Projekt Geoparku „Dolina Wis³oka – Polski Teksas”
Rados³aw Wasiluk
1The project of the Geopark "Wis³ok Valley – The Polish Texas". Prz. Geol., 61: 224–229.
A b s t r a c t. The Polish Geological Institute – National Research Institute is implementing a number of projects of new geoparks in Poland. One of them is the Geopark "Wis³ok Valley – The Polish Texas", which is located in the Polish Outer Carpathians (SE part). Oil resources, nappe tectonics and other geological components of the Outer Carpathians constitute important elements of the geodiversity of this region. The area is located in the Beskid Niski Mts. in the Jas³o-Sanok Basin and Strzy¿ów, Dynów, Jas³o and Bukowskie Foothills, between Strzy¿ów and Barwinek, and encloses an area of about 1000 km2. It covers 19 municipalities in six districts of the Podkarpackie Voivodeship: Krosno (city county and county), Jas³o, Brzozów, Strzy¿ów, Sanok. For the project of the geopark's geotouristic map, geosites and geological-educational paths will be created. The geopark website and different advertising brochures will promote geoturism. The final product will be targeted at regional and local public administration bodies. Keywords: geopark, geotourism, Outer Carpathians
W Pañstwowym Instytucie Geo-logicznym – Pañstwowym Instytu-cie Badawczym jest realizowany projekt, którego celem jest utwo-rzenie w Polsce nowego geoparku. Jest on odpowiedzi¹ na zasygna-lizowan¹ przez Ministerstwa Œrodowiska potrzebê popula-ryzacji nauk o Ziemi i geoturystyki (Jezierski, 2008, 2011). Rosn¹ce zainteresowanie geoparkami (Ga³uszka & Woj-ciechowski, 2003) spowodowa³o du¿y odzew w œrodowi-sku naukowym. W ostatnim czasie powsta³o wiele prac dotycz¹cych warunków utworzenia geoparków (Alexan-drowicz & Alexan(Alexan-drowicz, 2004; Golonka & Krobicki, 2007; Knapik i in., 2007; KoŸma & Kupetz, 2008; KoŸma, 2009a, b; Kupetz & Kupetz, 2009; WoŸniak i in., 2010; Miœkiewicz i in., 2011; http://www.mos.gov.pl/kategoria/ 2372_geologia_dla_turystyki – zak³adka Geoparki Krajo-we Polski; http://geopark-kielce.pl; http://www.ekoportal. gov.pl – zak³adka Warto wiedzieæ i odwiedziæ/ Miejsca warte odwiedzenia/ Geoparki w Polsce). Trzy obiekty uzy-ska³y ju¿ certyfikat geoparku („£uk Mu¿akowa”, Karko-noski Park Narodowy wraz z otulin¹ a tak¿e „Góra Œwiêtej Anny”), czwarty – Geopark „Moryñ” – dzia³a w ramach wspó³pracy transgranicznej. Wiêkszoœæ proponowanych geoparków jest zlokalizowana na obszarze Polsce po³ud-niowej, w rejonach górskich (Alexandrowicz & Alexandro-wicz, 2004). Zró¿nicowana, ciekawa geologia (wystêpuj¹ tam zarówno ska³y pod³o¿a wieku od kredy do miocenu, jak i osady pokrywy czwartorzêdowej) oraz urozmaicona rzeŸba terenu sprawiaj¹, ¿e maj¹ one najwiêksze szanse, aby sta³y siê pe³noprawnymi geoparkami (Golonka & Kro-bicki, 2007; Krobicki & Golonka, 2008). Obszar doliny Wis³oka wybrano ze wzglêdu na ju¿ istniej¹ce tu atrakcje geoturystyczne oraz historyczne znaczenie dla badañ geo-logicznych tego rejonu.
LOKALIZACJA I CEL PROJEKTU
Projektowany geopark le¿y w Polsce po³udniowej, na terenie Beskidu Niskiego, Kotliny Jasielsko-Sanockiej (Do³y Jasielskie) oraz pogórzy: Strzy¿owskiego, Dynowskiego, Jasielskiego i Bukowskiego (Kondracki, 2011). Obszar objê-ty projektem jest zlokalizowany na terenie szeœciu powia-tów województwa podkarpackiego (ryc. 1):
– Krosno (miasto na prawach powiatu);
– kroœnieñskiego (gminy: Dukla, Chorkówka, Miejsce Piastowe, Iwonicz-Zdrój, Rymanów, Korczyna, Wojaszów-ka, Kroœcienko Wy¿ne, Jedlicze, Jaœliska);
– jasielskiego (Jas³o);
– brzozowskiego (gminy: Jasienica Rosielna, Haczów, Brzozów, Domaradz);
– strzy¿owskiego (gminy Niebylec i Strzy¿ów); – sanockiego (gmina Besko).
