie. Praktyki religijne ujmiemy w powi ˛azaniu z przestrzeni ˛a, czasem i ludnos´ci ˛a.
Podstawowym terenem naszych badan´ jest dekanat kazimierski, który naj-cze˛s´ciej wyste˛puje w z´ródłach − wizytacjach biskupich z XVIII w. Dla otrzymania jednak pełniejszego obrazu badanego zagadnienia teren zainte-resowan´ został poszerzony na cały archidiakonat lubelski diecezji kra-kowskiej. Z chwil ˛a utworzenia w 1790 r. diecezji chełmsko-lubelskiej wie˛kszos´c´ obszaru tego archidiakonatu znalazła sie˛ w jej obre˛bie10.
7 W. S m o l e n´ s k i, Przewrót umysłowy w Polsce w XVIII wieku, Kraków 1891; t e n z˙ e, Wiara w z˙yciu społeczen´stwa polskiego w epoce jezuickiej, Warszawa 1951.
8 O. K o l b e r g, Lud, jego zwyczaje, sposób z˙ycia, mowa, podania, przysłowia,
gusła, zabawy, pies´ni, muzyka i tan´ce, Warszawa 1865.
9 S. B y s t r o n´, Etnografia Polski, Poznan´ 1947.
10 Diecezje˛ chełmsko-lubelsk ˛a utworzono w r. 1790 na Sejmie Czteroletnim. Granice nowej diecezji obje˛ły: cze˛s´c´ diecezji chełmskiej i cztery dekanaty archidiakonatu lubelskiego: chodelski, parczewski, łukowski oraz kazimierski, z wyj ˛atkiem Jaroszyna i Regowa, lez˙ ˛acych po lewej stronie Wisły. W. S ł o m k a, Diecezja chełmsko-lubelska, Lublin 1955, s. 47-48.
Tabela 1. Dekanaty i lata wizytacji biskupich, wykorzystanych w badaniach
Rok wizytacji
1721 1748 1781 1800
chodelski − chodelski chodelski
kazimierski kazimierski kazimierski kazimierski
lubelski − − lubelski
łukowski − łukowski −
parczewski − parczewski parczewski
solecki solecki − −
− − urze˛dowski −
− − ste˛z˙ycki −
Ogółem wykorzystano 245 protokołów wizytacji biskupich ze 104 róz˙-nych parafii. Z poszczególróz˙-nych wizytacji, według kolejnos´ci lat, wyko-rzystano: z roku wizytacyjnego 1721 – 80 protokołów, z roku wizytacyj-nego 1748 – 26 protokołów, z roku wizytacyjwizytacyj-nego 1781 – 88 protokołów, z roku wizytacyjnego 1800 – 51 protokołów (zob. tabela 1).
Omawiany przez nas teren w XVIII w. miał charakter wybitnie rolniczy. W archidiakonacie znajdowały sie˛ miasteczka (oppida), lecz ich ludnos´c´ obok uprawiania drobnego rzemiosła trudniła sie˛ cze˛s´ciowo rolnictwem. Z wie˛kszych miast, które wizytacje nazywaj ˛a w tym czasie civitas, s ˛a wy-mienione tylko dwa, mianowicie Lublin i Kazimierz.
Be˛dziemy sie˛ obracac´ – uz˙ywaj ˛ac okres´lenia K. Dobrowolskiego – w kre˛gu tradycyjnej kultury chłopskiej, któr ˛a wytworzyły zaje˛cia rolnicze oparte na niskim poziomie sił wytwórczych, przy trwałos´ci w osiedleniu wioskowych społecznos´ci. Kultura ta pod wpływem klas wyz˙szych podlegała jednak bardzo powolnym zmianom11.
Strukture˛ wyznaniow ˛a ludnos´ci archidiakonatu lubelskiego w XVIII w. ilustruje tabela 2, opracowana na podstawie protokołów wizytacyjnych, które nie zawsze s ˛a s´cisłe. Dane nie odnosz ˛a sie˛ do jednego terenu, ale do tych dekanatów, dla których wykorzystalis´my wizytacje z poszczególnych lat.
Tabela 2. Ludnos´c´ archidiakonatu lubelskiego w XVIII w. pod wzgle˛dem wyznania
Liczba ludnos´ci w poszczególnych latach wizytacyjnych
Wyznanie 1721 1748 1781 1800 katolicy 87 707 29 924 122 296 101 949 z˙ydzi 400 1 443 1 943 3 306 kalwini 13 kilku 45 6 luteranie 3 − 22 − dysydenci − − 70 − unici − − 25 1 086 akatolicy − − − 84 3. Konstrukcja pracy
Konstrukcje˛ niniejszej pracy wyznaczył materiał z´ródłowy, który zawierał zasadniczo dane dla dwóch rodzajów praktyk religijnych, a mianowicie dla korzystania z sakramentów i dla uczestnictwa w naboz˙en´stwach w kos´ciele parafialnym. Poniewaz˙ z´ródła ukazuj ˛a praktyki religijne jak gdyby w trzech cyklach, na jakie dzieli sie˛ z˙ycie ludzkie: analogicznie do tych cykli dzie-limy nasz ˛a prace˛.
Tres´ci ˛a pierwszego rozdziału s ˛a praktyki sakramentalne wiernych. Dziel ˛a sie˛ one na dwa cykle. Pierwszy, obejmuj ˛acy całe z˙ycie ludzkie, od kolebki az˙ do grobu, wyznaczaj ˛a: chrzest, bierzmowanie, małz˙en´stwo i ostatnie na-maszczenie. Dwa z wymienionych sakramentów, chrzest i małz˙en´stwo, s ˛a najbardziej znacz ˛ace, pierwszy z nich bowiem wprowadza człowieka w spo-łecznos´c´ religijn ˛a, drugi zas´ rozpoczyna nowy etap jego z˙ycia. Bierzmowa-nie Bierzmowa-nie odgrywa w rytmie z˙ycia ludzkiego waz˙Bierzmowa-niejszej roli, jakkolwiek jest sakramentem wprowadzaj ˛acym w pełnie˛ chrzes´cijan´stwa. Ostatnie namasz-czenie jest zwi ˛azane zwykle z odejs´ciem wiernego z tej ziemi, a wie˛c kon´czy jego bytowanie w społecznos´ci.
Praktykowanie wyz˙ej wymienionych sakramentów be˛dzie stanowic´ przed-miot pierwszego podrozdziału, zatytułowanego Sakramenty znacz ˛ace etapy z˙ycia. Tres´ci ˛a drugiego podrozdziału s ˛a praktyki doroczne – cykl roczny,
które wyznaczaj ˛a dwa inne sakramenty: komunia s´w. i dos´c´ szeroko przed-stawiona w protokołach wizytacyjnych spowiedz´ wielkanocna.
Rozdział drugi obejmuje rytm tygodniowy, który człowiekowi z˙yj ˛acemu z XVIII w. wyznaczał niejako czas pracy i wypoczynku. Rozdział ten nosi tytuł Praktyki niedzielne i s´wi ˛ateczne i dzieli sie˛ równiez˙ na dwa
pod-rozdziały, z których jeden omawia naboz˙en´stwa niedzielne, drugi naboz˙en´-stwa s´wi ˛ateczne.
W rytmie kalendarzowego roku doniosł ˛a role˛ odgrywały s´wie˛ta uroczyste: Boz˙e Narodzenie, Wielkanoc i Zielone S´wie˛ta czy tez˙ Boz˙e Ciało oraz waz˙-niejsze uroczystos´ci maryjne. Naboz˙en´stwa odprawiane w kos´ciele w te uro-czyste s´wie˛ta były rozszerzeniem naboz˙en´stw niedzielnych i dlatego oma-wiamy je ł ˛acznie z nimi.
4. Z´ródła
W pracy posłuz˙ono sie˛ naste˛puj ˛acymi z´ródłami: protokołami wizytacji biskupich, listami pasterskimi, szczególnie Pastoraln ˛a biskupa B.
Macie-jowskiego, statutami synodalnymi, relacjami biskupów polskich do Rzymu oraz pamie˛tnikami z XVIII w., które potraktowane zostały raczej margi-nesowo.
Wizytacje biskupie maj ˛a dawn ˛a tradycje˛, sie˛gaj ˛ac ˛a czasów karolin´skich, a potwierdzon ˛a i poddan ˛a s´cis´lejszej kontroli przez sobór trydencki, który okres´lił bliz˙ej cze˛stotliwos´c´ ich przeprowadzania w parafiach. W diecezjach o mniejszym obszarze wizytacje biskupie miały sie˛ odbywac´ w parafiach kaz˙dego roku, w wie˛kszych natomiast co dwa lata. W polskim ustawodaw-stwie kos´cielnym przedłuz˙ono ten okres.
Wizytacje przeprowadzali zasadniczo biskupi, niejednokrotnie jednak w tej duszpasterskiej czynnos´ci posługiwali sie˛ swymi zaste˛pcami. Zwyczaj ten przyje˛ty był juz˙ w s´redniowieczu.
Wizytacje przeprowadzano według specjalnych kwestionariuszy, które za-prowadzono w pierwszej połowie XVI w. Diecezja krakowska posługiwała sie˛ nimi juz˙ w 1510 i 1513 r.12
Zachowane protokoły wizytacyjne archidiakonatu lubelskiego z XVIII w. (z lat 172113, 174814, 178115, 180016) stanowi ˛a zasadnicze z´ródło do
12 Tamz˙e. 13
Acta visitationis ecclesiarum archidiaconatus Lublinensis, decanatus Parczoviensis, Lucoviensis, Casimiriensis, Chodeliensis, Lublinensis, Solecensis, Dioecesis Cracoviensis ex commisione celsissimi illustrissimi et reverendissimi D. D. C[onstanti] F[eliciani] Szaniawski E[piscopi] Crac[oviensis] Ducis Severiae Suffraganeum Archidiaconum et officialem Generalis Leopoliensis expedite connotata anno a visitatione Dei in Anno 1721, Archiwum
naszej pracy. Wizytacje w wyz˙ej wymienionych latach zostały przeprowa-dzone na polecenie biskupów przez ich zaste˛pców; jedynie w r. 1800 wizy-tacje˛ przeprowadził osobis´cie i bardzo wnikliwie biskup W. Skarszewski17. W r. 1721 wizytacji dokonał delegat biskupa Szaniawskiego na jego pole-cenie, lecz nazwisko i stanowisko wizytatora nie jest podane18. W 1748 r.
na polecenie biskupa Szaniawskiego wizytacje przeprowadzał dziekan
socha-Kurii Metropolitalnej w Krakowie (dalej: AKK), wykorzystane z mikrofilmu Zakładu Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (dalej: ZH KUL).
