A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA IU R ID IC A 22, 1985
A n d r z e j Z ą b ik
PRZESTĘPSTW O, W IN A I KARA W PO G LĄ D A CH ED M UND A KRZYM USKIEGO
Z y cie i tw ó rc zo ść n a u k o w a Ed m u nd a K rzy m usk ie g o p r z y p ad ły na b u rz liw y o k re s „w alk i szk ó l" w n a u c e p ra w a k ar n eg o . T r a d y c y j n y k la sy c y z m zm ie rzch a ł i p rz ech o d z ił w n e o k la sy c y z m b ąd ź też p rz e
-tw a r za ł się w no rm aty w izm , p o w sta ła i d y n a m icz n ie ro z w ija ła się szko ła an tro p o lo g ic zn a, a w tra k c ie jej ap o g eu m F. Liszt d ał p o c z ą te k szk o le so cjo lo g iczn e j, o d rz u cając n a jb a rd z ie j ra ż ąc e w a d y k ie r u n k u a n tr o p o lo g iczn ego , częścio w o jed n ak w y k o r z y stu ją c p sy ch o lo g icz n e u w a r u n k o w a n ia p rz estęp stw a . T oteż K rz ym usk i n ie p o z o sta ł o b o ję tn y n a n o w e p r ą -d y w n a u c e w ie-dz ąc, że ap o te o za k lasy cy z m u m o g łab y sp o w o -do w ać li ty lk o sk o stn ie n ie p o g lą d ó w i z a p o z n a n ie rz ecz y w isto śc i. T a k się je d n a k złożyło, że p rzez n a stę p n e p o k o le n ia b a d ac zy , a n a w e t p rzez sw o ich u cz n ió w ó w w y b itn y u c z o n y za lic z a n y je s t do g ro n a p rz e d sta w ic ieli szk o ły k la sy cz n ej, ac zk o lw ie k „zm ierzch k ie r u n k u k la s y c z -nego , k tó r e g o b y ł w y ra zem , sp o w od o w ał, że n ie za w sze d o ce n ia n o je g o w ag ę i je g o n ie p r z e c ię tn y w k ła d w o g ó ln y d o ro b e k n a u k o w y " 1. N e s to r n a u k i p o lsk ieg o p ra w a k a r n e g o i u cz eń K rz y m u sk ie g o — W . W o lte r c h a r a k te r y z u je teg o u cz o n e g o n a d z w y cz aj traf n ie , p o d n o -sząc je g o „sze ro k ie h o ry z o n ty h u m an isty c zn e i za m iło w a n ia k u l tu r a l-n e", tr w a łą p o z y c ję w h isto rii l-n au k i p o lsk ie j, p o tw ie rd z o l-n e w ielo m a p r a cam i z d zied z in y filozofii p ra w a , p ra w a k a r n e g o i p ro c eso w eg o , p ra w a p a ń stw o w e g o , a w szcze g óln o śc i d zieło o f u n d a m e n ta ln y m z n a -cz e n iu — W y k ł a d pra w a ka rne go . O ty m o sta tn im p isze W o lte r , iż „ je st to je g o n ajle p sz a p ra ca , k tó ra na tle w sp ó łc ze sn e j ep o ki, jak o w y r a z p e w n e g o p o g lą d u te o re ty c z n e g o , n ie m a so b ie ró w n e j p r a c y w jęz y k u po lskim , a n a w e t ze sta w io n a b y ć m oże z n ajc e n n ie jsz y m i
1 K. O p a ł e k , W. W o l t e r , N a u k a l i l o z o l i i p r a w a i p r a w a k a r n e g o w P o ls c e , K r a k ó w 1948, s. 25.
d zieła m i ob cy m i o id en ty cz n y m p o d k ła d z ie n au k o w y m . Z g o d n ie ze sp e k u la ty w n y m i za m iło w an ia m i a u to r a , k tó ry ta k o lb rzy m ią w a g ę p rz y w iąz y w a ł do filo zo fic zn y ch p o d s ta w p ra w a , zaś p r a w a k a r n e g o w szc zegó ln o ści, ta k z w an e te o rie k a r n e w y b ija ją s ię n a p ie rw s z y p lan , w y c isk a ją c szcz eg ó ln e p ię tn o na ca łe j p r a c y , lo g icz n ie n ie n a g a n -n ie zh ar m o -n izo w a-n e j. W y k ła d te -n sta -n o w ił p rzez d łu g ie la ta p o d sta w ę d la te o rii i p r a k ty k i p r a w a a u str ia c k ie g o w g ro n ie p ra w n ik ó w p o l-skich , b ę d ą c zr e sztą p ier w szy m p o lsk im o p ra c o w an ie m ca łe g o te g o p ra w a z a b o r cz e g o " 2. I cho ć n a w e t w sp ó łcz eśn i d o c e n ia ją o tw a rto ść K rz y m u sk ie g o n a n o w e p rą d y , jeg o ch ło n n o ść i to l e r a n c ję 3, to je d n a k do dzisiaj p o zo stał on w o cz ach p o to m n y ch n ie ja k o sz ta n d a ro w y m p r z ed sta w ic iele m z m ier zc h a ją c eg o k lasy cy z m u . P o sta ra m się w n in i e j-szy m p rz y cz y n k u zw ró cić u w a g ę c z y te ln ik a n a fakt, iż w sw ej d ro d ze do n o w szy c h p o g lą d ó w zasze d ł K rz y m u sk i do ść d ale k o i od tr a d y c y j -n y c h za ło ż eń sz k o ły k la sy c z -n e j w ielo k ro t-n ie o d stę p o w a ł.
E dm u nd K aro l F elik s K rz y m u sk i u r o d z ił się w K ru sz y n ie w 1851 r., zm arł w 1928 r. Był sy n em sędzieg o. S tud ia u k o ń cz y ł n a U n iw e r sy te -cie W a r sz a w sk im w 1876 r. N a p rz eło m ie la t 1874/1875 k o n ty n u o w a ł stu d ia w H e id e lb erg u , g d zie ze tk n ą ł się z R öderem , p rz e d sta w ic ie le m te o rii m o ra ln e j p o p ra w y p r z estę p c y . Po p o w ro c ie do k r a ju d w a lata ap lik o w ał w T ry b u n a le C yw iln y m w W a rsza w ie . W 1879 r. p rze n ió sł się do K rak o w a , n o stry f ik o w a ł sw ó j d yp lo m i o b ro n ił sw o ją te z ę d o -k to r s-k ą w 1880 r. W r o -k p ó źn iej h ab ilito w ał się r o z p r a w ą p t. T eoria
ka rn a Ka nta ze st a n o w i s k a j eg o o g ó l n ej n a u ki o ro z u m ie p r a k t y c z -n y m , w d w a la ta p ó ź-n ie j o p u b lik o w a -n ą p rzez A k a d em ię U m ie jęt-n o ś ci4.