Przedsiêwziêcia bêdzie polega³o na przeprowadzeniu badañ i prac prowadz¹cych do utworzenia projektu Geo-parku „Dolina Wis³oka – Polski Teksas”.
W tym celu zostanie wykonana inwentaryzacja inte-resuj¹cych elementów przyrody nieo¿ywionej – obiek-tów geologicznych, geomorfologicznych oraz hydrogeo-logicznych – jak równie¿ ich waloryzacja pod k¹tem ochrony œrodowiska i mo¿liwoœci zagospodarowania na potrzeby geoturystyki i edukacji, zgodnie z wytyczny-mi (KoŸma, 2009b). Udokumentowane geostanowiska zo-stan¹ wprowadzone do Centralnego Rejestru Geostano-wisk Polski (http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/ geostanowiska).
Jednym z najwa¿niejszych wyników prac bêdzie mapa geologiczno-turystyczna obszaru geoparku (Kucharska i in., 2011). Powstanie ona na podstawie zestawienia wszystkich opracowañ kartograficznych tego rejonu, a w szczegól-noœci 10 arkuszy „Szczegó³owej mapy geologicznej Polski” w skali 1 : 50 000 (Ber, 2003).
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; radoslaw.wasiluk@ pgi.gov.pl.
OCHRONA PRZYRODY
G³ównymi formami ochrony przyrody na terenie pro-jektowanego geoparku s¹ parki krajobrazowe, park naro-dowy, rezerwaty przyrody oraz obszary „Natura 2000” (ryc. 2). W pó³nocnej czêœci planowanego geoparku le¿y Czarnorzecko-Strzy¿owski Park Krajobrazowy, który obej-muje swym zasiêgiem pasmo Suchej Góry wraz z wystê-puj¹cymi tu kompleksami leœnymi i rezerwatami skalny-mi. Po³udniowa czeœæ badanego terenu, z prze³omowym odcinkiem Wis³oka i Jasio³ki, le¿y na obszarze Jaœliskiego Parku Krajobrazowego oraz niewielkim fragmencie Magur-skiego Parku Narodowego. Po³udniowa czêœæ projekto-wanego geoparku znajduj¹ca siê w granicach Beskidu Niskiego nale¿y do obszarów programu „Natura 2000”. Rezerwaty przyrody wystêpuj¹ g³ównie w obrêbie parków krajobrazowych i w parku narodowym. Kilka rezerwatów
znajduje siê jednak poza ich obszarem (np. „Góra Cergowa”).
HISTORIA BADAÑ
Obszar projektowanego geoparku to jeden z podstawowych rejonów badañ geologicznych. W drugiej po³owie XIX w. Ignacy £ukasiewicz rozpocz¹³ w Bóbrce pioniersk¹ na skalê œwiatow¹ eksploata-cjê i przetwórstwo ropy naftowej. Roz-wój przemys³u naftowego przyczyni³ siê do intensyfikacji badañ geologicznych (Zuber, 1918). Spoœród bardziej zas³u-¿onych dla geologii œwiatowej badaczy prowadz¹cych prace w tym rejonie nale-¿y wymieniæ m.in. Jana Grzybowskiego, pioniera stratygraficznych badañ mikro-paleontologicznych, bez których nie mo¿e siê obyæ wspó³czesna geologia (Grzybow-ski, 1897, 1898). Stanis³aw „Miœ” D¿u³yñ-ski rozwin¹³ nowoczesne badania sedy-mentologiczne na œwiecie (D¿u³yñski, 1963, 2001). Henryk Œwidziñski zajmo-wa³ siê kartografi¹ i badaniami budowy górotworu karpackiego oraz popularyza-cj¹ walorów turystyczno-krajoznawczych tego obszaru (Œwidziñski, 1932, 1933). Teren ten równie¿ wspó³czeœnie jest atrak-cyjny dla badaczy (m.in. Wójcik, 2003; Oszczypko i in., 2006, 2008). Odbywa³y siê tu najwa¿aniejsze konferencje doty-cz¹ce geologii Karpat, m.in. zjazdy Pol-skiego Towarzystwa Geologicznego oraz Asocjacji Karpacko-Ba³kañskiej (Œl¹cz-ka, 1977; Gerlach i in., 1985; Koszarski, 1985; Kotlarczyk i in., 1985; Dziadzio & Uchman, 2004). Rejon ten by³ opisywa-ny w przewodnikach geologiczopisywa-nych skie-rowanych do geologów i turystów zainte-resowanych geologi¹ (¯ytko i in., 1973; Œl¹czka & Kamiñski, 1998). Stanowiska geologiczne, jako ciekawostki turystycz-ne na tym obszarze, od lat znajduj¹ siê w krêgu zainteresowañ wielu badaczy (Œwidziñski, 1932; Koszarski, 1962; S³omka i in., 2006, 2008; Alexandrowicz, 2008; Malata, 2008; http://www.ekoportal.gov.pl – zak³ad-ka Warto wiedzieæ i odwiedziæ/ Miejsca warte odwiedzenia/ Geoparki w Polsce).