14
Visitatio in archidiaconatu Lublinensi duorum decanatum nempe: Casimiriensis, Solecensis sub auspicis cel[sissimi] princ[ipis] ill[ustrissimi], Rev[erendissimi] D. D. Andrea Stanislai Kostka in Załuskie Załuski episcopi cracoviensis ducis severiae per me Casimirum Josephum Dziewulski cantorem collegiatae Opatoviensis praepositum vislicensem, parochum c´mieloviensis decanum sochaczoviensem. Anno Domini Milesimo quadragesimo octavo expedita, AKK, wykorzystane z mikrofilmu ZH KUL.
15
Akty wizyty generalnej w trzech dekanatach chodelskim, urze˛dowskim i kazimierskim z woli i rozkazu J[as´nie] O[s´wieconego] Imci X. K[ajetana] I[gnacego] Sołtyka biskupa krakowskiego, ksi ˛az˙e˛cia siewierskiego przez X. A. F. Dunina Kozickiego kolegiaty pileckiej dziekana od dnia 15.V. w roku pan´skim 1781 pocze˛tej, a w roku 1782, w dniach ostatnich miesi ˛aca stycznia odprawionej i dokon´czonej spisane. AKL, Rep. 60A. 105., a takz˙e Akta wizyty pod rz ˛adem diecezj ˛a J[as´nie] O[s´wieconego] K[ajetana] I[gnacego] Sołtyka b[isku]pa krakowskiego, ksie˛cia siewierskiego, dekanatów: ste˛z˙yckiego, łukowskiego i parczewskiego przez Imc´ Ks. Jacka Kochan´skiego kanonika sandomierskiego, plebana trojeckiego w r. 1781 odprawionej wypisane, AKL, Rep. 60A. 104.
16 Wizytacja zapisana jest w czterech woluminach:
1. Actus visitationis generalis decanatus Lublinensis ab Ill. Ex. et Rev. D. A[dalberto]
L[eszczyc] Skarszewski Ep[iscopo] Helmensi et Lublinensi peractae anno domini 1800, AKL,
Rep. 60 A. 182;
2. Acta visitationis generalis Ecclesiarum decanatus Casimiriensis per P. Rev. D.
V[incentium] a Goł ˛abki Jezierski U.J.D. Canonicum Cathedralem Helmensem Praepositum Collegiatae, Vicarium in Spiritualibus et officialem Generalem Lublinensem ab Ill. Ex. et Rev. D. A[dalberto] L[eszczyc] de Skarszewski Dei et Apostolicae sedis Gratia Episcopo Helmensi et Lublinensi, Abbate Commendatorio Sulejoviensi Ordinum Aquilae Albae et sancti Stanislai equite delegatum visitatorem generalem diebus mansis octobris anno 1800 peractae, AKL, Rep. 60 A 183;
3. Actus visitationis generalis decanatus parczoviensis ab Ill. Ex. ac Rev. D. A. L.
Skarszewski Episcopo Helmensi et Lublinensi peractae anno Domini 1800, AKL, Rep. 60
A. 184;
4. Actus visitationis generalis decanatus chodeliensis ab Ill. Ex. et Rev. D.A.L. de
Skarszewski Episcopo Helmensi et Lublinensi peractae anno Domini 1801, AKL, Rep. 60
A. 185.
17 AKL, wiz. r. 1800, Rep. 60 A. 182, 183, 184. 18 AKL, wiz. r. 1721, mikrofilm – ZH KUL.
czewski, kantor kolegiaty opatowskiej i prepozyt wis´licki, proboszcz C´mie-lowa, K. Dziewulski19.
Na polecenie biskupa Kajetana Sołtyka wizytacje przeprowadzali dwaj jego delegaci: Antoni Kozicki − dziekan kolegiaty pileckiej, i Jacek Kochan´ski − kanonik sandomierski, pleban trojecki20.
Jak juz˙ wspomniano, wizytacji w r. 1800 dokonał osobis´cie biskup Skar-szewski, tylko dekanat kazimierski wizytował jego zaste˛pca, kanonik chełm-ski Wincenty Jezierchełm-ski. Wizytacja ta trwała od 1799 do 1802 r.21
W tabeli 3 podajemy wykaz interesuj ˛acych nas pytan´, zawartych w kwestionariuszach poszczególnych wizytacji.
Tabela 3. Odpowiedzi na pytania kwestionariuszy w poszczególnych wizytacjach
Pytania Rok wizytacji
1721 1748 1781 1800
Ilu jest w parafii katolików? tak w dek. soleckim
tak tak
Ile osób było w spowiedzi wielkanocnej?
tak tak tak tak
Ile było chrztów, s´lubów, pogrzebów?
− tak tak tak
Kiedy jest wystawienie Najs´w. Sakramentu?
tak − − tak
Kiedy w parafii s ˛a odpusty? przy wystawieniach
− dane dla kilku parafii
tak
Czy w kos´ciele znajduj ˛a sie˛ relikwie?
− − tak −
Jaki jest niedzielny porz ˛adek naboz˙en´stw?
− tak dane dla
kilku parafii
tak
Kiedy w parafii odbywały sie˛ misje?
− tak − −
19 AKL, wiz. r. 1748, mikrofilm – ZH KUL.
20 AKL, wiz. r. 1781, Rep. 60 A. 104, 105. W dekanatach: chodelskim, urze˛dowskim, kazimierskim – Antoni Kozicki, w ste˛z˙yckim, łukowskim, parczewskim – Jacek Kochan´ski. 21 AKL, wiz. z r. 1800, Rep. 60 A, 182, 183, 184; wiz. z r. 1801, Rep. 60A, 185. W pracy cytowac´ j ˛a be˛dziemy jako wizytacje˛ z r. 1800 lub 1801, gdyz˙ takie daty maj ˛a w tytule.
Zagadnienie praktyk religijnych w poszczególnych parafiach wizytacje przedstawiaj ˛a róz˙nie: jedne pos´wie˛caj ˛a im wie˛cej miejsca, inne traktuj ˛a je pobiez˙nie. Niew ˛atpliwie przyczyna tego lez˙y w samym układzie pytan´ w kwestionariuszu. Jest jednak faktem, z˙e wizytacje dos´c´ marginesowo traktuj ˛a sprawe˛ waz˙n ˛a, jak ˛a dla z˙ycia parafialnego s ˛a praktyki religijne wiernych. Jak wynika z protokołów wizytacyjnych, na pierwszym planie postawione s ˛a sprawy gospodarcze parafii, z˙ycie religijne wiernych wizytator traktuje powaz˙nie, ale niejako drugoplanowo.
Oprócz odpowiedzi na wyz˙ej wymienione pytania wizytacje z r. 1721 i 1800 zawieraj ˛a interesuj ˛ace dla nas dane pod nagłówkiem: Parochia et
Parochiani. Te dodatkowe wiadomos´ci pozwalaj ˛a bliz˙ej poznac´ ludnos´c´
da-nej okolicy, jej obyczaje, zwyczaje i − co waz˙niejsze − praktyki religijne parafian, np. liczbe˛ wiernych przyste˛puj ˛acych do spowiedzi wielkanocnej.
O sprawach parafii i jej z˙ycia religijnego informuj ˛a takz˙e dekrety reformacyjne22.
Wizytacje biskupa Skarszewskiego w porównaniu do innych dos´c´ szeroko omawiaj ˛a sprawy zwi ˛azane z przyjmowaniem sakramentów s´w., mimo z˙e bardziej zwracaj ˛a uwage˛ na zachowanie norm kanonicznych.
Drugim z kolei rodzajem z´ródeł, z jakiego czerpano wiadomos´ci, s ˛a ustawy synodalne i listy pasterskie – z´ródła o charakterze normatywnym. Statuty synodalne dostarczaj ˛a wiele cennego materiału historycznego na temat liturgii, kultu oraz kultury religijnej mas. Powi ˛azane s ˛a one s´cis´le z wprowadzeniem nowych zasad prawnych, ustalonych b ˛adz´ na synodach prowincjonalnych, b ˛adz´ w powszechnym ustawodawstwie kos´cielnym. Regu-luj ˛a sprawy nie zawsze uwzgle˛dniane w czasie wizytacji lub tez˙ przez ni ˛a pomijane23. Aktualnos´c´ tych statutów jest niejako stała, np. ustawy synodu
diecezjalnego, odbytego w r. 1745 w Lublinie pod przewodnictwem biskupa Andrzeja Załuskiego, obowi ˛azywały w diecezji jeszcze w XX w.24
22 Tamz˙e. Klasyczna wypowiedz´ na temat Parochiani jest naste˛puj ˛aca: „Mores parochianorum sunt boni mixti malis. Publici tamen pecatores, neque evulgantes falsaa doctrinas non reperiuntur. Instruuntur omnes in necessariis ad salutem tamen medii, quam praecepti. Nullis superstitionibus, et variis observationibus sunt dediti. In funebris nihil quidpiam agunt gentilium more”. Parafia Łe˛czna, s. 70.
23 T. G l e m m a, Historiografia diecezji chełmin´skiej, „Nova Polonia Sacra”, II (1926), s. 112.
24 S. K u t r z e b a, Historia z´ródeł dawnego prawa kanonicznego w Polsce, Kraków, s. 124-125.
W niniejszej pracy korzystano równiez˙ z uchwał synodów róz˙nych die-cezji, odbytych w pierwszej połowie XVIII w.: synodu wilen´skiego z 1717 r., gniez´nien´skiego z 1720 r., łuckiego z 1726 r., poznan´skiego z 1720 i 1738 r., krakowskiego z 1711 r. oraz płockiego z 1733 r.
Dla otrzymania pełniejszego obrazu z˙ycia religijnego wsi sie˛gnie˛to takz˙e do uchwał synodów z XVII w.: poznan´skiego z 1620, chełmskiego z 169425
i prowincjonalnego z 1607 r.