Lata 1882— 1883 sp ędz ił w Lipsku, k o n ty n u u ją c stu d ia n a d d o g m a ty k ą p ra w a k a r n e g o , a o w o cem je g o p o b y tu w N iem czech sta je się c a ło ś c io -w a p ra c a o u siło -w an iu , -w k t ó r e j n a p o ty k a m y -w ie le o d k ry -w c z y ch tw ierd z e ń d o ty c z ą cy c h za le żn o śc i k a r y od r o d z a ju i p o sta ci w in y 3. Po śm ierci A. B o jarsk ieg o , w 1884 r. K rz ym u sk i m ian o w a n y z o stał p ro fe so rem n a d z w y c z ajn y m p r a w a i p o s tę p o w a n ia k a r n e g o w U n iw e r sy -tec ie Ja g iello ń sk im , zaś w r. 1888 — p ro fe so re m zw y cz ajn y m . O d 1881 r. zo stał czło n k ie m K om isji P ra w n e j P o lsk ie j A k a d e m ii U m iejętn o ści, a w 1904 r. — czło n k ie m k o re sp o n d e n te m A k ad e m ii U m ie jętn ości. Po o d z y sk a n iu przez P o lsk ę n ie p o d leg ło ści b ie rz e c zy n n y u d z ia ł w K om isji K o d y fik a cy jn e j, a n a w e t w 1918 r. p u b lik u je sw ó j w ła s n y p ro
-2 T a m ż e , s. -24— -25. 5 E. J a n i s z e w s k a - T a l a g o , S z k o ł a a n t r o p o l o g i c z n a p r a w a k a r n e g o w P o l s c e , W a r s z a w a 1965, s. 42. 4 E. К r z y m u s к i, T e o r i a k a r n a K a n t a z e s t a n o w i s k a j e g o o g ó l n e j n a u k i o r o z u -m i e p r a k t y c z n y -m , K r a k ó w 1982 (R o zp r a w y W y d z ia łu H is to r y c z n o - F il o z o fi c z n e g o A U , t. 16). 5 E. K r z y m u s k i , Z a s a d y n a u k i o u s i ł o w a n i u p r z e s t ę p s t w , W a r s z a w a 1884.
je k t k o d e k su k a rn e g o , n ie z n a jd u ją c y je d n a k u z n a n ia w o c za ch w sp ó łc z esn y łc h p ra k ty k ó w i te o r e ty k ó w 6. E. K rzy m u sk i b y ł filozofem i te o -r e ty k ie m p -ra w a k a -rn e g o c en io n y m z a -ró w n o p -rzez w sp ó łcz esn y c h , ja k i te raz . P u b lik o w a ł w ję z y k u p olskim , f ra n c u sk im i n iem ieckim . D o-c e n ia n y by ł tak ż e p rz ez te o r e ty k ó w n ie m ie o-c k o ję z y o-cz n y o-c h 7. A o-czk o lw iek sam K rz y m u sk i u w a ż a ł się za k a n ty st ę i k la sy k a , szc zeg ó ln ie zaś w p o g lą d a c h n a p r z e stę p stw o i k a r ę 8, to je d n a k , ja k się w y d aje , n ie trz y m a ł się n ie w o ln icz o n a u k i te g o w ielk ieg o filozofa, lecz cz erp iąc z n iej ty lk o in sp ira cję , sk ła n ia ł się do za ło ż eń szk o ły so cjo lo g iczn e j, n ie o d w o łu ją c się z re sz tą w p ro st do ó w c ze sn y c h „n o w in e k " .
I. PO JĘ C IE P R A W A K A R N E G O I P R Z E S T Ę P S T W A
1. D ążąc do zd efin io w a n ia p ra w a w y ró ż n ia K r zy m u sk i d w a p u n k ty w id z en ia — p ra k ty c z n y i te o re ty c z n y . P raw o k a r n e z p u n k tu w id z e -nia te o re ty c z n e g o je s t o d rę b n ą n au k ą, u jm u ją c ą lo g iczn ie i n iesp rz ecz - n ie z a sa d y i in sty tu c je z a w a rte w p rze p isa ch , zaś „ p ra k ty c z n e " u ję c ie „o zn acz a p e w n ą k a te g o r ię p rze p isó w p r a w n y c h u rz ą d z a ją c y c h p e w n ą sfer ę sto su n k ó w n a sz eg o ży c ia sp o łe cz n e g o tu d zież w szy stk ie u p o w aż -n ie -n ia i o bo w iązki, k tó r e z o w y c h p rz ep isó w w y p ły w a ją d la 6só b z n a jd u ją c y c h się po d ich p a n o w a n ie m " 9.
W d ef in icji tej, ?«k m o żn a b y sądz ić p rim a facie, m o w y n ie m a o h isto r y c zn o śc i p r aw a , czy li o je g o w zg lę d n o ści w o d n ies ie n iu do k o n k r e tn e j ep o ki h isto ry c zn e j, ja k ró w n ież o sp o łe c z n y ch je g o u w a -ru n k o w a n iac h . M ożna b y lap id a r n ie po w ie dz ie ć, iż tre ś ć te j d efin icji d a je się u ją ć w zdaniu , że p ra w e m k a r n y m je s t o gó ł n o rm u s ta n o w io n y c h p rzez u staw o d a w c ę . J e d n a k ż e ta k ie stw ie r d z en ie n ie b y ło b y tra fn e. K rz ym u ski w isto cie rze czy u w z g lę d n ia w sp o m n ia n e cz y n -n ik i p rz y i-n -n y c h o k a z ja c h a-n iżeli b u d o w a-n ie d efi-n ic ji. R e k o -n str u k c ji jeg o p o g ląd ó w d o k o n y w a ć trze b a, śled zą c tok ro zu m o w a n ia w o b sz e r-n y m i p io r-n iersk im w p o lsk ie j teo rii p ra w a k a r r-n e g o o m ó w ier-n iu teo rii d o ty c zą c y ch ra c jo n a liza c ji k a r y w h isto ry cz n y m u ję ciu , zn ac zen ia p ra w a k a r n e g o dla sp o łe c ze ń stw a i sto su n k u p r a w a k a r n e g o do in -n y c h g ałę zi p r a w a 10. 6 E. K r z y m u s k i , P r o j e k t k o d e k s u k a r n e g o p o l s k i e g o . T y t u ł w s t ę p n y i c z ę ś ć o g ó l n a , W a r s z a w a 1918. 7 W ie l o k r o t n ie p o w o łu je s i ę n a K r z y m u s k ie g o w y b i t n y k a r n is t a A . F i n g e r w s w o im p o d r ę c z n ik u pt. D a s D e u t s c h e S t r a l r e c h t , B e r lin 1912— 1914. 8 E. K r z y m u s k i , P r o j e k t . . . , s. 5. 9 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d p r a w a k a r n e g o z e s t a n o w i s k a n a u k i i p r a w a a u s t r i a c k i e g o , t. 1, K r a k ó w 1911, s. 1. 10 T a m ż e , s. 1— 50.