G£ÓWNE ZAGADNIENIA EDUKACYJNO-TURYSTYCZNE
G³ównym celem turystyczno-edukacyjnym przedsiê-wziêcia jest popularyzacja wiedzy dotycz¹cej regionu zna-nego ze z³ó¿ ropy naftowej (ryc. 2; np. fa³d Potoka, Turze Pole, Wêglówka, Grabownica, Równe) i bêd¹cego koleb-k¹ œwiatowego przemys³u naftowego. Atrakcj¹ na skalê miêdzynarodow¹ jest za³o¿ona przez Ignacego £ukasie-wicza w XIX w. kopalnia ropy naftowej (obecnie skansen w Bóbrce). Na obszarze tym zaprezentowaæ mo¿na wiele ods³oniêæ ska³ macierzystych i zbiornikowych dla ropy
49 50 0 N° ' " 49 40 0 N° ' " 49 30 0 N° ' " 49 20 0 N° ' " 21 30 0 E° ' " 21 40 0 E° ' " 21 50 0 E° ' " 49 20 0 N° ' " 22 0 0 E° ' " 22 10 0 E° ' " 49 30 0 N° ' " 49 40 0 N° ' " 49 50 0 N° ' " 21 30 0 E° ' " 21 40 0 E° ' " 21 50 0 E° ' " 22 0 0 E° ' " 22 10 0 E° ' " 0 5 10km S£OWACJA SLOVAKIA B£A¯OWA granice gmin municipal borders p³aszczowina dukielska Dukla Nappe p³aszczowina magurska Magura Nappe p³aszczowina podœl¹ska Subsilesian Nappe p³aszczowina skolska Skole Nappe p³aszczowina œl¹ska Silesian Nappe granice nasuniêæ overthrust borders miasta urban areas granica pañstwa state border
linia przekroju (ryc. 6)
cross-section line (Fig. 6)
POLSKA
POLAND
A
B
A B
Ryc. 1. Granice gmin objêtych projektem geoparku zaznaczone na tle schematycznej
mapy geologicznej
Fig. 1. The boundaries of the municipalities covered by the project of geopark
naftowej. Ska³ami macierzystymi s¹ ró¿nowiekowe ciemne ³upki – od kredowych ³upków cieszyñskich, wierzowskich i lgockich, wystêpuj¹cych np. w Wêglówce i Domaradzu, przez paleoceñskie ³upki istebniañskie górne z Czarnorzek po oligoceñskie warstwy menilitowe, które ods³aniaj¹ siê np. w Rudawce Rymanowskiej (ryc. 3 – patrz na str. 260) i Rogach. Ska³y zbiornikowe stanowi¹ grubo³awicowe pia-skowce ró¿nego wieku – dolnokredowe piapia-skowce grodzi-skie i lgockie (np. w Krasnej i Domaradzu), kredowo--paleoceñskie piaskowce istebniañskie (ryc. 4 – patrz na str. 260) i eoceñskie piaskowce ciê¿kowickie (m.in. w Odrzy-koniu i Czarnorzekach; ryc. 5 – patrz na str. 260).
Drugim zagadnieniem o charakterze edukacyjnym bêdzie fa³dowo-p³aszczowinowa budowa Karpat. Pod wzglêdem geologicznym rejon ten jest bardzo zró¿nicowany, wystêpu-j¹ tu zarówno osady fliszowe (g³ównie piaskowce i ³upki) wieku od kredy po neogen, jak i osady czwartorzêdowe. Na
terenie projektowanego geoparku wyró¿nia siê a¿ piêæ fli-szowych jednostek tektoniczno-sedymentacyjnych w ran-dze p³aszczowin – magursk¹, dukielsk¹, œl¹sk¹, podœl¹sk¹ i skolsk¹ (ryc. 2, 6). Reprezentuj¹ one wszystkie g³ówne tektoniczne i sedymentacyjne jednostki polskich Karpat zewnêtrznych (ryc. 1). Na tym obszarze czytelny jest zwi¹-zek miêdzy rzeŸb¹ terenu a budow¹ geologiczn¹. Przyk³a-dem s¹ granice morfologiczne miêdzy Do³ami Jasielskimi a pasmami Beskidów, np. elewacje pasma Suchej Góry (ryc. 7) czy Cergowej (ryc. 8). Turystom przybli¿one zosta-nie pojêcie tektoniki jako ró¿nego rodzaju deformacji ska³ (fa³dy, nasuniêcia, uskoki, spêkania). W geostanowiskach bêdzie mo¿na zobaczyæ i porównaæ podstawowe typy ska³ karpackich.