Konfrontacja uchwał synodalnych z XVII i XVIII w. pozwala stwierdzic´ stał ˛a aktualnos´c´ tych samych problemów zwi ˛azanych z duszpasterstwem wier-nych, np. zarówno na pocz ˛atku XVII, jak tez˙ w drugiej połowie XVIII w. wierni nie znali dobrze pacierza codziennego, składaj ˛acego sie˛ z wymaganych przez Kos´ciół modlitw: Ojcze nasz, Zdrowas´, Wierze˛ w Boga.
Jak juz˙ wspomniano, jednym ze z´ródeł, z którego korzystalis´my w naszej pracy, były listy biskupów: Brzostowskiego, Szaniawskiego i Maciejowskiego. Szczególnie waz˙ny jest dla nas list tego ostatniego, propagatora reformy trydenckiej, zatytułowany Epistola Pastoralis ad Parochos, potocznie zwany
Pastoraln ˛a. Pastoralna biskupa Maciejowskiego, wydana dla diecezji
krakow-skiej (1601 r.), a niebawem dla całej prowincji gniez´nien´krakow-skiej, to jest dla całej Polski, obejmowała wszystkie elementy z˙ycia religijnego wiernych, pocz ˛awszy od praktyk sakramentalnych i naboz˙en´stw kos´cielnych, a skon´-czywszy na katechizacji26.
Dla pewnego rodzaju konfrontacji wiadomos´ci zaczerpnie˛tych z wizytacji biskupich sie˛gne˛lis´my równiez˙ do relacji biskupów krakowskich do Rzymu z XVIII w.27
W pracy korzystano równiez˙ z pamie˛tników ludzi z˙yj ˛acych w XVIII w., moz˙e w zbyt w ˛askim zakresie, poniewaz˙ ich autorami była przewaz˙nie szlach-ta. Ludzie ci przedstawili w pamie˛tnikach praktyki religijne, lecz ogra-niczaj ˛ace sie˛ do przez˙yc´ osobistych kre˛gu domowego i rodzinnego.
25 E. L i k o w s k i, Decretales Summarum Pontificum pro regno Poloniae et
consti-tutiones synodorum provincialium et dioecesiarum regni eiusdem ad summam collectae,
Poznan´ 1883, s. 22-29.
26 Z˙órawski w Projekcie do Kodeksu Kos´cioła Polskiego.
27 Relacje biskupów polskich do Rzymu: K. F. Szaniawski z 1731 r., s, 17; A. Załuski z 1751 r., s. 16 i 27-28, K. J. Sołtyk z 1765 r., s. 18-34, Archiwum Kongregacji Soborowej. Teczka Krakowska. Fotokopia ZH KUL.
I. PRAKTYKA SAKRAMENTÓW
1. SAKRAMENTY ZNACZ ˛ACE ETAPY Z˙YCIA
a) Chrzest
Pierwsz ˛a praktyk ˛a religijn ˛a człowieka jest przyje˛cie sakramentu chrztu. Przez chrzest człowiek wchodzi do społecznos´ci chrzes´cijan´skiej, s´cis´lej mówi ˛ac – do zwartej, jednolitej grupy, jak ˛a w XVIII w. stanowiła wiejska parafia polska28.
Etymologia słowa „chrzest” – od: Chrystus, chrzes´cijan´stwo, chrzes´ci-janin – uwypukla fakt, z˙e człowiek wchodził do społecznos´ci Kos´cioła w najszerszym znaczeniu.
Sakrament chrztu, od samego pocz ˛atku chrzes´cijan´stwa powszechnie sto-sowany, przybierał w ci ˛agu wieków róz˙ne formy. W pocz ˛atkach chrzes´cijan´-stwa chrzczono tylko dorosłych, natomiast juz˙ w V i VI w. zacze˛to udzielac´ tego sakramentu równiez˙ dzieciom29.
Protokoły wizytacyjne w archidiakonacie lubelskim z XVIII w. stwier-dzaj ˛a, z˙e praktyka chrztu była powszechna. Tylko wizytacja z 1721 r. nie mówi o chrzcie, nie dowodzi to jednak zaniedbania tej praktyki przez lud-nos´c´. Na przestrzeni całego wieku nie znajdujemy z˙adnej wzmianki, która by s´wiadczyła o zaniedbaniu stosowania tego sakramentu, a tym bardziej o jego niepraktykowaniu.
Koniecznos´c´ udzielania chrztu podkres´laj ˛a uchwały synodalne, list biskupa Maciejowskiego30 i polecenia zawarte w wizytacjach biskupich31.
28 K. Dobrowolski (Chłopska kultura tradycyjna) omawia teze˛ o trwałos´ci i jednolitos´ci grup o tradycyjnej kulturze wiejskiej.
29 W. S c h e n k, Liturgia sakramentów s´wie˛tych, cz. 1: Imitatio christiana, Lublin 1962, s. 35-37.
30 L i k o w s k i, m. cyt.
31 Zwłaszcza wizytacja biskupa Skarszewskiego. Dla przykładu podajemy pełny zapis: „Fons baptismalis in Baptisterio loco decenti posito semper obseratus asservatur. Olea sacra quolibet anno nova conducuntur, vetera (si que restant) cornburuntur. Conservantur vero in avsculis vitreis in Pyxide posita, illa vero nsmpe pro Baptismo et Unctione infirmorum in
Pouczaj ˛a one wiernych, jak nalez˙y chrzcic´ dzieci w niebezpieczen´stwie s´mierci, a kapłanom nakazuj ˛a instruowac´ o tym ludzi, a zwłaszcza po-łoz˙ne32.
Wizytacje biskupie, na podstawie których opieramy nasz ˛a prace˛, prawie zawsze podaj ˛a liczbe˛ chrztów udzielonych w poszczególnych parafiach. Wi-zytacja z r. 1748 podaje j ˛a dla 17 parafii, wiWi-zytacja z r. 1781 − dla 75, a wizytacja biskupa Skarszewskiego tylko dla 13, chociaz˙ o chrzcie jako sakramencie wspomina w odniesieniu do 51 parafii33.
Liczba podana przez wizytatora dotyczy liczby dzieci ochrzczonych w ci ˛agu ostatniego roku bezpos´rednio przed wizytacj ˛a. Wydaje sie˛, z˙e za-czerpnie˛ta jest z Ksie˛gi chrztów.
Wizytacje kład ˛a wielki nacisk na chrzest dziecka, i to jak najpre˛dzej, bo nawet w dniu jego przyjs´cia na s´wiat, w naste˛pnym lub trzecim dniu po urodzeniu. Terminy chrztu podaje np. wizytacja biskupa Skarszewskiego34.
Kształtuj ˛a sie˛ one naste˛puj ˛aco: w 16 parafiach znajdujemy wzmianke˛ w tej formie: „chrztu niemowl ˛at nie odkłada sie˛”35, w dziewie˛ciu parafiach –
„Chrztu dzieci nie przedłuz˙a sie˛ ponad 3 dni”36, w czterech parafiach –
vasculis stanneis. Praeter casum necessitatis Baptismus administratur in Ecclesia. Nomina consveta baptisandis imponnuntur, et deinceps in librum metrices inseruntur. Patrini minores 14 annis et hi bene instructi de obligationibus, non admittuntur. Ostetrices ut sint instructae cura praestabitur” – wiz. r. 1800, Rep. 60 A. 182, par. Czerniejów, s. 69.
32 O połoz˙nych wspominaj ˛a wizytacje: AKL, wiz. r. 1781, Rep. 60A. 104, 105; wiz. r. 1800, Rep. 60A. 182, 183, 184; wiz. r. 1801. Rep. 60A, 185. Wydaje sie˛, z˙e sprawa ta na terenie archidiakonatu była rozwi ˛azana pozytywnie. Por. par. Abramowice: „Obsterrices in scientia baptisandi sunt instructae”, s. 40.
33 AKK, wiz. r. 1748 (mikrofilm) 17 parafii; AKK, wiz. z r. 1781, Rep. 60A, 104, 105, dla 75 parafii; AKL, wiz. z 1800-1801, Rep. 60A, 182, 183, 184, 185 – dla 13 parafii.
34 AKL, wiz. z r. 1800-1801, Rep. 60A. 182, 183, 184, 185.
35 Tamz˙e, w naste˛puj ˛acych parafiach: Fajsławice, Rep. 60A. 182 s. 334; Markuszów, Rep. 60A, 183, k. 51; Klementowice, Rep. 60A. 183, s. 133; Garbów, s. 191; Lubartów, Rep. 60A. 184, s. 199; Syrniki, s. 268, Rudno, s. 312, Dys, s. 374; Bystrzyca, s. 415; Biskupice, s. 611; Łe˛czna, s. 698; Opole, Rep. 60A, 184, s. 109; Kon´skowola, s. 429; Zakrzówek, s. 564; Bychawa, s. 612; Czwartek, Rep. 60A, 182; Krzczonów, s. 172.
36 Tamz˙e, w naste˛puj ˛acych parafiach: Rep. 60A, 183, Michów, s. 100; Rep. 60A. 184: Czemierniki, s. 126; Łan´cuchów, s. 673; Puchaczów, s. 777; Rep. 60A. 185; Boiska, s. 140; Boby, s. 199; Piotrawin, s. 224; Kazimierz, s. 284; Karczmiska, s. 351; Wilkołaz, s. 508; Kiełczewice, s. 588.
„Chrzci sie˛ dzieci w dniu ich urodzenia”37, a w jednej – „Chrztu udziela
sie˛ w dni s´wi ˛ateczne”38.
Wizytacja w parafii Boby rozróz˙nia dni chrztu dzieci szlacheckich i dzieci chłopskich: „Bap. Rusticorum nunquam ultra 3 protrahitur dies, nobilium aliquando protrahitur dies”39.
Taki był widocznie ustalony od lat porz ˛adek, którego nie próbowano zmienic´, zwłaszcza z˙e stała za nim sankcja karna. Powstaje pytanie, czy ustalony s´cis´le termin nie czynił ze chrztu zwyczaju.
Miejscem chrztu – według prawa kanonicznego i protokołów wizytacyj-nych – był zawsze kos´ciół parafialny40. Wyłamanie spod tego prawa miało
miejsce w roku wizytacyjnym 1781, kiedy to w parafii Kijany chrzcili dzieci mieszkan´cy wsi Wilanów – chrzest odbywał sie˛ w kos´ciele w Łe˛cz-nej41. Takie wyj ˛atki dopuszczalne były − i s ˛a − w nagłych wypadkach,
np. gdy dziecko jest chore.