A u to r d o str z e g a zm ien n o ść h isto r y c zn ą n o rm p r a w a k a rn e g o , u z a -leż n io n ą od d a n e j k o n k re tn e j fo rm a cji h is to r y c z n e j11. Je ś li p rz y ją ć , iż n o rm a ty w izm u jm o w a n y ja k o k i e r u n e k n e o k la sy c z n y 12 tr a k tu je p r a w o k a r n e ja k o b y t sam w sob ie i n ie p ró b u je się d o szu k iw a ć sp o -łecz n y ch , p o lity c zn y c h czy też ek o n o m ic zn y ch p rz e słan e k k i e r u ją c y c h u staw o d aw cą , to z p e w n o śc ią K rzy m usk i do tak ic h n e o k la sy k ó w n ie n ależ ał. P isze on, że ,,Do p o z n a n ia p o d staw filo zoficzn ych p ra w a k a r -n eg o m ożem y d o jść ty lk o zd aw szy so b ie ja s-n o sp ra w ę z z a d a -n i a [pod kr. A. Z.], ja k ie w o g ó le m a ją sp ełn ia ć p a ń stw o i p ra w o w o b ec ca łe g o o rg a n izm u n a sz e g o ży cia sp o łecz n eg o , o ra z ze sto su n k ó w p r a w -ny ch, ja k ie w sk u tek teg o p o w in n y z a w iązy w a ć się m iędzy o so b n ik iem i p a ń stw e m . P a ń stw o m oże k a r a ć ty lk o o tyle, o ile d o m ag a się teg o p r a w o [zasad a n a ll u m crimen..., p rz y p . A. Z .] , a czy i d lac ze g o d o -m ag a się teg o p r a w o — to w łaś n ie sta n o w i p y ta n ie o d n o sz ąc e się do filoz ofic zny ch p o d staw p ra w a k a rn e g o . Co się zaś ty cz y jeg o p o d s ta w h isto ry c zn y c h , to a b y je po znać, m u sim y p r z y p a trz y ć się ró ż n ym p o -staciom , k tó r e p ra w o k a r n e p rz y o b le k ało w d z ie ja ch lu dzkich, in ac zej m ó w iąc m u sim y d o w ied zie ć się, ja k i d lacz eg o w y m ierz a ło się k a r ę u ró ż n y ch n ar o d ó w i w ró ż n y c h o k re sa c h c z a s u ''13. W ten sp o só b a u to r d o p a tr u je się ce ló w i fu n k c ji p r a w a k a rn eg o , ja k ró w n ie ż jeg o sp o -łe cz n e g o u w ik ła n ia w tym , co tw o r zy i k s z ta łtu je to p raw o , w je g o „p o d staw a ch h isto ry c zn y c h i filo zoficzn y ch ", n ie zaś w sam y m p r aw ie k a rn y m , k tó r e sta n o w i ty lk o ich p r z e ja w — a Z4tem zb ęd n e je s t u m ie -szcza nie w d efin ic ji czeg oś in n e g o p oza o pisem s tru k tu r y fo r m aln ej te g o p rz ejaw u .
A że b y te d y dociec, ja k ą to sp o łec zn ą fu n k c ję sp e łn ia p r a w o k a r n e w o cz ach K rzy m u sk ieg o , m u sim y się g n ą ć do jeg o ro z w aża ń n a tem a t ro li p a ń s tw a w zw alc za n iu p rz estęp czo śc i. W sw ej m ło d zień cz ej p r a c y
T eo ria p a ń s tw o w a A h r en sa , staw ia a u to r tezę, iż p ań stw o p o w in n o
z a g w ar a n to w a ć w y tw o rz e n ie się tak ie g o sp o łecz eń stw a , k tó re o b y w a -telom po zw o li „ za sp o k ajać w sp ó ln e m i siłam i w sz y stk ie [...] isto tn e p o trz e b y ich n a t u r y " 14. Za p o trz e b y n a tu r y lu d zk iej u z n ał K rzym u sk i p o czu cie b ez p ie cz e ń stw a , ró w n o ść w o b e c p ra w a i b ra n ie u d z iału w o b ro c ie sp o łec zn y m o p a rty m na z as ad ac h rz eteln o ści i m o raln o śc i.
W ty m m o m e nc ie p o jaw ia się p ra w o k a r n e ja k o in stru m e n t w oli p ań stw a , k tó r e p ełn i rolę re g u la to r a sto su n k ó w sp o łecz n y ch , u trz y m u -jąc w h o m eo staz ie sp o łec z eń stw o i p e łn iąc ro lę m e d ia c y jn ą po m ięd zy
11 Tcim żn, s. 1?— 50.
12 E. J a n i s z e w s к a - T a 1 a g o, o p. c i t ., s. 24. 13 E. К r z y m u s к i, W y k ł a d . . . , s. 13.
14 E. K r z y m u s k i , T e o r i a p a ń s t w o w a A h r e n s a . W y k ł a d d o g m a t y c z n o k r y t y c z -n y , W a r s z a w a 1876, s. 21 i -n.
je d n o s tk ą a sp o łecz eń stw em . K rz ym u sk i sądzi, iż „ P o rz ąd e k p r a w n y sp o łe c z eń stw a lu d z k ie g o n ie da się p o m y śle ć in a cze j, ty lk o jak o o p a r -ty n a z a sad z ie sp ra w ie d liw o śc i" 15. A cz k o lw ie k dla K an ta ow a za sa d a sp ra w ie d liw o ś ci je s t b e zw z g lęd n ie o b o w ią z u ją ca , to dla K rz y m u sk ie -go, „b ęd ąc n ajw y ż szą z a sa d ą p o rz ąd k u p ra w n e g o w sp o łec z eń stw ie lud zkim , m iała b y ć śle p a n a te jeg o isto tn e p o trz e b y , n ad k tó rem i o p iek ę m a w łaś n ie r o z ta cz a ć ó w jeg o p o rzą d e k p r a w n y " 16. T e za ś p o trz e b y „d an eg o sp o łe c z eń stw a z m ie n ia ją się z b ieg iem cz asu i z ro z w o jem c y w iliz a c ji" 17. W te n spo só b w r am a c h sw o iste j u m o w y s p o łec z n e j m ięd zy o b y w a te le m a p ań stw e m tw o r z y się sto su n ek w z a je m -n y c h p ra w i o b ow iąz kó w , p o -n iew a ż tr eś c ią i „ k a r d y -n a l-n y m żą d a-n ie m z a s a d y sp ra w ied liw o śc i" je s t to, „ ab y m ięd zy k a żd y m o so b n ikiem , ja k o czło n k ie m d an eg o sp o łe cz e ń stw a , a p a ń stw e m , ja k o o rg an e m , p o w o łan y m do s p r a w o w a n ia w je g o o b rę b ie r zą d ó w p ra w a , z aw ią z ał się ta k i sto su n ek , k t ó r y b y o d p o w iad ał tem u, co, ze w zg lę d u n a i s t o t n e z a d a n i e t e g o s p o ł e c z e ń s t w a , j e m u o d o w e -g o o s o b n i k a a o w e m u o s o b n i k o w i o d n i e -g o s i ę n a - 1 e ż y " 18. W id zim y w ięc, że to, co d la K an ta b y ło p o n a d cz aso w ą, a b s tr a k c y jn ą i m e ta fiz y czn ą z a sa d ą rz ąd zą cą życ iem sp o łe cze ń stw , dla K rzy m u sk ieg o s ta je się w a rto ś c ią h isto r y c z n ie zm ien n ą i z a le żn ą od k o n k r e tn e g o e ta p u e w o lu cji sp o łec ze ń stw a . P o n ad to u d er z a u K rz y -m u sk ieg o to, n a co ż ad en je g o k r y ty k n ie zw ró cił u w ag i, a -m ian o w i-cie, iż w e w z a je m n y ch r e la c ja c h p ań s tw o — o b y w a te l z a jm u je ó w a u to r sta n o w isk o , k tó r e dziś n a z w a ć m o glib yśm y p e rs o n a listy c z n y m i in d y -w id u alisty c zn y m . N asu -w a się tu p o ró -w n a n ie z za ło że n ia m i M. A n cela, k t ó r y tak ż e ro zu m u je w k a te g o r ia c h „p a ń stw o — je d n o stk a " , co n a tu -ra ln ie łącz y się z za p e w n ie n iem o k r e ślo n y c h p r a w m a te ria ln o - p ro c e - so w y c h tej je d n o s tc e 19.
