W podsum ow aniu A utor prezentow anego dzieła pisze, że analiza tw órczości Z ino w iew a potw ierdza tezę, że je s t on pisarzem katastrofistą. M im o że na tem at kom uniz mu pow stały setki opracow ań, autorow i D enny ch 'w yiyn udało się zjaw isko to przed staw ić w sposób oryginalny. N ikt też nie przedstaw ił hom o sovieticus w sposób tak w yrazisty. Trudno jednak, ja k podkreśla L. Suchanek, zgodzić się z pisarzem , kiedy odrzuca on m artyrologiczną i represyjną stronę kom unizm u.
K siążka L ucjana Suchanka H om o sovieticus, św ietlana przyszłość, gnijący Zachód, niew ątpliw ie zasługuje na w ielką uwagę. A utor w sposób w nikliw y i kom petentny, a przy tym erudycyjny dokonał analizy tw órczości A. Z inow iew a - jednego z przed staw icieli w ielu pisarzy trzeciej fali em igracji rosyjskiej. M onografia ta je st tym bardziej w arta polecenia, iż stanow i jedno z niew ielu opracow ań na tem at pisarzy em igracyjnych, zarów no w polskiej, ja k i rosyjskiej historii literatury.
M ałgorzata Kaczor
Jerzy К a p u ś с i k, Sens życia. A n tropologiczne aspekty rosyjskiego re
nesansu duchow ego XX wieku w św ietle p ra w o sła w ia , Kraków: W ydaw
nictw o Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000, ss. 266.
W ostatnich latach zaobserw ow ać m ożna wzm ożone zainteresow anie uczonych europejskich filozofią rosyjską X IX і XX wieku, potw ierdzone rosnącą liczbą publi kacji. N iezm iernie ważny i w ciąż mało zbadany problem stanow ią pow iązania rosyj skiej m yśli filozoficznej z religią chrześcijańską - praw osław ną, w skazującą człow ie kow i sens istnienia w perspektyw ie nieprzem ijających i ponadczasow ych wartości. M onografia Jerzego K apuścika pt. Sens życia. A ntropologiczne aspekty rosyjskiego renesansu duchow ego X X wieku w św ietle praw osław ia je st pierw szą w hum anistyce polskiej rozpraw ą zgłębiającą, bardzo istotny dla rosyjskiej filozofii XX w ieku krąg zagadnień skoncentrow anych nad istotą życia. W trzech obszernych rozdziałach, poprzedzonych zw ięzłym , rzeczow ym w prow adzeniem , w nikliw ie zanalizow ane zo stały, pod kątem postaw ionego w tytule zagadnienia, traktaty S. B ułgakow a, W. Erna, P. F lorenskiego, S. Franka, B. W yszesław cew a, M. T ariejew a, J. Trubieckiego - kontynuatorów zapoczątkow anej przez W. Sołow jow a linii ontologizm u w filozofii religijnej. B adacz uw zględnił szerokie konteksty rosyjskiej duchowości*: filozofię
Terminem «duchowość rosyjska» - wyjaśnia Jerzy Kapuścik - „określa się najczęściej refleksję filozoficzno-religijną, uformowaną na przełomie XIX і XX wieku i rozwijaną
prze-starożytną, w czesnośredniow ieczną, średniow ieczny i now ożytny idealizm , praw osła wie, gnostycyzm , oraz m istycyzm . P rzedstaw iciele renesansu duchow ego stanow ili, zdaniem A utora recenzow anej m onografii, form ację bardzo osobliw ą. Z m ierzali bowiem do odnowy praw osław ia poprzez zw rócenie szczególnej uw agi „nie na «ideał pozagrobow y», lecz na pierw iastki życiotw órcze, krzepiące, w yryw ające z m arazm u i wytyczające drogę duchow ego doskonalenia” (s. 8).
W rozdziale pierw szym pt. „Od poszukiw ań w iedzy integralnej do m etafizycznego rozum ienia człow ieka” Jerzy K apuścik w sposób precyzyjny p rzedstaw ił ogólne założenia rosyjskich m odernistycznych refleksji nad sensem istnienia człow ieka, podkreślił silny związek tych rozw ażań ze sferą sacrum i w yeksponow ał ich filozo- ficzno-ideow e pow iązania. Zw rócił uw agę, że m yśliciele «srebrnego w ieku» niejed n o krotnie odw oływ ali się do ХІХ-w iecznych rodzim ych tradycji - poglądów W. Odo- jew skiego, słow ianofilów , W. Sołow jow a, F. Tiutczew a, F. D ostojew skiego, N. Fio- dorowa. Św iatopogląd Rosjan form ow ały rów nież niektóre koncepcje filozofii sta rożytnej (Sokratesa, Platona, A rystotelesa), zw łaszcza zaś te, które opierały się na stw ierdzeniach, że poznanie je st tożsam e z m oralnością (Sokrates), a dobro i praw da są w artościam i najw yższym i. Greków - ja k to w ynika z treści rozpraw y - „in tereso wała jednak istota ludzka wobec kosm osu, dla R osjan natom iast w ażne było odn iesie nie do Boga, rozum u i dziejów ” (s. 91).