W zwi ˛azku z wypadkami chrztu dzieci z˙ydowskich wizytacje przypomi-naj ˛a przepis prawa kanonicznego, iz˙ nie wolno udzielac´ tego sakramentu dzieciom bez zgody ich rodziców42. Mimo to w roku wizytacyjnym 1801
znajdujemy wzmianke˛ o chrzcie dzieci z˙ydowskich w parafii Chodel43, i to
w wielu przypadkach. Potwierdzałoby to nasz ˛a teze˛ o powszechnos´ci chrztu, nawet ws´ród niechrzes´cijan, ale z˙yj ˛acych we wspólnocie katolików.
Dowiadujemy sie˛ równiez˙, z˙e na chrzcie nadawano dzieciom imiona44.
Historia liturgii sakramentalnej stwierdza, z˙e praktyka nadawania imion podczas chrztu była powszechna; prawnie została usankcjonowana dopiero w XVIII w., kiedy to papiez˙ Klemens XII w bulli Compertum z r. 1734 okres´lił ten zwyczaj jako chwalebny i zalecił stosowac´ go powszechnie.
37 Tamz˙e, w naste˛puj ˛acych parafiach: Rep. 60A. 183, Michów, s. 100; Rep. 60A. 184, Mełgiew, s. 581; Rep. 60A. 185, Chodel, s. 46, Boby, s. 199.
38 Tamz˙e, w par. Ostrów, s. 46, Rep. 60A. 185. 39 Tamz˙e, Rep. 60A. 185, Boby, s. 189.
40 Przypomina o tym Pastoralna biskupa Maciejowskiego, a takz˙e wizytacja biskupa Skarszewskiego w par. Czerniejów: „Praeter casum necessitatis baptimus administratur in Ecclesia”, s. 69.
41 AKL, wiz. r. 1781, par. Kijany, s. 534.
42 AKL, wiz. r. 1800, Rep. 60A. 182 w słowach: „Baptismus infantium non solet pro-trahi, nec infantes Hebreorum invitis eorum Parentis unqua baptisatur...”, par. Abramowice, s. 40.
43 AKL, wiz. r. 1801, Rep. 60A 185, par. Chodel, s. 46.
44 Tamz˙e, Rep. 60A, 183 np. „Nomina sanctorum baptisandis imponuntur”, par. Klementowice, s. 133.
Imiona – według bulli – powinno sie˛ brac´ z martyrologium rzymskiego45,
co tez˙ przypominaj ˛a wizytacje46.
Z aktem chrztu zwi ˛azana była praktyka trzymania dziecka podczas udzie-lania tego sakramentu przez rodziców chrzestnych. Wizytacje, a takz˙e
Pa-storalna biskupa Maciejowskiego, w mys´l przepisów prawa kanonicznego
podkres´laj ˛a, z˙e rodzice chrzestni powinni miec´ ukon´czony 14. rok z˙ycia47.
O innych sprawach zwi ˛azanych z chrztem dziecka decydowali jego rodzi-ce. Chrzest dziecka obchodzono zwykle bardzo uroczys´cie i hucznie, zarów-no w rodzinach szlacheckich, jak i chłopskich, z t ˛a róz˙nic ˛a, z˙e szlachta zabawiała sie˛ we dworze, a chłopi w karczmie48. Z biegiem lat
nagroma-dził sie˛ pewien „balast zwyczajowy” wokół praktyki tego sakramentu, s´wiadcz ˛acy równiez˙ w oczach ludu o waz˙nos´ci chrztu i jego powszechnos´ci. Chrzest – jak zaznaczylis´my na pocz ˛atku – był pierwsz ˛a praktyk ˛a reli-gijn ˛a człowieka, wł ˛aczaj ˛ac ˛a go do społecznos´ci chrzes´cijan´skiej, a s´cis´lej − do społecznos´ci parafialnej. St ˛ad wielkie znaczenie nie tylko religijne, ale i społeczne sakramentu chrztu. On to uzdalniał człowieka do z˙ycia religij-nego i do przyjmowania innych sakramentów w wieku póz´niejszym.
b) Bierzmowanie
Sakrament bierzmowania, konieczny do pełni z˙ycia chrzes´cijan´skiego, w XVIII w. mniej był doceniany przez wiernych. Według zdania teologów sakrament bierzmowania − poza łask ˛a, darz ˛ac ˛a wiernego, który go przyj-mował − miał jeszcze silny aspekt społeczny, poniewaz˙ udzielano go ze wzgle˛du na innych49. Wł ˛aczał on niejako człowieka do społecznos´ci
doro-słych, dlatego do przyje˛cia tego sakramentu wymagano wieku uz˙ywania rozumu. Dodajmy, z˙e w pierwszych wiekach chrzes´cijan´stwa udzielano tego sakramentu bezpos´rednio po chrzcie – tak jak jest do tej pory w Kos´ciele wschodnim – ale tez˙ chrzczono wtedy ludzi dorosłych50.
45 A. V i l i e n, Les Sacrements, „Histoire et liturgie”, Paris 1931, s. 68. 46 AKL, wiz. r. 1800-1801, Rep. 60A. 182, 183, 184, 185.
47 W wizytacji biskupa Skarszewskiego przepis ten jest powtarzany dla kaz˙dej parafii; taki sam wiek okres´la Pastoralna biskupa Maciejowskiego.
48 K o l b e r g, dz. cyt. 49 S c h e n k, dz. cyt., s. 87. 50 Tamz˙e.
Z chwil ˛a przyje˛cia sakramentu bierzmowania człowiek brał na siebie obowi ˛azki społecznos´ci religijnej i s´wieckiej – w rodzinie, parafii, kos´ciele51.
Jednak sakrament ten, który powinien odgrywac´ bardzo waz˙n ˛a role˛ w z˙yciu religijnym wiernych, w protokołach wizytacyjnych zaj ˛ał niewiele miejsca52. Na cztery wykorzystane przez nas wizytacje XVIII-wieczne
tyl-ko jeden kwestionariusz zawiera pytania dotycz ˛ace tego sakramentu: „Kiedy było ostatni raz bierzmowanie?”, „Ilu parafian przyje˛ło bierzmowanie pod-czas ostatniej wizytacji?”, „Ile osób przyst ˛apiło do bierzmowania podpod-czas ostatniej wizytacji?” i „Ile osób przyst ˛apiło do bierzmowania aktualnie w czasie wizytacji? (o ile było bierzmowanie). Odpowiedzi na powyz˙sze pytania znajduj ˛a sie˛ tylko w ksie˛gach wizytacyjnych biskupa Skarszewskie-go. Jest to wizytacja, która włas´ciwie zamyka w. XVIII, ale przedstawiony w niej obraz rzutuje na okres poprzedni53.
Na podstawie tego jedynego z´ródła moz˙emy wnioskowac´ o przygotowa-niu wiernych do przyje˛cia sakramentu bierzmowania. Mianowicie bezpos´red-nio przed wizytacj ˛a biskupa pouczono wiernych o waz˙nos´ci sakramentu bierzmowania, o jego skutkach i o sposobie przyste˛powania do niego − podobnie jak udziela sie˛ nauk dzieciom przyste˛puj ˛acym do Pierwszej Komunii S´wie˛tej lub pouczen´ przedmałz˙en´skich. Takie nauki trwały nie-kiedy kilka dni, np. w Bystrzycy przygotowanie do bierzmowania odbywało sie˛ w cztery niedziele54.
Według danych wspomnianej wizytacji sakramentu bierzmowania udzie-lano niekiedy w zwi ˛azku z przeprowadzaniem w parafii misji55. Problem bierzmowania w czasie wizytacji bpa Skarszewskiego przedstawia tabela 4.
51 Tamz˙e.
52 Typowy zapis dla wizytacji z r. 1800 brzmi: „Non est notitia peractae confirmationis in hac parochia. In praesenti visitatione numerantur personae confirmatae...”, np. par. Włostowice, s. 384.
53 AKL, wiz. r. 1800-1801, Rep. 60A. 182, 183, 184, 185. 54 Tamz˙e, Rep. 60A. 182, np. par. Krzczonów, s. 176.
55 Tamz˙e, parafie: Krzczonów, s. 176, Kurów, s. 65, Fajsławice, s. 335, Markuszów, s. 52; Rep. 60A. 185, Chodel, s. 47, Bychawa, s. 613.
Tabela 4. Ludnos´c´ bierzmowana w dekanatach:
chodelskim, kazimierskim, lubelskim, parczewskim według wizytacji z 1800 r. (w %)
Parafie z wiadomos´ci ˛a o poprzednim bierzmowaniu
Parafie bez wiadomos´ci o poprzednim bierzmowaniu Brak da-nych o bierz-mowaniu w 1800 r. 1 2 3 4 5 6 7 (B) KSB (B) SP (B) KB KSB SB KB danychBrak Fajsławice 99,0 Cze˛stoboro-wice 31,4 Syrniki 39,7 Kiełczewice 115,5 Garbów 11,6 Kamionka 15,1 Bełz˙yce Bychawka
24,0 Wilków41,9 Włostowice44,3 Rudno 16,5 Czwartek Bychawa 22,0 Kijany 31,0 Kon´skowola 43,0 Lubartrów 13,5 Bystrzyca Wilkołaz 6,6 Krasienin 33,0 Parczew 32,3 Markuszów Puchaczów 36,7 Czerniejów 27,2 Ostrów 12,7 Michów Chodel 37,0 Zakrzówek 48,2 W ˛awolnica Łan´cuchów 16,5 Kazimierz 45,6 Klemento-wice Mełgiew 26,5 Piotrawin 61,1 Baranów Dys 6,1 Boiska 31,3 Bochotnica Karczmiska 95,3 Boby 40,1 Krzczonów Czemier-niki 30,5 Niedrzwica 43,8 Zemborzyce Opole 19,5 Kurów Łe˛czna 46,7 Biskupice 30,8 S´ r e d n i a (%) 99,0 31,4 30,5 56 ,9 32,0 33,4
(B) – dane o poprzednim bierzmowaniu; B – bierzmowanie w 1800 r.; K – podana liczba katolików; S – podana liczba spowiedzi wielkanocnych; KB – podana liczba katolików bierzmowanych w 1800 r.; KSB – podana liczba katolików spowiadaj ˛acych sie˛ na Wielkanoc i bierzmowanych w 1800 r.; SB – podana liczna spowiadaj ˛acych sie˛ na Wielkanoc i bierzmowanych w 1800 r.