J e śli cho dzi o ro lę m e d ia c y jn ą i h o m e o sta ty c z n ą p r a w a k ar n eg o , p o g ląd K rzy m u sk ieg o n a jle p ie j o dd a zn ó w c y tat, w k tó ry m a u to r d o -c ie k a ją -c w za jem n y -ch r e la -c ji „ o b y w a tel— sp o łe-c z e ń stw o ” p o w iad a, że •„zadan ie sp o łe cz eń stw a lu d zk ieg o z asa d z a się n a tem , a b y za p ew n ić sk ład a ją c y m je o so b niko m jak n a jsz e r sz ą m ożliw ość d o b r o w o l n e - g o d ą że n ia do o siąg a n ia w sp ó ln em i siłam i w szy stk ic h isto tn y c h c e -ló w ich życia. J e d y n y m śro d k iem , za p om o cą k tó r e g o sp o łe cz eń stw o m o że sp e łn ia ć sw o je z ad an ie, je s t z a p r o w a d z e n ie i u tr zy m a n ie p o rz ą d k u p ra w n e g o " . I d alej, p r e c y z u ją c o w e sto su n k i, p isze: ,,a) p ie r w
-15 E. K r z y m u s k i , T e o r i a k a r n a . . . , s. 92; t e n ż e , W y k ł a d . . . , s. 50— 51. 16 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 51— 52.
17 T am ż e. 18 T am że.
szą rzeczą, k tó r a się n a leż y sp o łec z eń stw u od k a żd eg o o so b n ik a, jest, a b y n ie łam a ł teg o je g o p o rz ą d k u p r a w n e g o , b ez k tó re g o w szy scy in ni je g o cz ło n k o w ie n ie m og lib y u ż y w ać te j w o ln o ści, do k tó r e j ich p o w o łu je ow o ro z u m n e za d a n ie sp o łe cz e ń stw a; b) p ie rw s zą zaś r z e -czą, k tó r a się n a leż y o so b n ik o w i od sp o łe cz e ń stw a , jest, ab y on o n ie ścieś n ia ło jeg o w o ln o ści i n d y w i d u a l n e j [pod kr. A. Z.] b a rd ziej, n iżb y teg o w y m ag a ła p o trz eb a za ch o w a n ia przez w s zy stk ic h in n y ch czło n k ó w sp o łe cz e ń stw a o w ej d o p iero co za z n ac z o n ej w o l n o ś ć i" 20 (pod kr. A. Z.). W ten sp osób p ra w o k a r n e p ełn i ro lę r e g u la to r a w sp ó ł-ży cia sp o łecz n e g o pod w a ru n k ie m d o trzy m y w a n ia p rzez o b ie str o n y w a ru n k ó w um ow y, g d y n a to m ia st o b y w a te l p r z ek ro cz y n o rm y p r a w a k ar n eg o , w ó w cz as r e a k c ją n a n ie d o trz y m a n ie ty c h w a r u n k ó w je s t k a r a k ry m in aln a, za b e zp ie c za ją ca f u n k c jo n o w a n ie w sp o m n ian ej z a s a d y sp ra w ied liw o ści, ja k ró w n ie ż in n e je szc ze fu n k c je , o czym d o k ła d n ie j b ę d zie m ow a w d alszej części o p ra c o w a n ia , d o ty cz ąc ej u ję c ia c e -lów k a r y przez K rz ym u sk ieg o . P r zy jęc ie od K a n ta z a sa d y s p r a w ie d liw ości, o p ie ra ją c e j się n a o d liw e cie m o ra ln y m n ie m o że dziliw ić u K rz y -m u sk iego , je śli w zią ć po d u w a g ę jeg o n ie n a g a n n ie lo g icz n y w y w ó d , k tó ry je s t o d w z o ro w an iem te o rii p rz y m u su p sy ch o lo g icz n e g o F e u e r b ac h a , lec z p rz e p ro w a d z o n y m n a n iec o in n ej p łasz cz y ź n ie d o w o d ze -nia. Tam , g d zie F e u e rb a c h o w i ch o d ziło o sw o iście p o ję tą p r e w e n c ję o g ó ln ą w a sp e k cie m o ty w ac ji sp ra w c y , K rz y m u sk i o p ró cz m o ty w o w a n ia cz ło w ie k a do zg o d n yc h z p ra w em za c h o w a ń w id zi je szc ze fu n k -c jo n o w a n ie sp o łe -cz eń stw a n ie z a k łó c o n e p rz estęp stw em . Z ac zy n a K rz y m u sk i od teg o, iż n ie m o żna so b ie w y o b r a zić sp r a w n ie d z ia ła ją -ce g o sp o łec ze ń stw a , w k tó r y m „n ie u z n a w a n o b y za słu szn e o d p łac a ć d o b rem za d ob ro , a złem za złe". W ta k im to w ła śn ie sp o łecz e ń stw ie „ n ie w ą tp liw ie z b ieg iem cz asu w u m y słac h jeg o cz ło n k ó w m u sia łab y się z atrz eć w szelk a ró żn ica p ra w n a p o m ięd zy czy n am i d o b re m i a złe- m i i p r zy szło b y w k r ó tc e do tego , że p o stę p o w a n ie k a ż d e g o cz ło w ie -k a o ce n iało b y się n ie w ed łu g s ta ły c h re g u ł e-k o n om ii sp o łecz n ej, lecz w ed łu g z a p a tr y w a ń p o d m io to w y ch k a żd o ra z o w y c h sęd zió w [...]. K ażd y p rz y zn a ć m usi, że na p o d o b n ej p o d sta w ie n ie m óg łb y się o p rze ć ż a -d e n p o rz ą -d e k p ra w n y . J e s t w ięc w y m ag an ie m isto tn y m p ra w a , że b y o d d a w a n o su um cuiq u e. Tem u to w y m ag a n iu czy ni zado ść p a ń stw o k ar z ąc p r ze stę p c ę . W y n ik a stąd, że je d y n ą ra tio esse n d i i je d y n ą m ia rą sp r aw ied liw e j k a r y za d an e p rz e stę p stw o m oże b y ć ty lk o je g o p o -p ełn ie n ie -p rzez o sobę, k tó r a m a ją -p o n ie ść " 21.
20 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 52. 21 T am że , s. 55.