Problematykê wód mineralnych wystêpuj¹cych na tym obszarze mo¿na w ciekawy sposób przedstawiæ odbiorcom (Chowaniec & Zuber, 2008). Miejscowoœciami najbardziej 49 50 0 N° ' " 49 40 0 N° ' " 49 30 0 N° ' " 21 40 0 E° ' " 21 50 0 E° ' " 22 0 0 E° ' " 49 50 0 N° ' " 21 40 0 E° ' " 21 50 0 E° ' " 22 0 0 E° ' " 49 30 0 N° ' " 49 40 0 N° ' " 49 50 0 N° ' " 0 5 10km góra Cergowa S£OWACJA SLOVAKIA Magurski Park Narodowy Magura National Park Jaœliski Park Krajobrazowy Jaœliska Landscape Park Czarnorzecko-Strzy¿owski Park Krajobrazowy Czarnorzeki-Strzy¿ów Landscape Park 1 2 3 4 4 8 5 5 6 7 9 10 11a 11d 11b 12 13 11c 11k 11j 11e 11h 11f11g 14 I II III IV V VI VII 11i jaskinie caves miasta urban areas granice nasuniêæ overthrust borders granica pañstwa state border parki krajobrazowe landscape parks parki narodowe national parks rezerwaty przyrody nature reserves
Atrakcje przyrodnicze parków krajobrazowych
I II
III
IV V
VI VII
Nature attractions of landscape parks
I II
III
IV V
VI VII
Czarnorzecko-Strzy¿owski Park Krajobrazowy
– rezerwat przyrody „Prz¹dki”, – rezerwat przyrody „Kretówki”, œcie¿ki przyrodnicze, – pomniki przyrody (600-letni d¹b „Poganin” w Wêglówce)
Jaœliski Park Krajobrazowy:
– rezerwat przyrody „Kamieñ nad Jaœliskami”, – rezerwat przyrody „Prze³om Jasio³ki”, – rezerwat przyrody „Modrzyna”, rezerwat przyrody „Wadernik”, œcie¿ki przyrodnicze
Czarnorzeki-Strzy¿ów Landscape Park
– „Prz¹dki” Nature Reserve, – „Kretówki” Nature Reserve, nature paths,
– nature monumenths (600-year old oak tree “Poganin” in Wêglówka)
Jaœliska Landscape Park
– „Kamieñ nad Jaœliskami” Nature Reserve, – „Prze³om Jasio³ki” Nature Reserve,
– „Modrzyna” Nature Reserve, – „Wadernik” Nature Reserve, nature paths
Atrakcje turystyczne 1 2 3 4 5 6 7 8 Touristic attractions – ruiny zamku w Odrzykoniu
– Muzeum Przemys³u Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego £ukasiewicza w Bóbrce – Muzeum Kultury £emkowskiej w Zyndranowej
– uzdrowiska zdrojowe w Rymanowej i Iwoniczu-Zdroju – zabytkowe koœcio³y drewniane w Haczowie i Bliznem
wpisane na Listê œwiatowego dziedzictwa UNESCO – Muzeum Historyczne – Pa³ac w Dukli
– Rezerwat Tysi¹clecia na Cergowej Górze Rezerwat Tysi¹clecia na Cergowej Górze – – stare miasto w Kroœnie
Odrzykoñ castle ruins
The Ignacy £ukasiewicz Museum of Petroleum Industry in Bóbrka Museum of Lemko Culture in Zyndranowa
spas in Rymanów and Iwonicz-Zdrój
old wooden churches in Haczów and Blizne, UNESCO World Heritage Sites Historical Museum – Dukla Palace
nature reserve Old Town in Krosno
Atrakcje geoturystyczne 9 10 11 a b c d e f g h i j k 12 13 14 Geotouristic attractions a b c d e f g h i j k
– najwiêksza w polskich Karpatach zewnêtrznych czapka tektoniczna (Bonarówka) – najwiêksze osuwisko w Polsce (Wêglówka)
– zabytkowe i czynne kopalnie ropy naftowej ( – Wêglówka, – Turze Pole, – Grabownica, – Krosno, – Równe, – Winnica, – Potok, – Kroœcienko Wy¿ne, – Wietrzno, – Iwonicz, – Klimkówka)
– ods³oniêcia ska³ macierzystych dla ropy naftowej (Rudawka Rymanowska – warstwy menilitowe)
– ods³oniêcia ska³ zbiornikowych dla ropy (Czarnorzeki – piaskowce ciê¿kowickie) – Besko – prze³om Wis³oka
the largest tectonic klippe in the Polish Outer Carpathians in Bonarówka the biggest landslide in Poland (Wêglówka)
historic and active oil-mines ( – Wêglówka, – Turze Pole, – Grabownica,
– Krosno, – Równe, – Winnica, – Potok, – Kroœcienko Wy¿ne,
– Wietrzno, – Iwonicz, – Klimkówka)
outcrops of source rocks for oil (Rudawka Rymanowska – Menilite Beds) outcrops of source rocks for oil (Czarnorzeki Ciê¿kowice Sandstones) Besko – Wis³ok River gorge
obszary „Natura 2000”
area of „Natura 2000”
geostanowiska w bazie Narodowego Archiwum Geologicznego
geosites in National Geological Archive base
Ryc. 2. Ochrona przyrody oraz atrakcje geoturystyczne na terenie projektowanego geoparku Fig. 2. Nature conservation and geotouristic attractions in the proposed geopark
znanymi z wód leczniczych s¹ Iwonicz--Zdrój i RymanówIwonicz--Zdrój.