Niem ały wpływ na zapatryw ania rosyjskich hum anistów w yw arły rów nież id ealis tyczne teorie w czesnego G. W. F. H egla sform ułow ane w traktatach F ilozofia religii oraz D uch chrześcijaństw a i je g o losy, postulujących konieczność oparcia etyki na głoszonych przez E w angelię zasadach m iłości, przebaczenia, pojednania. O m aw iając wpływ H eglow skiej antropologii na sposób m yślenia R osjan, badacz zaznacza:
To, co w okresie rozkwitu rosyjskiej myśli religijnej, czyli końca XIX i początku XX wieku uzyska miano «wiedzy integralnej», obejmującej różne dziedziny życia, w tym m. in. człowieka, społeczeństwo i jego wytwory - twórczość i naukę - [...] będzie w większym lub mniejszym stopniu nawią zaniem - polemicznym z reguły, gdyż osadzonym głęboko w świadomości chrześcijańskiej, prawosławnej - do Heglowskiej koncepcji wszechjedności, konkretności Boga i człowieka, koncepcji odsłaniającej poznanie «dróg i losów substancji w świecie» (s. 26).
Dążąc do stw orzenia «wiedzy integralnej» i przeobrażenia św iata w duchu re lig ij nym, filozofow ie rosyjscy w ykreow ali obraz człow ieka „soborow ego” - bogoczłow ie- ka uosabiającego „piękno, dobro, św iętość C hrystusa i pełnię człow ieczeństw a” (s. 10). Taki w izerunek postaci łączącej najw yższe w artości m oralno-etyczne
ważnie poza Rosją, w następnym półwieczu, obejmującą całokształt problematyki związanej z życiem [...], w oparciu o naukę chrześcijańską, dającą opis trwałych, rozumnych podstaw bytu” (s. 7). Termin ten ma sw e synonimiczne odpowiedniki w sformułowaniach: renesans duchowy, odrodzenie religijne, filozofia religijna «srebrnego wieku».
i religijne pojaw ił się po raz pierw szy w piśm iennictw ie w ybitnego m yśliciela wieku X IX W ładim ira Sołow jow a, którego m etafizyka w szechjedności i ściśle z nią zw ią zana koncepcja Sofii zm odernizow ały św iadom ość religijną «srebrnego wieku». Z tego też w zględu Sołow jow ow skiej koncepcji życia, opartej początkow o na postulatach słow ianofilów i przekształconej następnie w chrześcijańską antropologię filozoficzną, pośw ięcił J. K apuścik najw ięcej m iejsca w tym rozdziale.
W kolejnych częściach rozpraw y rzeczow ej analizie poddane zostały refleksje nad sensem istnienia z perspektyw y w artości idealnych (m etafizycznych). W centrum rozw ażań w rozdziale drugim pt. „Jakie piękno zbaw i św iat? Płaszczyzny sensu życia z perspektyw y w artości” znalazły się zagadnienia etyki i estetyki, stanow iące istotny punkt odniesień dla przedstaw icieli duchow ości rosyjskiej, postrzegających życie w św ietle praw dy, dobra, piękna i m iłości. Problem y te przedstaw ione zostały w szero kim kontekście tradycji filozoficznej, religijnej oraz literackiej. U stosunkow ując się do traktatów teoretycznych pośw ięconych ponadczasow ym , niezm iennym w ar tościom , badacz zaznaczył, że bezpośrednim im pulsem do ich pow stania była z jednej strony tw órczość Fiodora D ostojew skiego, w której dostrzegano swoistą sym biozę zasad etycznych i estetycznych, „czyli dobra i piękna na gruncie prawdy relig ijn ej” (s. 128), z drugiej natom iast reakcja na pozytyw istyczny racjonalizm oraz pesym istyczne i am oralne poglądy F ryderyka N ietzschego i A rtura Schopenhauera. Sens życia m yśliciele religijni próbow ali odnaleźć w niedostępnej rozum ow i i za sadom logiki rzeczyw istości idealnej. Świadczy o tym piśm iennictw o Jew gienija T rubieckiego i W ładim ira Erna, którzy, w ykorzystując dośw iadczenie religijne, przekraczali granice m yślenia racjonalistycznego i poszukiw ali uzasadnienia sensu istnienia w najw iększych w artościach stanow iących fundam ent życia w iecznego (s. 164). N ieco odm ienne i bardziej w nikliw e spojrzenie na człow ieka prezentow ali, zdaniem A utora recenzow anej m onografii, W asilij Rozanow , Paw eł Florenski, Borys W yszesław cew . Zw alczali oni koncepcje m aterialistyczne jednocześnie oddalając się od utopizm u m etafizycznego. A ktyw izując rozum , uczucia, serce, wolę, intuicję, obejm ow ali w swych rozw ażaniach całość ludzkiej egzystencji - łączyli sferę duchow ą z obrazem św iata realnego. W zorientow anej antropocentrycznie myśli religijnej J. K apuścik dostrzega analogie z poglądam i F. D ostojew skiego. Głoszone przez pisarza postulaty akcentujące konieczność poszanow ania potrzeb indyw i dualnych, w olności sum ienia oraz potrzebę pow szechnego braterstw a i m iłości (znaj dujące w jeg o pow ieściach w ym ow ę m etafizyczną oraz religijną) w yznaczały - podkreśla uczony w podsum ow aniu rozdziału - kierunek rozw oju rosyjskiej filozofii religijnej.