2. O k re ś le n ie p o ję cia p r z e stęp stw a u K rzy m usk ie g o je s t w y ra z e m jeg o cz asó w i ó w c ze sn eg o s ta n u m etod o lo g ii n a u k p ra w n y c h , a z ate m je s t to fo rm aln a d ef in icja p rz e stęp stw a . T ra fn ie p isze S. S alm o now icz, iż po re w o lu c y jn y m o k re sie O św ie cen ia, w k tó ry m s ta r a n o się d o p r a c o w a ć h u m a n ita rn y c h z a sa d w sp ó łcz e sn e g o p r a w a k a rn e g o , a t a -k u ją c z asa d ę o b ie -k ty w n ej o d p o w ied z ialn o śc i, su ro w o śc i -k a r i d o w o l-n eg o ich w y m ie rz a l-n ia w cz a sa ch Ś re dl-n io w iecz a, o k re s k la sy c z l-n y w p r a w ie k a r n y m c e c h o w a ła w z g lę d n a sta b iliz a c ja i u m a c n ia n ie w n o -w y ch k o d e k s a c h teg o, co -w n io sło O ś-w ie cen ie. „N ie ty le się za te m p o w tar z a za B eccarią, iż czy n je s t k a r a n y z te g o p o w o d u , że je s t on sp o łec z n ie szk o dliw y , lecz n a s tę p u je p r z e n ie s ie n ie a k c e n t u n a u t r w a la n ie z asa d n u llu m cr im e n i ró w n o śc i w o b e c p raw a , co le ż y w n a j -ż y w o tn iejsz y c h in te re sa c h n o w ej i siln e j w a r stw y m ieszc zań sk iej. S tąd też, o c e n ia ją c sp ra w ę z p u n k tu w id ze n ia ro z w o ju d o g m a ty k i p ra w a k a r n e g o , w ie k O św iec e n ia za p o c zą tk o w ał je d y n ie w s p a n ia ły ro z k w it te o rii k a r n e j XIX w., su k c e sy k l a s y c z n e j [po dkr. A. Z.] szk o ły p r a w a k ar n eg o , k tó ra o p a r ła się n a d o g m a ty cz n ie p rz etw o rz o n y m d o -ro b k u X V III w ." 22
D la teg o też K rzy m usk i ju ż ty c h z asa d O św ie c en ia n ie p rzy p o m in a, n a to m ia st sk u p ia się n a w y p r a c o w a n iu ca łe g o sy ste m u zn a m io n o g ó ln y ch i szc zeg ó lln y ch p rz es tę p s tw a, g dyż p r e c y zja i ich d o k ła d ln e w y -p ra c o w a n ie stan o w i w ła śn ie g w a r a n c ję -p r z e str z e g a n ia -p r a w o b y w a te lsk ich , z a w a ro w a n y c h w n o w y c h k o d y fik ac jach . W te n sp o só b „ p rz e -stęp stw e m je s t k aż d y czyn, u z n a n y p rzez u sta w ę d an eg o p a ń stw a za k a r y g o d n y " 23. D laczeg o zaś ta k i cz yn s ta ł się k a r y g o d n y , w y ja śn ia K rzy m u sk i w te j części W y k ł a d u , g dzie z ajm u je się a n aliz ą p o jęcia b e zp raw n o śc i (po jm o w ane j, ja k o e le m e n t p rz e stę p stw a ) i po szczeg ó -ło w ej a n a lizie te o rii b e zp raw n o śc i, p rz e w aż n ie w n a u c e a u str ia c k ie j i n iem ieck iej, p o w iad a , iż p oza p ie rw ia stk ie m n ieu sz a n o w a n ia p rzez sp ra w c ę n ak a z u lu b z ak azu tk w iąc e g o w n o rm ie p ra w n o k a r n e j „m a tk w ić jesz cz e ja k iś za m ach n a b ez p iec ze ń stw o p ew n eg o d o b r a k o n -k re tn e g o , z n a jd u ją c e g o się p o d o c h r o n ą p r a w a " 24, te zaś c h r o n io n e p ra w em d o b r a p o jm o w an e są in d y w id u a listy c z n ie, w y łą c zn ie ja k o d o b ra p rz y słu g u ją c e jed n o stk o m , p o n ie w a ż „ p r z e stąp ie n ie ja k ie g o ś p r z e p isu p ra w a, m usi b y ć za m ach em n a ja k ie ś d obro, p r z e d s ta w ia ją c e j a -k ą ś w a r to ść dla n a sz e g o ż y c ia " 25. A za tem p rz y o -k re śle n iu b e z p r aw ia w c en tru m u w a g i K rzy m u sk ie g o z n a jd u ją się ty lk o d o b r a in d y w id u
al-2» S. S a l m o n o w i c z , P r a w o k a r n e o ś w i e c o n e g o a b s o l u t y z m u , T or u ń 1966, s. 28 i n.
îs E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 141. 24 T a m ż e , s. 209.
ne i o so b iste człow iek a, d zięk i o ch r o n ie k tó ry c h p rz ez p ra w o m oże o n b ez p ie cz n ie f u n k c jo n o w a ć w sp o łec ze ń stw ie.
II. P O JĘ C I A W I N Y I K A R Y
1. J a k k a żd y , k to o p o w ied zia ł się po str o n ie o d p o w ied z ia ln o śc i o p a r te j n a su b ie k ty w n y m za w in ie n iu , o d c in a jąc się od o d p o w ie d z ia ln ości o b ie k ty w ln e j, w ła śc iw ej dla śred ln io w ie c za , K rzy m u sk i p rz y w ią -zu je do p o ję c ia w in y b ard z o d u żą w a g ę , u w a ża ją c w in ę za je d e n z fu n d a m en tó w o d p o w ied z ialn o ści k a r n e j. W in ę za lic za p rz y ty m do o g ó ln y ch zn a m io n p rz e s tę p stw a i tr a k tu je ją ja k o „z aw in io n e b e z p r a -w ie ” , a z a raz e m ja k o „ m o ra ln ą" p rz y c zy n ę p rz e stę p st-w a . T en o sta tn i term in o zn acz a to, co dziś W . W o lte r n az y w a m o żliw o ścią se n s o w n e j a u to d e te r m in a c ji26. D e k la ru je się p rz y ty m ja k o in d ete rm in ista , co n a tu r a ln i e n ie dziw i u z w o le n n ik a w in y m o r a ln e j — w e d łu g K an ta. M ó -w i on, że k a ż d y n o rm a ln y p sy c h ic zn ie c zło -w iek m a a u to n o m ię -w oli, „d zięki k tó r e j cz łow iek n ie w y stę p u je ja k o n a rzęd z ie , [...] lecz jak o isto ta, k tó ra w sam e j so b ie z n a jd u je p r z y c z y n ę sw o ich p o stę pk ó w , k tó r a u m ie o d ró ż n ić to, co czy n ić p o w in n a, od teg o, co się je j o b o -w ią zk o m sp rz ec i-w ia i p o tr af i ta k ż e sto so -w n ie do s-w o je j d o b re j lu b złej w o li d aw a ć p rz e w ag ę b ądź p o bu dk om , k t ó r e ją do p ie rw sz ej d ro g i p r z y c iąg a ją , b ąd ź tym , k tó r e ją z a c h ęc ają do d r u g iej [...] ty lk o tak i cz ło w ie k u ch o d zić m oże w o b liczu p ra w a za zd o ln eg o do p o p e ł-n ieł-n ia p rz e stę p stw a , ił-n a cz e j m ów iąc, za z d o lł-n eg o do tego , a b y za ł-n ie o d p o w ia d a ć”27. W ied z ia ł je d n a k K rz y m u sk i d o k ła d n ie o n o w y c h p r ą -d a c h w n a u c e (k ier u n ek a n tro p o lo g ic z n y i so c jo lo g ic zn y ), w k tó r y c h m niej lu b w ię ce j o dch od zi się od cz y steg o in d e ter m in isty cz n e g o u w a -ru n k o w a n ia w iny , d la teg o też w sw o im p r o je k c ie k o d e k su k a r n e g o ta k sfo r m u ło w ał art. 11— 13, aż e b y sędz ia m ó gł o r ze k ać o o d p o w ie -d zialn o śc i „ n iez ależ n ie o-d tego, czy w filozofii b y łb y -d e te rm in istą lub in d ete rm in istą , czy p r zy jm o w a łb y lu b o d rzu cał za sa d ę w o ln o ści w o li lu d zk ie j w jej ro z u m ien iu m e ta fizy cz n y m " 28. Ó w r e a lis ty c z n y p u n k t w id ze n ia, n ie ch ę ć d o n a rz u c a n ia sw o ic h p o g lą d ó w par lo rce i zr o zu -m ie n ie p o trze b p r a k ty k i w y -m ia ru sp ra w ie d liw o ści sp o w o d o w ały , iż w a ru n k a m i p o cz y ta n ia w in y są ty lk o : 1) „ sp ełn ien ie czy n u św iad o m ie i d o b ro w o ln ie " (art. 11); 2) u k o ń cz e n ie 14 la t ży c ia w c hw ili cz yn u w zd row iu fizy czn y m i um y sło w y m , k tó re p o z w alają n a roz p o z n a n ie
26 w . W o l t e r , N a u k a o p r z e s t ę p s t w i e , W a r s z a w a 1973, s. 112— 113.