W latach 1800-1801 zostało zwizytowanych 47 parafii w archidiakonacie lubelskim. Sprawa bierzmowania jest poruszona w kaz˙dej parafii. Najcze˛-s´ciej podana jest liczba wiernych w poszczególnych parafiach, którzy przy-st ˛apili do bierzmowania podczas oprzy-statniej wizytacji. W niektórych parafiach wymienia sie˛ natomiast liczbe˛ osób bierzmowanych przed wizytacj ˛a. Tak wie˛c przed r. 1800 wizytacje podaj ˛a, z˙e pod okres´lon ˛a bliz˙ej dat ˛a odbyły sie˛ misje, na których zakon´czenie – zwykle podany jest dzien´ – biskup bierzmował wiernych; pominie˛te s ˛a natomiast bliz˙sze okolicznos´ci, jakie towarzyszyły tej ceremonii.
W danych liczbowych wygl ˛ada to naste˛puj ˛aco:
− w 16 parafiach wizytacja zaznacza, z˙e nie ma s´ladu udzielania sakra-mentu bierzmowania;
− w 5 parafiach odbyło sie˛ bierzmowanie, ale nie jest podana jego data; − w 12 parafiach bierzmowano w czasie misji (data podana), brak nato-miast liczby wiernych, którzy przyje˛li ten sakrament;
− w 9 parafiach podana jest data bierzmowania, ale brak liczby wiernych (jak w poprzednim wypadku);
− tylko w 4 parafiach podana jest data bierzmowania i liczba wiernych; − w 1 parafii nie było bierzmowania od czasu obje˛cia jej przez nowego proboszcza.
Na ogóln ˛a liczbe˛ 47 parafii w wizytacjach nie ma danych liczbowych odnos´nie do tego sakramentu w 12.
Tabela podaje – na podstawie danych wizytacji z 1800-1801 r. – procent wiernych, którzy przyst ˛apili do bierzmowania. W obliczaniu procentu posłu-z˙ylis´my sie˛ liczbami:
1. Ogóln ˛a liczb ˛a katolików w danej parafii (tylko tam, gdzie nie było liczby wyspowiadanych);
2. Tych, którzy odbyli spowiedz´ wielkanocn ˛a;
3. Bierzmowanych podczas ostatniej i poprzedniej wizytacji.
Obliczenia te dla poszczególnych parafii przedstawiaj ˛a sie˛ naste˛puj ˛aco: 1. Fajsławice – to jedyna parafia, dla której mamy wszystkie dane do obliczenia procentowego, a wie˛c:
a) ostatnie bierzmowanie odbyło sie˛ w r. 1796,
c) podczas ostatniej wizytacji bierzmowano 352 osoby; d) oprócz tych danych podana jest liczba katolików;
e) liczba wiernych, którzy przyst ˛apili tego roku do spowiedzi56.
2. Cze˛stoborowice – od 10 lat nie było bierzmowania, nie podana jest tez˙ liczba bierzmowanych przed 10 laty. Znamy jednak liczbe˛ spowiedzi wielkanocnych i osób bierzmowanych w 1800 r.57
3. Dla 11 parafii posiadamy dane, z˙e bierzmowanie odbyło sie˛, chociaz˙ nie ma dokładnych dat, liczby wiernych wyspowiadanych podczas spowiedzi wielkanocnej i bierzmowanych w r. 180058.
4. Dla 5 parafii posiadamy dane tylko z 1800 r., tzn. liczbe˛ katolików w parafii, wyspowiadanych w okresie wielkanocnym i liczbe˛ bierzmowa-nych, nie ma nawet daty poprzedniego bierzmowania59.
5. Dla 14 parafii posiadamy tylko dwie dane, mianowicie ogóln ˛a liczbe˛ katolików w parafii i liczbe˛ bierzmowanych podczas ostatniej wizytacji60.
6. Dla trzech parafii mamy dan ˛a tylko liczbe˛ penitentów wielkanocnych i bierzmowanych w latach tej wizytacji61.
Procent bierzmowanych w podanych grupach przedstawia sie˛ naste˛puj ˛a-co62: 1. – 99%, 2. – 31,4%, 3. – 30,5%, 4. – 56,9%, 5. – 32%, 6. – 33,4%.
Według powyz˙szego zestawienia w jednej parafii archidiakonatu lubel-skiego w r. 1800 było 99% wiernych do bierzmowania, w innych natomiast ich liczba utrzymuje sie˛ na prawie równym poziomie, chociaz˙ procent dla poszczególnych parafii w obre˛bie tych samych grup jest róz˙ny.
Dla parafii, co do których wizytacje zaznaczaj ˛a, z˙e bierzmowanie odbyło sie˛ przed r. 1800, procent bierzmowanych jest ogólnie bior ˛ac mniejszy, a rozpie˛tos´c´ procentów dos´c´ duz˙a, bo od 4,5 do 99. Dla parafii Czemierniki procent wynosił 4,5. Bierzmowanie odbyło sie˛ tu poprzednio, chociaz˙ nie podano liczby osób bierzmowanych; w czasie obecnej wizytacji do bierzmo-wania przyst ˛apiło 148 osób na ogóln ˛a liczbe˛ 4290 wiernych, a 3260 osób odbyło spowiedz´ wielkanocn ˛a63.
56 Wiz. z r. 1801, Rep. 60A 185, par. Fajsławice, s. 335 oraz tabela 1 i 2. 57 Tamz˙e, par. Cze˛stoborowice, s. 139. Zob. tabela 1.
58 Tamz˙e oraz tabela 1. 59 Tabela 1.
60 Tamz˙e. 61 Tamz˙e. 62 Tamz˙e.
Jes´li chodzi o parafie˛ Fajsławice, w której procent bierzmowanych obliczylis´my na 99% wiernych, to oparlis´my sie˛ na naste˛puj ˛acych danych: W r. 1796 udzielono w tej parafii sakramentu bierzmowania 1400 oso-bom, w r. 1800 – 352 osooso-bom, podczas gdy ogólna liczba parafian wynosi-ła wówczas 2296; do spowiedzi przyst ˛apiło 1761 wiernych. St ˛ad moz˙na wy-prowadzic´ wniosek, z˙e ł ˛acznie do sakramentu bierzmowania przyst ˛apili wierni z całej parafii64. Twierdzenie to moz˙e jednak podwaz˙yc´ brak przy-musu parafialnego w przyjmowaniu tego sakramentu, dlatego tez˙ moz˙na przypuszczac´, z˙e w liczbie tej mies´ci sie˛ równiez˙ ludnos´c´ okolicznych parafii, np. Cze˛stoborowic, gdzie bierzmowanie odbyło sie˛ 10 lat od czasu ostatniej wizytacji, a procent przyste˛puj ˛acych do tego sakramentu wynosił 31,465. S´rednia procentowa dla tych trzech grup, w których bierzmowanie odbyło sie˛ poprzednio, wyniosła 31,466, a wie˛c duz˙o mniej niz˙ połowa
parafian67.
W parafiach, w których bierzmowanie poprzednio, to jest przed ostatni ˛a wizytacj ˛a, nie odbyło sie˛, procent bierzmowanych w stosunku do ogółu pa-rafian wyniósł 40,7, natomiast w poszczególnych parafiach procent bierzmo-wanych wahał sie˛ od 11,6 (Garbów) do 15,5 (Kiełczewice). W tej ostatniej parafii do sakramentu bierzmowania przyste˛powała zapewne ludnos´c´ z po-bliskich wiosek, nalez˙ ˛acych do innych parafii, np. z Bystrzycy, dla której nie posiadamy z˙adnych danych w tym wzgle˛dzie, albo z Wilkołaza, gdzie procent bierzmowanych był bardzo mały (6,6)68.
Z tych trzech grup najwyz˙szy procent bierzmowanych (56,9) posiada grupa 4.
W grupach 5 i 6 procent bierzmowanych wynosił 33,4 i 32.
W grupie 5, w której dla trzech parafii posiadamy dane liczbowe do-tycz ˛ace spowiedzi i bierzmowania (Garbów − 11,6%, Włostowice − 44,3%, Kon´skowola − 40,3%)69, procent bierzmowanych powinien układac´ sie˛ po-dobnie jak w grupie 4, w której liczba spowiedzi i liczba osób bierz-mowanych była prawie identyczna, a jednak róz˙nica mie˛dzy tymi grupami
64 Tamz˙e, Rep. 60A. 182, par. Fajsławice, s. 335. 65 Tamz˙e, par. Cze˛stoborowice, s. 139.
66 Pomine˛lis´my zupełnie wyj ˛atkow ˛a sytuacje˛ w parafii Fajsławice. Zob. tabela 1. 67 Tamz˙e. Zob. tabela 1.
68 AKL, wiz. z r. 1800, Rep. 60A, 183, par. Garbów, s. 191; Rep. 60A, 185, par. Kiełczewice, s. 558.
69 Tamz˙e, Rep. 60A. 183, par. Garbów, s. 191; Rep. 60A. 185, Włostowice, s. 384, Kon´skowola, s. 429.
wynosi 24,9%. Byc´ moz˙e róz˙nica w procencie bierzmowanych w tych dwóch parafiach s´wiadczy o gorliwos´ci proboszcza o dobro duchowe swych wiernych lub o jej braku.
Na podstawie wizytacji łatwo moz˙na stwierdzic´, z˙e nawet ludzie w po-deszłym wieku nie byli bierzmowani, niekiedy umierali bez tego sakra-mentu. Niz˙ej podajemy cytat z wizytacji parafii Czerniejów: „S´ladu nawet nie ma, aby w tym kos´ciele udzielany był sakrament bierzmowania”. Pod-czas wizytacji przeprowadzonej 25 kwietnia 1800 r. wybierzmowano tu 135 osób70, co stanowiło 1/5 ogółu wiernych (wszystkich parafian było 620,
a penitentów wielkanocnych 495).
Pozostaje dla nas otwarte zagadnienie: dlaczego nie bierzmowano wszyst-kich osób zdolnych do przyje˛cia tego sakramentu, skoro ostatnio udzielano go tak dawno, z˙e ludzie nawet nie pamie˛tali tego faktu?
Jedn ˛a z głównych przyczyn pozostawienia wiernych bez bierzmowania było moz˙e słabe do niego przygotowanie ze strony parafian; dowiadujemy sie˛ o tym z wizytacji71. Nie jest tez˙ wykluczone, z˙e z braku przymusu
parafialnego wiele osób przyjmowało sakrament bierzmowania nie w swojej parafii i w ten sposób uchodziło ewidencji własnego proboszcza.