Zagadnienia edukacyjne bêd¹ wyja-œnione na zaprojektowanych w tym celu tablicach.
Wyj¹tkowoœæ wytypowanego regio-nu podkreœlaj¹ m.in.:
– zabytkowe, w wiêkszoœci czynne kopalnie ropy naftowej (np. w Bóbrce, Kroœnie, Turzym Polu, Wêglówce, Gra-bownicy, Wietrznie);
– w aspekcie geologiczno-przyrod-niczym – np. najwiêksza w Polsce czap-ka tektoniczna Bonarówki (ryc. 2), stra-totypowe profile p³aszczowiny pod-œl¹skiej, bêd¹cej najmniejsz¹ jednostk¹ karpack¹, du¿e ods³oniêcia ró¿nowieko-wych ska³ fliszoró¿nowieko-wych, rezerwaty przyro-dy nieo¿ywionej, np. Rezerwat Tysi¹c-lecia na Cergowej Górze (ryc. 8), rezer-wat „Prz¹dki” (ryc. 5 – patrz na str. 260), najwiêksze osuwisko w Polsce (Wêglów-ka), prze³omy rzek Wis³ok (ryc. 3 – patrz na str. 260) i Jasio³ka, jak równie¿ jaski-nie szczelinowe (np. w Lipowicy i Czar-norzekach);
– rezerwaty florystyczne – np. „Cisy w Malinówce”, „Kretówki”;
– walory architektoniczne – jedy-na w swoim rodzaju drewniajedy-na architek-tura sakralna, np. drewniane koœcio³y w Haczowie i Nowej Wsi wpisane na Listê Œwiatowego Dziedzictwa Kultu-ralnego UNESCO, inne koœcio³y i cer-kwie, skansen drewnianej architektury ³emkowskiej w Zyndranowej, ruiny zam-ku w Odrzykoniu, dworki szlacheckie i inne;
– stanowiska archeologiczne – gro-dziska (np. na „Prz¹dkach”);
– atrakcje turystyczne – np. Muzeum Przemys³u Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego £ukasiewicza w Bóbrce, Muzeum Historyczne – Pa³ac w Dukli, prywatne Muzeum Kultury £emkowskiej w Olchowcu, dom zdrojowy w Iwoni-czu-Zdroju, Muzeum Kultury £emkow-skiej w Zyndranowej, skansen archeolo-giczny w Trzcinicy, dzikie zak¹tki Beski-du Niskiego w rejonie Dukli, panorama Do³ów Jasielskich z pasma Suchej Góry oraz liczne imprezy sportowo-rekrea-cyjne, wtym samochodowe rajdy tere-nowe 4´4 w Korczynie, samochodowy Rajd Rzeszowski czy zawody balonowe w Kroœnie.