27 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 148— 149. 28 E. K r z y m u s k i , P r o j e k t . . . , s. 8— 9.
z n a cz e n ia cz yn u (art. 12); 3) o w a „ d o b ro w o ln o ść " p o p ełn ie n ia czy n u m u si b y ć u w a r u n k o w a n a b r ak ie m ,,w ad fizy czn y ch " o raz b ra k ie m „r o z stro ju , n ie p rz y to m n o śc i lu b n ie d o ro zw o ju u m y s łu ”, k tó r e b y n ie m og ły sp o w o d ow ać, iżb y sp r a w c a n ie w ied zia ł, że „to, co czyni, sp rz e -ciw ia się p r a w u ” (art. 13). K rz y m u ski u z n a je za sa d ę n u l lu m crim en
si n e culpa za je d en z f u n d a m e n tó w o d p o w ie d zialn o śc i k a r n e j s p ra w c y
i d la te g o też w p ro je k c ie k o d e k su już na w stęp ie, w a rt. 10 st w ie r -dza, że n ie w y sta r c zy do u k a r a n ia p o p e łn ie n ie cz y nu z a b ro n io n e g o p rze z sp ra w cę , p o trz eb a jeszc z e stw ie r d z en ia w in y , i to z ar ó w n o do w y m ie rz en ia k a r y k ry m in a ln e j, ja k i d o o r z ec z en ia w ięk szo śc i ś ro d -k ó w o ch r o n n y c h . S am o p o ję c ie w in y za ś d ef in iu je d o ść sta ro m o d n ie, „ja k o zw iąz ek p rzy czy n o w o śc i m o raln ej m ięd zy czło w ie kiem a s p e ł-n io ł-n y m p rz ez e ń p r z e stęp stw e m " 29. W p r aw d z ie ó w „ zw ią zek m o ra lł-n y " w p ism a ch teg o u c zo n eg o n ig d zie n ie je st d o k ła d n ie j sp re cy z o w a n y , sam a zaś n a zw a s u g e ro w a ć b y m ogła ja k iś s u b ie k ty w n y o d p o w ied n ik zw iązk u p rz y cz y n o w e g o , w y d a je się jed n ak ż e, iż z u w ag i n a o m ów io -n e p o w y ż ej w a ru -n k i p o c z y ta -n ia w i-n y , a ta k ż e -n a tr e ść u m y śl-n o śc i i n ieu m y śln o ści, ja k ró w n ież n a e le m e n ty ek sp ia cji, tk w ią ce w sam ej k a rz e k ry m in a ln e j w u ję c iu te g o a u to ra , m o żn a b y z a sa d n ie d o w o -dzić, że n ie ch o d zi tu b y n a jm n iej o o d p o w ied n ik w sp o m n ia n e g o zw ią z-k u p rzy cz y n o w eg o , lecz — w isto c ie rz ec z y — o coś z n a cz n ie p r o s tsze go i b lisk ieg o w sp ó łcz esn y m po g ląd o m . M ian o w icie ch od zi o s to -su n e k p sy c h icz n y sp r a w cy do czy nu, czy li o p rz y ję c ie p sy c h o lo g icz n ej teo rii w in y, a le z u w zg lęd n ien iem p ia rw ia stk a m o raln e g o w p r z e s tę p -stw ie. N a p isa ł p rze cież K rzy m u sk i, że „K ażde b ez p r a w ie sp rze ciw ia się d o b r u m o ra ln em u i z teg o w ła ś n ie p o w o d u sp ro w ad z a k a r ę n a sw o jeg o s p r a w c ę ” i d a lej: „m ięd zy czy n em n ie m o ra ln y m a k a r ą z a -cho dzi zw ią zek p rzy c zy n o w y , s ta n o w ią c y n ak a z k a te g o r y c z n y u m y słu p ra k ty c z n e g o " 30. T a k ie z w ią za n ie w in y p r a w n o k a r n e j z w in ą m o ra ln ą n ie o zn acza je d n a k u K rz ym u sk ie go , iż sy stem n ak a zó w i z ak a zó w m o r aln y c h u to żsam ia o n z p o d o b n y m sy stem em w p r a w ie k a r n y m . T ra fn ie d o strz e g a ró ż n ic e z a k r es u cz y n ó w n ie m o r a ln y c h i cz y n ó w z a b ro n io n y ch , a za p o d sta w o w ą ró żn ic ę m iędzy p ra w em k a r n y m a m o -ra ln o śc ią u z n a je c h a r a k t e r sa n k c ji k a r n e j g r o ż ą ce j za p r z ek ro c z e n ie n o rm y k a r n e j. N ie m n ie j je d n a k w iąże ściśle ze sob ą p ra w o i m o r a l-n o ść u w aż ając , iż „p o d czas g d y l-n ie k a ż d y czy l-n l-n ie m o ra ll-n y m ó głb y u ch o d z ić za b ez p ra w n y , to n ie w ą tp liw ie k a ż d e b e z p ra w ie d e l eg e f e
ren da u z na ć b y trze b a za p rz ew in ien ie p rze c iw k o p o w in n o śc io m m o
-r a l n y m ^ . A za tem m o żna b y -rzec, że ta k i p o g ląd z ak ła d a , iż n o -rm y
î9 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 302.
30 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 19; t e n ż e , T e o r i a k ar n a . .. , s . 51 i n. 91 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 151 i n.
p r a w n o k a rn e w y m a g a ją od cz ło w ie k a p r z e str z e g a n ia m inim um m o -ra lno ści.
W sfo rm u ło w a n iu u m y śln o ści o p a r ł się K rz ym u ski n a te o r ii w oli, sta n o w cz o o d rz u ca jąc p ro p o z y c je zw o le n n ik ó w te o rii w y o b r a ż e n ia i o p o w ia d a ją c się za tra fn o ścią k r y ty c z n y c h u w a g E. H ip p e la 32, ac z-k o lw iez-k d o d ał od sieb ie i in n e a r g u m e n ty an iż eli ów au to r . S pó r zaś o p r e p o n d e re n c ję k tó r e jś z ty ch te o r ii i z re a lizo w a n ie jej W p r o je k
tach k o d e k só w n iem ieck ieg o , sz w a jca r sk ie g o , a u str ia c k ie g o i p o lsk ie -g o b y ł p o d ó w c zas b a r d z o ży w y w n au c e p ra w a k ar n e-g o . P rze ciw k o te o rii w y o b r a ż e n ia zg łosił K rzy m u ski d w a ar g u m e n ty . P ie r w sz y to ten, że w in ę p rz y p isa ć m o żna n ie tem u, k to z d a je so b ie ty lk o sp ra w ę z p rz e stęp n o śc i sw eg o d z iała n ia lub sk utk u , lecz tem u sp ra w c y , k tó r e go w in a „ n ie w ą tp liw ie o zn a cza o d p o w ied z ia ln o ść cz ło w ie ka za p r z e ja w y ży cia , od je g o w o l i [p odk r. A. Z.] za le żn e " . P o n a d to w sk a z u je tra fn ie K rz y m u sk i fak t, że w y o b ra ż e n ie sk u tk u p rz e s tę p n e g o o d g r y -w a ro lę -w p o -w sta n iu m o ty -w u i d e cy zji, k tó r e p o b u d za ją sp r a -w c ę do d z ia ła n ia b ąd ź też z a n ie c h a n ia , za ś do p o d ję cia ta k ie g o z a ch o w a n ia n ieo d zo w n e je s t u sp r a w c y p r z e ja w ie n ie w o li w p o stac i złego z am ia ru b ez p o śr ed n ieg o lub e w e n tu a ln e g o 33.