Przyje˛cie sakramentu bierzmowania najcze˛s´ciej zalez˙ało nie tyle od wiernych, ile raczej od samego szafarza – biskupa, który przy utrudnieniach ówczesnej komunikacji nie zawsze docierał do zapadłych i oddalonych od miasta parafii.
Zastanawia niepodanie liczby bierzmowanych w 12 parafiach. Byc´ moz˙e był to skutek nieuwagi wizytatora, który nie odnotował faktu bierzmowania, podobnie jak pomijana była cze˛sto np. data poprzedniego udzielania tego sakramentu lub nie podana liczba wiernych, przyste˛puj ˛acych wówczas do bierzmowania.
c) Małz˙en´stwo
Po osi ˛agnie˛ciu wieku dojrzałos´ci człowiek przyjmował sakrament mał-z˙en´stwa, który rozpoczynał nowy etap w jego z˙yciu. Zwykle przyjmowano
70 Tamz˙e, Rep. 60A. 182, par. Czerniejów: „Nullum reperitur vestigium, ut in hac Ecclesia administraretur sacramentum confirmationis, tempore vero modernae visitationis 135 personarum”, s. 69-70.
71 Tamz˙e, Rep. 60A. 184, np. par. Puchaczów s. 773; Rep. 60A 182, par. Matczyn, s. 290.
go raz w z˙yciu, chociaz˙ po s´mierci jednego z małz˙onków moz˙na było wejs´c´ po raz drugi w zwi ˛azek małz˙en´ski. Według dokumentów wizytacyjnych sa-krament małz˙en´stwa był praktykowany powszechnie72.
Na ogół pytania w kwestionariuszu wizytacyjnym ograniczaj ˛a sie˛ do zda-nia: „Ile odbyło sie˛ s´lubów?” Jedynie wizytacja z r. 1800 oprócz liczby podaje przepisy, jakie winny towarzyszyc´ sakramentowi małz˙en´stwa73.
Wizytacje podkres´laj ˛a doniosłos´c´ przygotowania wiernych do przyje˛cia sakramentu małz˙en´stwa, co ma wielkie znaczenie społeczne, jes´li chodzi o wiernos´c´ i nierozerwalnos´c´ zwi ˛azku oraz wychowanie potomstwa.
Wizytacje podaj ˛a miejsce i czas pouczania ludu o sakramencie małz˙en´-stwa w naste˛puj ˛acych słowach: „Impedimenta Matrimonii dirimentia et impedimenta ab Ecclesia Sancta populo ad divina congregatio explicantur, duobus temporibus: 1 Dominica post festum Trium Regum et Dominica in Albis”74. Terminy te były trafnie wybrane, bo wyznaczono je w okresie
dwóch s´wi ˛at uroczys´cie obchodzonych, które gromadziły w kaz˙dej parafii zwykle tłumy ludzi75. Drugim powodem wyznaczenia tych włas´nie niedziel
do głoszenia nauk o przeszkodach w zawarciu małz˙en´stwa i waz˙nos´ci sakra-mentu był czas wolny do urz ˛adzania wesel i hucznych zabaw po długich dniach adwentu i wielkiego postu.
Na podstawie wizytacji i wyników badan´ etnograficznych moz˙emy od-tworzyc´ etapy poprzedzaj ˛ace małz˙en´stwo, a zarazem stwierdzic´, z˙e oprawa obyczajowa zas´lubin wi ˛azała sie˛ s´cis´le z liturgi ˛a tego sakramentu, i to w wie˛kszym stopniu, niz˙ miało to miejsce przy innych sakramentach.
Według utartego zwyczaju narzeczeni po dokonanych zare˛czynach zgła-szali sie˛ u proboszcza panny młodej, by oznajmic´ sw ˛a wole˛ zawarcia zwi ˛azku małz˙en´skiego, co wyraz˙ało sie˛ w słowach „dac´ na zapowiedzi”. Owo „danie na zapowiedzi” stanowiło podstawe˛ w procedurze zawarcia mał-z˙en´stwa, co podkres´la wizytator w r. 1800 przy kaz˙dej sposobnos´ci76. Od tego momentu – według O. Kolberga – zespalały sie˛ z sob ˛a obyczaj i li-turgia. W Lubelskiem – według tego autora – gdzie kaz˙da okolica miała
72 AKL, Wiz. z r. 1781, Rep. 60A. 105; wiz. r. 1800-1801, Rep. 60A. 182, 183, 184, 185.
73 AKL, wiz. z r. 1800-1801, Rep. 60A, 182, 183, 184.
74 Tamz˙e, Rep. 60A 184, par. Parczew: „Mówi sie˛ o przeszkodach rozrywaj ˛acych mał-z˙en´stwo, gdy ludzie zbior ˛a sie˛ na naboz˙en´stwo w kos´ciele, w dwu okresach, w niedziele˛ po s´wie˛cie Trzech Króli i w niedziele˛ Przewodni ˛a”, s. 67.
75 Mowa o tym w rozdziale II.
swój osobny zwyczaj, od zare˛czyn do s´lubu powinno upłyn ˛ac´ 17 dni lub co najmniej dwa tygodnie. Kolejnos´c´ zwyczajowego obrze˛du była naste˛pu-j ˛aca: „W czwartek zalotnik przysyłał uproszon ˛a swache˛ do dziewczyny, w sobote˛ wieczór odbywaj ˛a sie˛ zare˛czyny, w niedziele˛ daj ˛a na zapowiedzi, a w dwa tygodnie odbywa sie˛ wesele. Zabawa weselna jest albo w karcz-mie, albo we dworze. Uczty godowe trwaj ˛a przez cały tydzien´”77.
Małz˙en´stwo było waz˙nym momentem dla młodych ludzi wchodz ˛acych w nowe, wspólne dla nich z˙ycie; stanowiło cezure˛ pomie˛dzy okresem mło-dos´ci i dojrzałos´ci z˙yciowej.
Przed s´lubem obowi ˛azywał egzamin przed proboszczem panny młodej; był to przepis prawa kanonicznego s´cis´le przestrzegany. Przede wszystkim egzaminator pytał o wiek narzeczonych. Wówczas (w XVIII w.) prawo ka-noniczne wymagało, by dziewczyna wychodz ˛aca za m ˛az˙ miała ukon´czonych 12 lat, a z˙eni ˛acy sie˛ chłopiec − 1478. Prawo kanoniczne brało pod uwage˛
kraje południowe, gdzie dojrzewanie psychiczne i fizyczne ludzi, zwłaszcza dziewcz ˛at, jest wczes´niejsze, i przyje˛ło ten wiek jako norme˛ obowi ˛azuj ˛ac ˛a. Obecnie wiek wymagany przez prawo kanoniczne do waz˙nego zawarcia mał-z˙en´stwa jest o dwa lata zwie˛kszony dla obydwóch stron, tzn. dla dziew-czyny 14 rok z˙ycia a dla chłopca 16.
W czasie egzaminu przeds´lubnego proboszcz sprawdzał znajomos´c´ pacie-rza, na który składały sie˛ naste˛puj ˛ace modlitwy: Ojcze nasz, Zdrowas´
Maryjo, Wierze˛ w Boga79, a naste˛pnie szes´c´ artykułów wiary – „prawd
koniecznych do zbawienia”. Wszystkie protokoły wizytowanych parafii z r. 1800 zawieraj ˛a sprawozdania tego rodzaju80.
Główn ˛a racj ˛a egzaminu przeds´lubnego z pacierza i głównych prawd wiary było zapewnienie przyszłemu potomstwu młodego małz˙en´stwa znajo-mos´ci pierwszych poje˛c´ o Bogu i modlitwy do Stwórcy; stwierdzaj ˛a to wizytacje i potwierdzaj ˛a synody: krakowski z 1711 r. i płocki z 1733 r.81 Egzamin miał tez˙ na celu stwierdzenie, czy narzeczeni nie s ˛a ze sob ˛a
77 K o l b e r g, dz. cyt.
78 AKL, wiz. r. 1800, Rep. 60A. 184, par. Parczew: „[...] examinari semper solent contrahere volentes, an sit legitimae aetatis an foeminae 12 annorum completorum masculi vero 14 [...]”, s. 68.
79 Tamz˙e.
80 Tamz˙e, w 48 parafiach.
81 L i k o w s k i, dz. cyt., Synod diecezji krakowskiej z 1711 i płocki z 1733 r.: „[...] moneantque patres et matres familias, et erudiendes in iisdem liberis, atque familia sua strenue invigilent”, s. 28.
spokrewnieni lub spowinowaceni i czy wyraz˙aj ˛a obopóln ˛a zgode˛ na zawar-cie małz˙en´stwa. Według prawa kanonicznego pokrewien´stwo i brak zgody to przeszkody zrywaj ˛ace małz˙en´stwo82.
Sprawa wyboru współmałz˙onka była kwesti ˛a wzajemnego upodobania lub narad rodzinnych, lecz z przyzwoleniem obydwóch zainteresowanych stron. Kos´ciół wymagał dowodów wolnos´ci stanu jednej ze stron lub obydwóch, gdy narzeczeni przebywali przed s´lubem dłuz˙ej niz˙ pół roku poza terenem swojej parafii83.
S´lubu mógł udzielic´ wył ˛acznie proboszcz parafii narzeczonych lub inny kapłan, za specjalnym pisemnym zezwoleniem proboszcza, zwanym delega-cj ˛a84. Przepis ten miał na celu utrudnienie zawierania s´lubu przez osoby maj ˛ace przeszkody małz˙en´skie. Bez delegacji – według prawa kanonicznego – s´lub nie był waz˙ny.
Taki wypadek niewaz˙nos´ci małz˙en´stwa zaistniał w Opolu, gdzie ksie˛z˙a pijarzy nieprawnie udzielili s´lubu kilku parom bez zgody i zezwolenia włas´ciwego proboszcza. Sprawa oparła sie˛ o biskupa Szaniawskiego, do którego proboszcz zwrócił sie˛ z pros´b ˛a, by zakazał zakonnikom udzielania s´lubów na przyszłos´c´85.