W ramach projektu wyznaczone zo-stan¹ geostanowiska, a dla wybranych spoœród nich sporz¹dzone bêd¹ tablice informacyjno-edukacyjne. W najciekaw-szych rejonach zaprojektowane zostan¹
O k O k O k O k O k O k O k O k O m O m O m O m O m O m OE m OE m OE m OE m O m E b bE E b E b E ps E ps E ps E ps E ps E ps E ps E ps E ps E ps E ps E ps K i K i E ps O m K i K i K r K r K r K r K r K w K w K s K s K s K s K ps K ps K ps K ps K ps K ps Kd Kd Kd Kd Kd Kd Kd Kd S B g Bg Bd B d Bd Bd Md Md Md M d Md M+Pg M+Pg Pz Pz Pz Pz Pz Cm+Pt Cm+Pt Cm+Pt Cm+Pt Cm+Pt warstwy kroœnieñskie Krosno Beds warstwy menilitowe Menilite Beds formacja magurska Magura Formation formacja beloweska Beloveza Formation pstr y eocen V ariegated Eocene warstwy inoceramowe Inoceramian Beds warstwy ropianeckie i ciœniañskie Ropianka and Cisna Beds margle wêglowieckie W êglówka Marls warstwy istebniañskie Istebna Beds górna kreda – pstra V ariegated Upper Cretaceous dolna kreda Lower Cretaceous
sarmat Sarmatian górny
baden Upper Badenian dolny baden Lower Badenian dolny miocen Lower Miocene mezozoik i paleogen Mesozoic and Paleogene
paleozoik Paleozoic proterozoik
i kambr Proterozoic and Cambrian Karpatyzewnêtr zne OuterCarpathians Karpatyzewnêtr zne OuterCarpathians przedpole Karpati zapadliskopr zedkarpackie CarpathianForeland andCarpathian Foredeep O k O m OE m E b E ps K r K w K s K ps Kd S Bg Bd Md M+Pg Pz Cm+Pt K i nasuniêcia overthrusts KROSNO POLSKA POLAND S£OW ACJA SLOV AKIA P£ASZCZOWINA MAGURSKA MAGURA NAPPE P£ASZCZOWINA DUKIELSKA DUKLANAPPE SMILNO SW [km] P£ASZCZOWINA ŒL¥SKA SILESIAN NAPPE WÊGLÓWKA ¯YZNÓW P£ASZCZOWINA PODŒL¥SKA SUBSILESIANNAPPE NIEBYLEC P£ASZCZOWINA SKOLSKA SKOLE NAPPE £USKAZG£OBICKA ZG£OBICETHRUST -SHEETS ZAPADLISKO PRZEDKARPACKIE CARPATHIAN FOREDEEP –15 –10 –5 0 NE 0 –5 –10 OBSZAR PROJEKTOW ANEGO GEOP ARKU AREA O F T HE PROJECTED GEOP ARK [km] A B RZESZÓW R yc. 6. Schematyczny przekrój geologiczny Smilno–Rzeszów (lokalizacja na ryc. 1) (Oszczypko i in., 2006, zmienione) Fig. 6. Schematic geological cross-section Smilno–Rzeszów (for location see Fig. 1) (Oszczypko et al., 2006, modified)
œcie¿ki geologiczno-turystyczne, nastêpnie wykonane i udo-stêpnione gminom bêd¹:
– mapa geoturystyczna geoparku w skali 1 : 50 000, z zaznaczonymi geostanowiskami i œcie¿kami geologiczno--turystycznymi;
– opracowanie tekstowe zawieraj¹ce opis poszczegól-nych geostanowisk i œcie¿ek edukacyjposzczegól-nych.
LITERATURA
ALEXANDROWICZ Z. 2008 – Sandstone rocky forms in Polish Carpathians attractive for education and tourism. Prz. Geol., 56: 680–687.
ALEXANDROWICZ Z. & ALEXANDROWICZ S. 2004 – Geoparks – the most valuable landscape parks in southern Poland. Pol. Geol. Inst. Spec. Pap., 13: 49–56.
BER A. 2003 – Detailed geological mapping in Poland as a base for selection of representative geosites. Pol. Geol. Inst. Spec. Pap., 13: 29–34.
CHOWANIEC J. & ZUBER A. 2008 – Touristic geoattractions of Polish Spas. Prz. Geol., 56: 706–710.
DZIADZIO P. & UCHMAN A. (red.) 2004 – LXXV Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Iwonicz Zdrój, 22–25 wrzeœnia 2004 r. Materia³y konferencyjne. Pañstw. Inst. Geol., Jas³o, Kraków. D¯U£YÑSKI S. 1963 – WskaŸniki kierunkowe transportu w osadach fliszowych. Stud. Geol. Pol., 12: 1–136.
D¯U£YÑSKI S. 2001 – Atlas of sedimentary structures from the Polish Flysch Carpathians (material for 12thMeeting of the Asso-ciation of European Geological Societies). Inst. Nauk Geol. UJ, Kraków, s.132.
GA£USZKA A. & WOJCIECHOWSKI K. 2003 – Geoparki – nowa forma ochrony litosfery. Dzikie ¯ycie, 102–103 [http://pracownia.org.pl/ dzikie-zycie-numery-archiwalne,2102,article,2212].
GERLACH T., KOSZARSKI L. & KOSZARSKI A. 1985 – Stop 23. £ê¿any–Jab³onica–Niebylec–Krasna–Wêglówka. Selected problems of geomorphology and Quaternary along the Dukla Pass–Rzeszów transect. Guide to Excursion 5, 13th
Congress of the Carpatho-Balkan Geological Association, Cracow, Poland, 1985. Geol. Inst., Kraków: 96–110.
GOLONKA J. & KROBICKI M. 2007 – The Dunajec River rafting – one of the most interesting geotouristic excursions in the future trans-border Pieniny Geopark. Geoturystyka, 3: 29–44. GRZYBOWSKI J. 1897 – Mikroskopowe badania namu³ów wiertniczych z kopalñ naftowych. 1 – Pas potocki i okolica Krosna, 2 – Uwagi ogólne. Kosmos, 22: 393–439.