O d m ie n n ie an iże li w ó w c z e sn y c h u s ta w a c h k a r n y c h e u ro p ejsk ic h , ja k ró w n ież w e w c z eśn ie jszy c h p o g ląd ac h n au k i, s ię g a ją c y ch p o c z ątk ó w X IX w., w y ró ż n ia K rz y m u sątk i d w ie fo rm y w in y — u m y śln ą i n i e u m y śln ą, ja k ró w n ie ż d w ie p o staci za m iar u — b e z p o śre d n i z je g o o d -cien iam i (n ieo zn acz o n y , o gó ln y, zam ie n n y , w y n ik o w y , p o śre d n i, ja k ró w n ie ż p o p rz e d n i i n astęp cz y ) o ra z lek k o m y śln o ść i n ied b alstw o . P o d ział n a p o sta c i w in y u m y śln e j i n ie u m y śln ej n a z y w a ów a u to r „ sto p -n iam i w i-n y " , d a ją c w te -n spo só b w y r a z p rz e k o -n a -n iu , że sto p -n ie te w p ły w a ją n a w y so k o ś ć o rz e k a n e j k a r y 34. J e s t to u ję c ie n o w o c ze sn e ja k n a ó w c ze sn e cz asy, u d e r z a ją c e sw o ją z w ar to śc ią i la p id ar n o śc ią , u n ik a ją c e zb ęd n e j k a zu isty k i. N a p o d k r e śle n ie z a słu g u je ró w n ie ż f a k t stan o w c ze g o o d c ięc ia się K rz y m u sk ie g o od z a s a d y versciri in re illicita, z n a jd u ją ce j sw ó j w y ra z w k o n stru k c ji za m ia ru p o śre d n ie g o i w p r o w a d za ją c ej p ra e su m p ti o doli, z m ie rz a ją c e w k ie r u n k u o b iek ty w izm u i o d -p o w ied zia ln o ści za sk utk i, k tó ry c h s-p ra w ca -p rz ew id zieć n ie m ógł. R oz-w ią z a n ie p ra oz-w n e sy tu a c ji, oz-w k tó re j sp ra oz-w c a d z ia ła ją c z „z am ia rem p o śred n im " w y w o łu je sk u te k „b ard ziej p r z e s tę p n y za p om o cą czyn u, sp ełn io n e g o w za m iarz e sp ro w a d z e n ia sk u tk u m n iej p r z estęp n e g o , n a
-3* E. H i p p e 1, D i e V o r s t e l u n g s t h e o r i e , e i n k r i t i s c h e r B e i t r a g z u r V o r s a t z l e h r e ,
b. m . 1901, s. 121.
33 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 312— 313. 34 T am ż e, s. 317— 329.
leży w idzieć w zb iegu d w u p rz e stęp stw : n ie u m y śln eg o ze w z g lęd u n a p ie rw szy , a u m y śln eg o ze w zg lę d u n a d ru g i z ty c h s k u tk ó w " 35. To ro zw iąz an ie , słu szn e w in ten c ja c h , lecz c h y b io n e w u z a sa d n ien iu , p o tra fił je d n a k K rzy m usk i z w er y fik o w a ć po d w p ły w em k r y ty k i M a k a -re w icz a p o d cza s d y sk u s ji n ad p r o je k te m k o d e k su w 1919 r. R o zum o-w a n ie M a k a re o-w ic z a o-w y k az y o-w a ło , że o-w e o-w sp o m n ia n e j sy tu a c j i p o p e łn io łn y zo stał j e d e łn c z y łn i j e d łn o p rz e stę p stw o , łn a to m ia s t z a -ch o w a n ie się sp ra w c y u w a r u n k o w a n e b y ło w in ą k o m b in o w a n ą 36.
K rz y m u sk i b y ł cz ło w iek ie m o tw ar ty m n a w sz y stk ie n o w e p r ą d y w n a u c e i to sp o w o d o w ało m. in., że w y k ro c zy ł p oza tr a d y c y jn e ju ż w szk o le k las y cz n e j u ję c ie w in y ja k o c zy ste j te o rii p sy c h o lo g ic z n ej, co z n a la zło sw ó j w y r a z w d o strz e g a n iu e le m e n tu o c e n y w n ieu m y śl-n ości. P o śl-n ie w aż je d śl-n a k o b ra z w iśl-n y z w ią za śl-n y je s t z u ję c ie m p o ję c ia czy nu , k ilk a słó w n a le ż y p o św ięc ić te m u o statn ie m u . W p o g lą d a c h n a isto tę czy n u K rz y m u sk i w y k a z u je n o w a to rstw o z n a cz n ie w y p r z e -d z ają c sw oich w sp ó łcz esn y ch i ro zr ó żn ia ją c „czy n w e w n ę trz n y " , jak o p r z e ja w w o li sp raw c y , o ra z „c zy n z e w n ę tr z n y " , ja k o r e a liz a c ję tej w o li p rzez s p ra w c ę w o tac z a jąc y m g o św ie cie , a z a raz em j a k o p r z e -sła n k ę o d p o w ied z ialn o śc i. S tw ie r d z en ie to z je d n e j s tr o n y u w z g lęd n ia w cz y n ie u d ział p sy ch ik i, k tó r e j p rze cież ó w cz y n j e s t w y tw o re m , z d ru g ie j zaś p rz ec iw d z ia ła u k a r a n iu za sam ą m yśl (p rz ejaw w o li)37. T ak ie ro z u m ie n ie p o ję c ia cz y n u sp ra w ia , iż w n ieu m y śln o ści tra fn ie m óg ł d o strz ec K rzy m usk i w o lę w p o sta ci ch ęc i p o p e łn ie n ia czy n u, k tó ry sam w so b ie n ie je s t p rz estę p n y , d o p ier o z a r z u t b ez p o d sta w n o śc i p rz e w id y w an ia , że cz y n u u n ik n ie b ąd ź też jeg o n ie p rz e w id y w a n ie p rz y m ożliw o ści p rz e w id y w a n ia p o w o d u ją , iż m o żn a s p ra w c y p rz y p is ać w i-n ę i-n ieu m y śli-n ą 38.