Gubiąc się w faktach, nauce, rozumie, moralności, ulegając kaprysom włas nej, niepoznawalnej natury, człowiek pragnie jednak za wszelką cenę speł nienia wartości, gdyż wie, że tylko one warunkują życie. [...] Pytanie Hipolita Tierentiewa, nawiązujące do platonizmu: „jakie piękno zbawi świat?”, pozostawia szansę zbawienia - wówczas jednak, gdy odwrotny biegun metafizyki, czyli życie, wypełniony zostanie przez rzeczywiste, a
nie postulatywne wartości, i to właśnie sprawi, że będzie ono doskonałe i tym samym dołączy do wyższego rodzaju wartości (s. 167).
Bogaty w interesujące i cenne spostrzeżenia je st rów nież rozdział trzeci pt. „Sens życia w św ietle «polityki chrześcijańskiej»” . P asjonujące przedstaw icieli rosyjskiej duchow ości zagadnienie ludzkiego istnienia zostało tu zanalizow ane z perspektyw y „polityki chrześcijańskiej”, obejm ującej w szystkie sfery życia. „O kreślenie «polityka chrześcijańska» - w yjaśnia J. K apuścik - użyte przez W. Sołow jow a w pracy W ielki spór a polityka chrześcijańska (1883), na początku now ego stulecia zrobiło dużą karierę i stało się hasłem w yw oław czym całego nurtu zorientow anej religijnie m yśli rosyjskiej, dążącej do pow iązania w iary z życiem , nauki E w angelii z realnym i zada niam i społecznym i” (s. 169). W toku dalszych rozw ażań badacz zaznaczył, że filo zo fowie «srebrnego wieku» niejednokrotnie w skazyw ali na uniw ersalistyczny w ym iar nauki chrześcijańskiej, na celow ość rozum ienia w jej św ietle życia ludzkiego i h isto rii. Ta osobliw a synteza religii, historiozofii i polityki czyni z renesansu ducho wego jedyny w swoim rodzaju „sw oisty ruch kulturow y, w ychodzący od konkretnej konfesji i dochodzący do jej noum enalnej istoty, a następnie przekraczający obszar sym boliki religijnej i poszukujący sensu ofiary C hrystusa w realnej, stanow iącej w artość w zględną, rzeczyw istości” (s. 194-195).
R ekonstruując stan rosyjskiej św iadom ości antropologicznej na początku wieku XX, Autor recenzow anej książki w yjaśnił stosunek m yślicieli do now ych, po p u lar nych w ow ym czasie idei: «nadczlow ieka», «czlow iekoboga», «bogotw órstw a», p o d kreśli! rolę, jak ą odegrał renesans religijny w przełam yw aniu m arazm u, apatii, b ier ności, m aksym alizm u, radykalizm u. Dużo uw agi pośw ięcił szczegółow em u om ów ie niu zapatryw ań Paw ła Florenskiego. P rzybliżając św iatopogląd tego hum anisty, zaak centow ał głębię i precyzję jego w yw odów oraz w idoczne w tych teoriach nieustanne poszukiw anie spójnego m odelu kosm osu, uw zględniające w nim m iejsce i rolę czło wieka. N astępnie badacz w yjaśnił głów ne założenia „m etafizyki kon k retn ej” F lo ren skiego, który, opisując św iat jako harm onijną jedność, w skazuje na konieczność rozwoju, zakorzenionych w ontologizm ie chrześcijańskim , różnych dziedzin nauki: filozofii, lingw istyki, antropologii filozoficznej, teologii, m atem atyki, fizyki, a także sztuk plastycznych i tw órczości literackiej. W nikliw ie oceniając bogate piśm iennictw o Florenskiego, zauw ażył rów nież pew ne „rozstaje” jeg o m yśli, utrudniające ro zw iąza nie w szystkich problem ów człow ieka pozbaw ionego pełnej autonom ii, w olności, sw o body i traktow anego „jako integralny składnik rzeczyw istości, jed n o czący w sobie jej przeciw ieństw a, stanow iący niejako am biw alentną jej syntezę” (s. 214).