GRZYBOWSKI J. 1898 – Otwornice pok³adów naftonoœnych okolicy Krosna. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. Akad. Umiej., Ser. 2, 33: 257–305. JEZIERSKI H.J. 2008 – Geoturists – welcome in Poland! Prz. Geol., 56: 577–578.
JEZIERSKI H.J. 2011 – Geoturystyka wypali³a. Prz. Geol., 59: 254, 257. KNAPIK R., SOBCZYK A. & ALEKSANDROWSKI P. 2007 – Karkonoski Park Narodowy – proponowany obszar ochrony georó¿no-rodnoœci w Europejskiej Sieci Geoparków. [W:] Štrusa J. & Knapik R. (red.) Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Vìd. Konf., øíjen 2006, Svoboda n. Úpou. Opera Corcont., 44/2: 585–592.
Sucha Góra (p³aszczowina œl¹ska)
Sucha Mountain (Silesian Nappe)
czapka tektoniczna Bonarówki (p³aszczowina œl¹ska)
tectonic Klippe of Bonarówka (Silesian Nappe)
E
W
p³aszczowina podœl¹ska
Subsilesian Nappe
fa³dy wêglowieckie
Wêglówka folds
Ryc. 7. Widok z Lutczy na Such¹ Górê. Fot. M. Bieñkowska-Wasiluk
Fig. 7. The view from Lutcza towards Sucha Mountain. Photo by M. Bieñkowska-Wasiluk
E
W
Góra Cergowa
Cergowa Mountain p³aszczowina dukielska
Dukla Nappe
p³aszczowina œl¹ska, centralna depresja karpacka Silesian Nappe, Central Carpathian Depression
Ryc. 8. Widok z Do³ów Jasielskich na górê Cergow¹. Fot. R. Wasiluk
KONDRACKI J. 2011 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 444.
KOSZARSKI L. 1962 – Ska³ki piaskowców istebniañskich w okolicy Krosna. Chr. Przyr. Ojcz., 17: 17–31.
KOSZARSKI L. (red.) 1985 – Geology of the Middle Carpathians and the Carpathian Foredeep. [W:] Carpatho-Balkan Geological Asso-ciation, XIII Congress, Cracow, Poland. Guide to excursion 3. AGH, Kraków: 42–254.
KOTLARCZYK J., KWIATKOWSKI S., MORYC W., ŒL¥CZKA A. & ¯YTKO K. 1985 – Geotraverse Kraków–Baranów–Przemyœl– Ustrzyki Dolne–Komañcza–Dukla. [W:] Carpatho-Balkan Geological Association, XIII Congress, Cracow, Poland. Guide to excursion 4. AGH, Kraków: 150–171.
KOMA J. 2009a – Ocena mo¿liwoœci utworzenia geoparku w obsza-rze £uku Mu¿akowa, woj. lubuskie, powiat ¿arski. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Wroc³aw.
KOMA J. 2009b – Opracowanie zasad identyfikacji i waloryzacji geotopów dla potrzeb sporz¹dzenia dokumentacji projektowanych geoparków w Polsce z zastosowaniem systemów GPS i GIS. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Wroc³aw.
KOMA J. & KUPETZ M. 2008 – The transboundary Geopark Muskau Arch (Geopark £uk Mu¿akowa, Geopark Muskauer Faltenbogen). Prz. Geol., 56: 692–698.
KROBICKI M. & GOLONKA J. 2008 – Geotouristical values of the Pieniny Klippen Belt and Tatra Mountains regions (Poland). Prz. Geol., 56: 670–679.
KUCHARSKA M., POCHOCKA-SZWARC K., RYCHEL J., KRZYWICKI T., BER A., DANEL W. & PIELACH M. 2011 – Mapy geologiczno-turystyczne parków narodowych. Prz. Geol., 59: 352–356. KUPETZ A. & KUPETZ M. 2009 – Der Muskauer Faltenbogen. Verlag Dr Friedrich Pfail, Münschen, s. 224.
MALATA T. 2008 – Development of Polish Flysch Carpathians revealed in outcrops and landscape. Prz. Geol., 56: 688–691.
MIŒKIEWICZ K., GOLONKA J., WAŒKOWSKA A., DOKTOR M. & S£OMKA T. 2011 – Transgraniczny geopark „Karpaty fliszowe i ich wody mineralne”. Prz. Geol., 59: 611–621.
OSZCZYPKO N., UCHMAN A. & MALATA E. (red.) 2006 – Rozwój paleotektoniczny basenów Karpat Zewnêtrznych i pieniñskiego pasa
ska³kowego (Palaeotectonic evolution of the Outer Carpathian and Pieniny Klippen Belt Basins). Inst. Nauk Geol. UJ, Kraków: 19–43. OSZCZYPKO N., ŒL¥CZKA A. & ¯YTKO K. 2008 – Regionalizacja tektoniczna Polski – Karpaty zewnêtrzne i zapadlisko przedkarpackie. Prz. Geol., 56: 927–935.