Z zasady nie udzielano s´lubów osobom róz˙nych wyznan´ – chociaz˙ jest to dopuszczalne, gdy strona niekatolicka złoz˙y na pis´mie zobowi ˛azanie, z˙e dzieci be˛d ˛a wychowywane po katolicku. Obawiano sie˛ bowiem, z˙e współ-małz˙onek-katolik nie be˛dzie respektował tych zobowi ˛azan´. Dla potwier-dzenia tej zasady przytaczamy fakt, jaki miał miejsce w parafii Cze˛sto-borowice: „Praesente antecedaneo parocho fuit matrimonii benedictio unius personae catholicae alterius vero acatholicae de villa Stryjna, quorum filii circa tutelam patres catholici, filiae vero penes matrem acatholicam extant”86.
82 Wizytacja Skarszewskiego nakazuje w kaz˙dej parafii pouczac´ o tym ludzi, a narzeczonych w czasie dawania na zapowiedzi dokładnie wybadac´, czy wyraz˙aj ˛a wzajemn ˛a zgode˛ i czy nie s ˛a spokrewnieni.
83 Tamz˙e, Rep. 60A. 182, par. Czwartek: „Adversarum ad Parochiam aut vagarum matrimonia non benedicuntur sine licentia Consistorii”, s. 56.
84 V i l l i e n, dz. cyt., s. 160.
85 AKL, wiz. z r. 1781, Rep. 60A. 105, par. Opole, s. 336.
86 AKL, wiz. z r. 1800, Rep. 60A. 182, par. Cze˛stoborowice: poprzedni proboszcz błogosławił małz˙en´stwo, w którym jedna strona była katolicka, a druga niekatolicka ze wsi Stryjna, z zastrzez˙eniem, z˙e synowie musz ˛a byc´ wychowani po katolicku, a córki w przekonaniach matki, s. 140.
Po pomys´lnym odbyciu egzaminu przez trzy kolejne niedziele głoszono zapowiedzi z ambony. Dopiero po ich wygłoszeniu i odbyciu spowiedzi przeds´lubnej, której dowodem były kartki wydane przez proboszcza, a pod-pisane przez spowiednika, moz˙na było zawrzec´ zwi ˛azek małz˙en´ski87.
Mał-z˙en´stwo zawierano w kos´ciele i w obecnos´ci ksie˛dza88.
Na kilkadziesi ˛at protokołów wizytacyjnych w ci ˛agu stu lat znajdujemy zaledwie pare˛ przekroczen´ przepisów dotycz ˛acych małz˙en´stwa. W r. 1721 np. mieszkaniec Siedlisk zawarł zwi ˛azek małz˙en´ski, ale nie w swoim kos´ciele parafialnym. Wizytator daje adnotacje˛, z˙e osobis´cie załatwi te˛ sprawe˛ z biskupem89.
Drugi wyj ˛atek to zawarcie zwi ˛azku małz˙en´skiego dysydenta z katolicz-k ˛a90. W innym wypadku zawarto tylko s´lub cywilny według prawa obo-wi ˛azuj ˛acego w zachodniej Galicji91.
Przepis przykazania kos´cielnego, by „w czasach zakazanych wesel i za-baw hucznych nie urz ˛adzac´”, jak sie˛ wydaje, był skrupulatnie zachowywany, gdyz˙ nie znajdujemy z˙adnej wzmianki o przekroczeniu tego prawa92.
Przytoczone wyz˙ej wyj ˛atki od obowi ˛azuj ˛acego prawa, jak równiez˙ sank-cje karne groz˙ ˛ace s ˛adem konsystorskim potwierdzaj ˛a teze˛ o powszechnos´ci praktykowania sakramentu małz˙en´stwa.
Przygotowania do zawarcia s´lubu, egzamin wobec duszpasterza, głoszenie zapowiedzi i narosłe wokół tego sakramentu zwyczaje czyniły zwi ˛azek małz˙en´ski czyms´ niezwykłym w z˙yciu człowieka. Stawał sie˛ on odpowie-dzialny nie tylko za siebie, ale i za współmałz˙onka, a w niedalekiej przyszłos´ci takz˙e za dzieci, które miały przyjs´c´ na s´wiat.
87 AKL, wiz. z r. 1800 – poszczególne parafie przypominaj ˛a te˛ koniecznos´c´.
88Zasada znajduje potwierdzenie w wizytacji biskupa Skarszewskiego, np. par. Wilkołaz „Omnie matrimonie personarum seu nobiliis seu plebei status in Ecclesia contrahuntur”, s. 512.
89 AKK, wiz. z r. 1721 (mikrofilm) w par. Biskupice, s. 150. 90 Tamz˙e.
91 AKL, wiz. z r. 1800 (183), par. Klementowice: „[...] semel fuit contractum inter dissidentem masculum et foeminam catholicam authoritate legis civilis pro Galicia Occidentalis publicatae”, k. 133 l.
92 Zakaz ten wyste˛puje bardzo cze˛sto w wizytacji z r. 1800, ale nigdzie nie ma wzmianki, by był przekroczony.
d) Ostatnie namaszczenie
W najbardziej krytycznym momencie z˙ycia, w niebezpieczen´stwie s´mierci, kiedy człowiek szczególnie potrzebuje duchowej pomocy, osobom cie˛z˙ko chorym i umieraj ˛acym udzielano sakramentu ostatniego namaszcze-nia. Poniewaz˙ w tej sprawie nie było przymusu parafialnego ani sankcji karnej − a nieraz i zrozumienia potrzeby umieraj ˛acego − cze˛sto je za-niedbywano i nie był ten sakrament tak powszechnie praktykowany jak inne.
Na podstawie wizytacji moz˙emy stwierdzic´, z˙e udzielano go chorym w kaz˙dej parafii. Najbardziej miarodajnym dokumentem w tej sprawie jest wizytacja biskupa Skarszewskiego93, która podaje mie˛dzy innymi: „Quod si aliquem a parochianis graviter contigerit decumbere, illis, villa, cuius colonus periculose decumbit, movere solet curam animarum administrant infirmo periclitante, ac sacramentum administrationem expetere”94. Po-wierza sie˛ wie˛c niebezpiecznie chorych trosce wiernych i kapłanów: pierwsi, dowiedziawszy sie˛ o cie˛z˙ko chorych, powinni ich zgłaszac´ kapłanom, ci zas´ maj ˛a udzielic´ im sakramentów, w tym ostatniego namaszczenia95.
Sakramentu tego udzielano zasadniczo wszystkim chorym katolikom, z wyj ˛atkiem ludzi pozbawionych uz˙ywania rozumu, dzieci, jak równiez˙ za-twardziałych grzeszników96. Ingerencja parafian w sprawe˛ jego szafarstwa
była bardzo wyraz´na. Nie tylko wzywali oni kapłana do chorego, który o to prosi, ale i wtedy, kiedy sami uznali, z˙e człowiek złoz˙ony chorob ˛a po-winien przyj ˛ac´ ostatnie namaszczenie97.
W niektórych parafiach kapłani s´pieszyli z wielk ˛a gorliwos´ci ˛a do chorych, by ich zaopatrzyc´ (np. w Garbowie98), w innych natomiast –
według relacji wizytatora – udzielano ostatniego namaszczenia tylko w dni s´wi ˛ateczne i niedziele lub wtedy, gdy chorego przywieziono do kos´cioła (np. w par. Kurów i Kamionka99). Ale zdarzało sie˛ i tak, z˙e proboszcz
93 AKL, wiz. z r. 1800-1801, Rep. 60A, 182, 183, 184, 185.
94 Tamz˙e. Gdy tylko kapłan dowie sie˛ od kogos´ z parafian o chorym, natychmiast idzie go zaopatrzyc´ – par. Zakrzówek, s. 565.
95 Tamz˙e, Rep. 182, np. par. Cze˛stoborowice, s. 140.
96 Tamz˙e, Rep. 184, w par. Rudno: „neque infantibus, neque mentecaptis, neque sine penitentia descendentibus”, s. 314.
97 Tamz˙e.
98 Tamz˙e, par. Garbów, s. 182, i inne parafie.
nieche˛tnie udzielał ostatniego namaszczenia w dni s´wi ˛ateczne, jes´li jednak zachodziła konieczna potrzeba zaopatrzenia chorego, nie odmawiał nigdy tego sakramentu; tak było np. w parafii Michów100.
Według relacji Villiena na terenie Francji atmosfera towarzysz ˛aca udzielaniu sakramentu ostatniego namaszczenia w XVIII w. była bardzo podniosła. Powstały nawet specjalne bractwa, które zobowi ˛azane były towarzyszyc´ kapłanowi w drodze do chorego. W wiekach naste˛pnych, w XVII i XVIII stuleciu, nie do pomys´lenia było, aby kapłan szedł do chorego bez asysty. Był on odprowadzany procesjonalnie przynajmniej przez chłopców, którzy mu towarzyszyli z zapalonymi s´wiecami i dzwonka-mi101. Zwyczaj ten obowi ˛azywał takz˙e w Polsce, co potwierdza wymie-niona wizytacja biskupa Skarszewskiego102.
Mimo z˙e ostatnie namaszczenie zostało w wizytacjach potraktowane dos´c´ marginesowo, moz˙na jednak wnosic´ o powszechnos´ci udzielania tego sakra-mentu cie˛z˙ko chorym, chociaz˙by na podstawie podanych wypadków jego za-niedbywania. W parafii Klementowice na przykład – według relacji biskupa Skarszewskiego – niektórzy parafianie przed s´mierci ˛a nie otrzymywali ostatniego namaszczenia. Wobec powyz˙szego wizytator zwraca uwage˛ pro-boszczowi, aby publicznie i prywatnie napomniał parafian, a zwłaszcza włas´cicieli dworów, by zgłaszali proboszczowi chorych obłoz˙nie, szcze-gólnie z wiosek najbardziej oddalonych od kos´cioła, i to nie w ostatniej chwili. Cze˛sto bowiem zdarzało sie˛, z˙e gdy kapłan przybył, chory juz˙ nie z˙ył103.