W kolejnych partiach rozdziału przekonującej analizie poddane zostały traktaty Lwa Tołstoja, M ichaiła Tariejew a, Jew gienija T rubieckiego, Siem iona Franka, zaw ie rające syntetyczne, pełne optym izm u spojrzenie na życie, które w ujęciu tych m y śli cieli uzyskuje sens, jeżeli oparte je st na w artościach chrześcijańskich: sam odoskona leniu, m iłości bliźniego, ascezie, tw órczości. Za sw oisty testam ent duchow ości ro sy j skiej uczony uznał kom pleksow ą pracę J. T rubieckiego pt. Sens życia. W ocenie tego
studium uw ypuklił klarow ność m yśli, logiczność argum entacji oraz przepojoną opty m izm em „słoneczną m istykę” . Świat dla Trubieckiego - pisze uczony - „stanowi pełnię sensu, jaw iącą się w zjednoczeniu nieba i ziem i”, a życie ziem skie „posiada uzasadnienie o tyle, o ile w znosi się do innej sfery i w niej ulega przeobrażeniu” (s. 230). Z dziełem tym koresponduje jednobrzm iący traktat S. Franka. Porównując oba teksty J. K apuścik zauw ażył nie tylko analogie wątków m yślow ych, w yraziście zarysow ane we w nioskach końcow ych, lecz rów nież pew ne różnice przekonań. Frank, uznając B oga za absolut duchow y, w m niejszym stopniu odw ołuje się do dogm atyki praw osław ia i nie utożsam ia ściśle filozofii z rełigią, lecz koncentruje się na tych przejaw ach życia duchow ego człow ieka, które łączą go z otaczającym św iatem i stają się źródłem jeg o aktyw ności tw órczej (s. 238).
W przejrzystym , klarow nym P o stsc rip tu m recenzow anej rozpraw y podkreślona została ro la rosyjskiego renesansu duchow ego w rozw oju X X -w iecznej m yśli filozo ficznej. O siągnięcia m yślicieli «srebrnego wieku» - pisze A utor - stanow ią „nie tylko chlubną kartę R o sji” , lecz potw ierdzają „dziś niezw ykłą siłę i m ądrość argu m entacji, [...] słuszność nam ysłu nad życiem w w ym iarze pow szechnym oraz traf ność oceny zagrożeń płynących z radykalizacji postaw społecznych” (s. 245). O ciągłości i żyw otności rosyjskiej m yśli filozoficznej, opartej na nauce chrześcijańskiej - konkluduje badacz - św iadczy piśm iennictw o w szechstronnego hum anisty A leksan dra Ł osiew a (1893-1988), dla którego życie „w ykracza poza tradycyjne, płytkie [...] rozum ienie. U zyskuje ono rangę sym boliczną i m ityczną [...], m a w ym iar nieśm iertel ny, nieskończony, znaczący i trw ały” (s. 245-247).
M onografia Jerzego K apuścika Sens życia. A ntropologiczne aspekty rosyjskiego renesansu duchow ego X X wieku w św ietle praw osław ia je st św iadectw em interesująco i am bitnie zrealizow anego przedsięw zięcia naukow ego. O dznacza się logiką wywodu, sum iennością i w nikliw ością szerokiego spojrzenia na rosyjską filozofię idealistyczną «srebrnego w ieku». Jest to rozpraw a bez w ątpienia bardzo w ażna i w artościow a, stanow iąca cenny w kład do ogólnego dorobku hum anistyki polskiej. D ogłębne analizy bogatych pod w zględem zaw artości ideow ej i trudnych do zinterpretow ania traktatów filozoficznych, w yjaśniają w iele problem ów , w ątpliw ości i niejasności zawartych w sform ułow aniach teoretycznych tych dzieł. Inspirują one jednocześnie do dalszych studiów i badań nad zagadnieniem sensu życia, które dom inow ało w rozw ażaniach rosyjskich m yślicieli religijnych XX wieku.