S£OMKA T., DOKTOR M., JONIEC A., KICIÑSKA A., MAYER W. & S£OMKA E. 2008 – Development of geotourism in Poland and examples of geosites from the „Catalogue of geotouristic objects in Poland”. Prz. Geol., 56: 588–594.
S£OMKA T., KICIÑSKA-ŒWIDERSKA A., DOKTOR M. & JONIEC A. 2006 – Katalog obiektów geoturystyczne w Polsce. Wyd. AGH, Kraków, s. 260.
ŒL¥CZKA A. (red.) 1977 – Przewodnik XLIX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Krosno, 22–25 wrzeœnia 1977 r. Wyd. Geol., Warszawa, s. 148.
ŒL¥CZKA A. & KAMIÑSKI M. 1998 – A guidebook to excursions in the Polish Flysch Carpathians. Grzybowski Found. Spec. Publ., 6: 171. ŒWIDZIÑSKI H. 1932 – Projekt rezerwatu „Prz¹dki” pod Krosnem. Ochr. Przyr., 12: 58–64.
ŒWIDZIÑSKI H. 1933 – „Prz¹dki” – ska³ki piaskowca ciê¿kowickiego pod Krosnem. Zabyt. Przyr. Nieo¿yw., 2: 94–125.
WONIAK P., SIKORA R., LASOÑ K., MARKOWIAK M., HAISIG J., SZULC J. & HAGDORN H. 2010 – Geopark Góra Œw. Anny. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Wroc³aw.
WÓJCIK A. 2003 – Czwartorzêd zachodniej czêœci Do³ów Jasielsko--Sanockich (polskie Karpaty Zewnêtrzne). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 178: 148.
ZUBER R. 1918 – Flisz i nafta. Pr. Nauk. Tow. Pop. Nauki Pol., Dz. 2, T. 2: 381.
¯YTKO K., GUCIK S. & ŒL¥CZKA A. 1973 – Przewodnik geologicz-ny po wschodnich Karpatach fliszowych. Wyd. Geol., Warszawa, s. 222.
http://geopark-kielce.pl.
http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostanowiska. http://www.ekoportal.gov.pl.
http://www.mos.gov.pl/kategoria/2372_geologia_dla_turystyki.
Praca wp³ynê³a do redakcji 28.06.2012 r. Po recenzji akceptowano do druku 18.02.2013 r.
Materia³y dodatkowe s¹ dostêpne na stronie internetowej: http://www.pgi.gov.pl/prz_geol, w zak³adce Przegl¹d Geologiczny (2013-04) tom 61, obok artyku³u.
w Rudaw- ce Rymanowskiej. Po³udniowa czeœæ jednostki œl¹skiej, antyklina Iwonicza Zdroju (zob. Wasiluk, str. 224). Fot. R. Wasiluk
Cover photo: Oligocene Menilite Beds (Menilite shales, Tylawa Limestones) outcrop in the Wis³ok River bed at Rudawka
Rymanow-ska. Southern part of the Silesian Unit in the eastern part of the Polish Outer Carpathians, Iwonicz Zdrój anticline (see Wasiluk, p. 224). Photo by R. Wasiluk
The project of the Geopark "Wis³ok Valley – The Polish Texas" (see p. 224)
Ryc. 4. Ska³ka „Konfederatka” w Woli Komborskiej, ostañce
eolicz-ne (piaskowce istebniañskie – kreda–paleocen), ska³y zbiornikowe dla ropy naftowej. Fot. M. Bieñkowska-Wasiluk
Fig. 4. „Konfederatka” rock at Wola Komborska, aeolian monadnock
(Istebna Sandstones – Cretaceous–Paleocene), reservoir rocks for oil. Photo by M. Bieñkowska-Wasiluk
Ryc. 5. Ska³ki „Prz¹dki” w Czarnorzekach, ostañce eoliczne
(piaskowce ciê¿kowickie – eocen), ska³y zbiornikowe dla ropy naftowej. Fot. R. Wasiluk
Fig. 5. „Prz¹dki” rocks at Czarnorzeki, aeolian monadnock
(Ciê¿-kowice Sandstones – Eocene), reservoir rocks for oil. Photo by R. Wasiluk
Ryc. 3. Prze³om Wis³oka w Rudawce Rymanowskiej (warstwy menilitowe – oligocen). Fot. M. Bieñkowska-Wasiluk Fig. 3. Wis³ok River gorge in Rudawka Rymanowska (Menilite Beds – Oligocene). Photo by M. Bieñkowska-Wasiluk