Niejednokrotnie zaniedbanie zaopatrzenia chorego przed s´mierci ˛a było zawinione przez proboszcza. W parafii Krasienin np. trzy osoby zmarły bez sakramentów s´wie˛tych, poniewaz˙ proboszcz przebywał poza terenem swojej parafii104. Z tego powodu czekały go przykre konsekwencje. Według
de-kretu reformacyjnego miał sie˛ on stawic´ przed s ˛adem biskupim, tym bardziej z˙e ci ˛az˙yły na nim i inne przewinienia, przed którymi ostrzegały surowo synody diecezjalne. Mianowicie postawiono mu zarzut, z˙e pobierał zbyt wysokie opłaty za posługe˛ kapłan´sk ˛a, a zwłaszcza za udzielanie
100 Tamz˙e, Rep. 60A. 183, par. Michów, s. 101. 101 V i l l i e n, dz. cyt., s. 147.
102 Wiz. r. 1800, Rep. 60A, 182, par. Czerniejów i inne: „Delatio Sanctissimi fit cum debita reverentia tam in processionibus, quam ad infirmos”, s. 70.
103 Tamz˙e, Rep. 60A 183, par. Klementowice, k. 1331. 104 Tamz˙e, Rep. 60A, 184, par. Krasienin, s. 269.
sakramentów s´wie˛tych105. Proboszcz ten zgodnie z zarz ˛adzeniem
wizyta-tora miał zwrócic´ krowe˛ zabran ˛a z tytułu zapłaty za pogrzeb, poniewaz˙ była ona jedyn ˛a z˙ywicielk ˛a całej rodziny106.
Ustawa synodu chełmskiego z r. 1624 ustalała kare˛ za pobieranie przez proboszczów opłat za posługe˛ kapłan´sk ˛a; było ni ˛a zwrócenie opłaty z˙ ˛adanej od parafian w podwójnej wysokos´ci107. Uchwała innego synodu
wyjas´nia-ła kapwyjas´nia-łanom i wiernym przyczyne˛ takiego zarz ˛adzenia: pobieranie opwyjas´nia-łat było niejednokrotnie powodem, dla którego parafianie nie prosili ksie˛dza do chorych. Zmarłych grzebali potem po lasach, oczywis´cie bez udziału kapłana108. Dla uniknie˛cia takich sytuacji w przyszłos´ci inny synod
diecezjalny nakazał ubogich zmarłych grzebac´ na koszt parafii109.
Przygotowanie chorego do przyje˛cia sakramentu ostatniego namaszczenia wymagało zwrócenia uwagi na wygl ˛ad izby, w której on lez˙ał. Czysta po-s´ciel i s´wiez˙a bielizna chorego oraz rozesłanie na podłodze czegos´ w ro-dzaju „dywanu” miało s´wiadczyc´ o wyj ˛atkowos´ci chwili, jak ˛a przez˙ywał umieraj ˛acy. Zapalone s´wiece, krzyz˙, woda s´wie˛cona, wszystko to ustawione na stole czy ławie okrytej białym płótnem lub obrusem, stwarzało nastrój powaz˙ny i uroczysty. W ten sposób − według relacji z terenu Francji − w XVIII w. szykowano izbe˛ chorego przed nadejs´ciem kapłana, tak samo przygotowywano sie˛ na przybycie ksie˛dza do umieraj ˛acego w Polsce110.
Jez˙eli jednak parafianie che˛tniej przywozili chorych do kos´cioła, by kapłan zaopatrzył ich na droge˛ do wiecznos´ci, to niew ˛atpliwie dlatego, z˙e kre˛powało ich ubóstwo, nieraz skrajne, mieszkalnych izb i nieumieje˛tnos´c´ przygotowania mieszkania na przyje˛cie ksie˛dza, tym bardziej z˙e nie zawsze posiadali niezbe˛dne rzeczy do udzielania tego sakramentu lub tez˙ nie wie-dzieli, co nalez˙y przygotowac´.
Człowiek kon´cz ˛acy swój pobyt na ziemi schodził z tego s´wiata zaopa-trzony sakramentem ostatniego namaszczenia, podobnie jak otrzymywał sakrament chrztu, gdy rozpoczynał z˙ycie.
105 Relacje z uchwał synodalnych za W. Rubinem (Lud w polskim ustawodawstwie
synodalnym, „Sacrum Poloniae Millenium” t. II). Synod chełmski z 1624 r., w wizytacji z 1800 r. w parafii Krasienin – dekret reformacyjny, s. 269.
106 AKL, wiz. z 1800, r. Rep. 60A. 184, dekret reformacyjny par. Krasienin. 107 Opinia wyraz˙ona za ks. Rubinem według ustawy synodu chełmskiego s. 144. 108 Tamz˙e. Na podstawie synodu łuckiego z 1641 r.
109 Tamz˙e. Synod warmin´ski z 1610 r. 110 V i l l i e n, dz. cyt., s. 273.
2. PRAKTYKI ROCZNE
Przykazanie kos´cielne wymagało od wiernych przynajmniej rocznej spo-wiedzi i komunii s´w. wielkanocnej. W praktyce parafialnego duszpasterstwa oba te sakramenty przyjmowano ł ˛acznie.
Praktyka spowiedzi rocznej w okresie wielkanocnym sie˛ga pierwszych wieków chrzes´cijan´stwa. W uchwałach synodów francuskich w VII w. natra-fiamy na s´lad rozporz ˛adzen´ o spowiedzi wielkanocnej w okresie wielkiego postu. Zwyczaj spowiedzi usznej w IX w. był juz˙ powszechny. W w. IX i X utarł sie˛ zwyczaj, z˙e wierny odbywał spowiedz´ w s´rode˛ popielcow ˛a, lecz rozgrzeszenie otrzymywał dopiero w Wielki Czwartek. Rozci ˛agnie˛to tez˙ moz˙liwos´c´ dorocznej spowiedzi na cały wielki post111. Zwyczaj ten przy-j ˛ał sie˛ niebawem w całym Kos´ciele. IV Sobór Lateran´ski (1215) w kano-nie 21 Omnis utriusque sexus stawia naste˛puj ˛ace wymagania wiernym:
1. Kaz˙dy wierny po dojs´ciu do lat powinien przynajmniej raz do roku odbyc´ spowiedz´ ze swoich grzechów;
2. Spowiedz´ powinien odbyc´ przed własnym proboszczem, a tylko po uzyskaniu jego zezwolenia moz˙na udac´ sie˛ do innego ksie˛dza;
3. Nieposłuszen´stwo przepisowi było karalne podwójnie: wył ˛aczenie z Kos´cioła za z˙ycia i pozbawienie pogrzebu katolickiego po s´mierci.
Wiek wymagany do odbycia pierwszej spowiedzi był róz˙nie okres´lany. Od VI stulecia przewaz˙ało ogólne zdanie, okres´laj ˛ace go na 12. rok z˙ycia112.
Dla ułatwienia kapłanom kontroli wizytatorzy nakazywali prowadzenie szczegółowych spisów penitentów, natomiast osoby wyłamuj ˛ace sie˛ od spo-wiedzi s´wie˛tej miano zgłaszac´ biskupowi113. Proboszczom nakazywano
kilkakrotne odczytywanie w okresie wielkiego postu wspomnianych nakazów Soboru Lateran´skiego114. Nakazy te potwierdza Sobór Trydencki, którego uchwały rozpowszechniła na terenie Polski Pastoralna biskupa Maciejow-skiego115.
111 V i l l i e n, dz. cyt., s. 148-173. 112 Tamz˙e.
113 Nakaz ten wyste˛puje kilkakrotnie w wizytacji z 1800 r. 114 V i l l i e n, dz. cyt., s. 176.
Wizytacje wielokrotnie powołuj ˛a sie˛ na dyrektywy zawarte w
Pastoral-nej, mie˛dzy innymi wyznaczaj ˛ac czas spowiedzi wielkanocnej na okres od
Niedzieli Palmowej do Przewodniej, czyli Białej116.
Wiadomos´ci zawarte w wizytacjach biskupich pozwalaj ˛a przedstawic´, jak realizowano w praktyce nakaz spowiedzi i komunii s´w. wielkanocnej w XVIII w.117
Najcze˛s´ciej relacje z wizytacji sprowadzaj ˛a sie˛ do suchych liczb. Niejednokrotnie w dokumentach wizytacyjnych czytamy, z˙e do spowiedzi wielkanocnej przyst ˛apili wszyscy parafianie. W wielu przypadkach liczba penitentów wielkanocnych jest równa liczbie katolików danej parafii, jak to miało miejsce np. w 1781 i 1800 r.118 Cze˛stokroc´ obie liczby niewiele sie˛ róz˙ni ˛a, np. w Kazimierzu119. Natomiast w niektórych parafiach róz˙nica mie˛dzy liczb ˛a wiernych a liczb ˛a korzystaj ˛acych ze spowiedzi wielkanocnej była duz˙a120. Bior ˛ac pod uwage˛ kartki kontrolne do spowiedzi
wielkanoc-nej, nalez˙y przyj ˛ac´, z˙e liczba penitentów podana wizytatorowi przez proboszcza jest faktyczna, a okres´lenie „wszyscy” prawdziwe.
By odtworzyc´ w przybliz˙eniu, jak wygl ˛adała w badanym okresie spo-wiedz´ i komunia s´w. wielkanocna, posłuz˙ymy sie˛ danymi z wizytacji bisku-pów Sołtyka i Skarszewskiego121. Tylko trzy parafie w obu tych
wizyta-cjach zawieraj ˛a dane konieczne do obliczen´ procentu.
Tabela 5. Liczba ludnos´ci przyste˛puj ˛acej do spowiedzi wielkanocnej w wybranych parafiach według wizytacji z 1781 r.
Parafia Rok % Rok %
Czerniejów 1781 77,1 1800 79,8
Cze˛stoborowice 1781 78,5 1800 81,7
Zemborzyce 1781 72,1 1800 88,8
116 AKL, wiz. r. 1800.
117 Na podstawie wizytacji z 1721 i 1781 r. oraz głównie z r. 1800.
118 Np. AKL, Wiz. r. 1781, par. Kazimierz: liczba katolików 1400, przyste˛puj ˛acych do spowiedzi wielkanocnej − 1400, s. 690.
119 Tamz˙e.
120 Cze˛sto juz˙ na pierwszy rzut oka liczby katolików wydaj ˛a sie˛ nieprawdopodobne, w wielu parafiach powtarza sie˛ bowiem liczba 100 jako róz˙nica mie˛dzy spowiadaj ˛acymi sie˛ a katolikami.
121 AKL, wiz. r. 1781, Rep. 60A, 105, parafie: Czerniejów, s. 119, Cze˛stoborowice, s. 111, Zemborzyce, s. 140; wiz. r. 1800, Rep. 60A. 182, parafie: Czerniejów, s. 170, Cze˛stoborowice, s. 140, Zemborzyce, s. 236.