K o n se k w en tn e u z a le ż n ie n ie o d p o w ied z ia ln o ści od p rz y p isa n ia w in y d o p ro w a d z iło ta k ż e K rz y m u sk ieg o do o stre g o p o tę p ien ia p o w sz ec h n ej p o d ó w c zas a k c e p ta c ji z a s a d y ign o ra nt ia iuris nocet. P r ze ja w ił się w ty m m om en cie ta k ż e i h u m an ita ry z m teg o w ie lk ie j m ia r y u czo n ego . P ro p o n o w ał o n m ia n o w icie z n a cz n e o g r a n ic z e n ie tej 'z asad y i z r ó w n a -n ie k o -n se k w e -n c ji b łęd u co do p ra w a z b łęd em co d o fa k tu w s y tu ac ji, g d y sp ra w ca n ie m ógł p rze w id zieć, iż je g o cz y n je s t z a b ro n io n y 39. P o d o b n e za ło że n ie p rz y ją ł p o lsk i k o d e k s k a r n y z 1969 r., n a tu r a l n ie in a -55 T am że , s. 320— 321. 36 J. M a k a r e w i c z , g ło s w d y s k u s ji , „ K o m is ja K o d y fik a c y j n a R z e c z y p o s p o -l it e j P o -ls k ie j . W y d z i a ł K ar n y, P r aw o M a te r ia -ln e " ( p r o to k o ły z p o s i e d z e ń K o m is ji K o d y fi k a c y j n e j) 1919, t. 1, z. 1, s. 102— 109. 37 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 156— 157. 38 T a m ż e, s. 325— 329. 39 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 352— 354; t e n ż e , P r o j e k t . . . , art. 17 § 2.
czej to o g ra n ic z e n ie fo r m u łu jąc w ję z y k u p ra w n y m , k t ó r y od o w y ch czasó w d ość z n a cz n ie się zm ien ił i c e c h u je go w ię k sz a p r e cy zja .
P o p r ze d za ją c ju ż w tym m o m en cie r e k o n s tr u k c ję p o g ląd ó w K rz y m u sk ieg o n a k a r ę k r y m in aln ą p o d n ie ść trzeba, że u za le ż n ie n ie o r z e -cz on e j k a r y , je j ro d z a ju i w y so k o śc i od fo rm y i sto p n ia w in y sp r a w c y k s z ta łtu je o d p ow ie d zia ln o ść dzieci (do 14 ro k u życia), n iele tn ic h (od 14 do 18 lat) i sp r aw có w m ło d z ień czy ch (od 18 do 24 lat)40, a tak że u za le ż n ie n ie od w in y sąd o w e g o w y m iaru k ar y . Do o k o liczn o ści o b c ią-ża ją cy c h , k tó r e z a o str z a ją w y m ia r k a r y , za licza K rzy m u sk i z b ro d n ie
d olo p ra em ed ita to , zaś do o k o liczn o ści ła g o d z ą c y c h — „S tan rzeczy ,
z k t ó re g o w id ać, że s p r a w ca p o p ełn ił z b ro d n ię w u sp o so b ie n iu , u z a sa d n ia ją c y m n iższy sto p ie ń w in y " . Ó w zaś stan rz ecz y to : w ie k p o n iże j 20 la t, o g ra n ic ze n ie u m y sło w e n ie zn a cz n e g o sto p n ia , z a n ie d b a -n ia w y ch o w aw c ze , „b o jaź ń lub p o słu sze ń stw o " , a f ek t41.
K rzy m u ski p rz y w iąz u je du żą w ag ę do u z as ad n ie n ia b y tu k a r y k r y -m in a ln ej i w iele -m iejsc a p o św ięca k a r z e w ró ż n y ch p ra c ac h . Je śli chod zi o ra c jo n a liz a c ję k a r y , je s t a u to r w y z n aw cą te o rii o d w e tu m o -ra ln e g o w ed łu g K a nta. Dziś p o w ied z ielib y śm y , że a u to r m a n a m yśli isto tę k a r y k r y m in a ln e j. N ie m n iej jed n ak , ś w ie tn ie o d cz u w a ją c p o tr z e b y p r a k ty c z n e j d ziałaln o śc i p r a w a k a r n e g o w sp o łe cz eń stw ie , d o -strz e g a in n e ce le k a r y an iż e li o d w et m o ra ln y i h o n o r u je ró w n ież c e le u ty lita r n e . J e śli w sz y stk ie te o rie k a r y u za s ad n io n e j o d p ła tą n az w a ć b ezw zg lęd ny m i, w szy stk ie zaś te, k tó re u w z g lę d n ia ją je j w a rto śc i u ty -lita r n e — w zg lęd n ym i, K rz ym u sk i n ie o p o w iad a się za ż a d n ą z n ich b ez re sz ty , w id zą c w a d y i w je d n y ch , i w d ru g ich . S. G la se r zalicza tra f n ie K rzy m u sk ieg o do tzw . te o rii k o a lic y jn y c h (m ieszan ych ), „u si-łu ją c y c h p og o d zić ze sob ą te o r ie b e z w zg lęd n e i w z g lę d n e " 42. Z te g o też p o w o d u K rz ym u sk i za jm u je p o zy c je e k le k ty c z n e , a n a w e t sy n k re - ty cz n e. O w e u ty lita r n e c e ch y k a r y w łą c za je d n a k a u to r n ie d o n a u k i o k a rze , lecz do p o lity k i k r y m in aln e j, k tó r ą p o jm u je ja k o tę, k tó r a „W sk a z u je m ian o w icie, ja k n a leż y w y k o n y w a ć p raw o , chcąc, ab y jeg o w y m ia r p r z y n ió sł sp o łe cz eń stw u ja k n a jw ię k sz ą k o rz y ść [...], ja k i u ż y -te k p o w in n o cz y n ić p ań stw o z p rz y z n an e j • m u p rz ez p ra w o w ła d z y k a r z ą c e j, a b y za p e w n ić sp o łe cz eń stw u m o żliw ie n a jsk u te c z n ie js z ą o ch ro n ę od p rz e stę p s tw " 43.
40 E. K r z y m u s k i , P r o j e k t . . . , s. 14— 19. 41 E. К r z y .m u s к i, W y k ł a d . . . , s. 552— 555.
42 S. G l a s er . P o l s k i e p r a w o k a r n e , K r a k ó w 1933, s. 249. 43 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 8— 9.
Z ak re s sto s o w a n ia k a r y w n a u c e p ra w a k a r n e g o m u si b y ć z n a tu -r y -rz e c z y ściśle z w iąz an y z t-r e ś c ią .i z a k -re se m z a sa d su b ie k ty w iz m u i o b iek ty w iz m u . Im b a rd z ie j h o łd u jem y z a sad z ie su b ie k ty w n e j o d p o w ied zia ln o ści, tym w ię c ej zb liżam y się do k a r a n ia w sz ero k im z a k re sie p r z y g o to w a n ia , u s iło w a n ia n ie u d o ln e g o i w re sz c ie sa m y c h n a s t a w ie ń p sy c h ic z n y ch sp ra w c y , ja k o cz y n n ik w y z n a c z a ją c y g r a n ic e o d -p o w ie d z ia ln o ści -p rz y jm u jąc -p r z e ja w y w o li s-p r a w cy . I -p r z ec iw n ie — b io rą c za p o d sta w ę o d p o w ie d zialn o śc i z a sad ę o b ie k ty w izm u , r e z y g n u jem y b ąd ź też o g ra n ic z a m y u d zia ł p sy ch ik i sp r a w c y w ro z m iar ze i r o d za ju k a r y , p rz y jm u jąc za p o d s ta w ę o b ie k ty w n ą szko dę, k tó r a w y n ik -n ę ła z cz y -n u z ab ro -n io -n eg o . U dział ty c h d w u z a sa d w k s zta łto w a -n iu się o d p o w ied zialn o ści do tej p o ry je s t w n au c e sp o rn y i k s z ta łtu je się cz ęsto w ścisły m p o w iąz an iu z a k tu a ln ą p o lity k ą k ry m in a ln ą p a ń stw a , a tak że leż y u p o d staw k aż d e j u s ta w y k a r n e j, b ę d ą c p r ze jaw e m u w ik ła ń w o li u sta w o d a w c y w p o lity c z n o sp o łec z n e u w a r u n ik o w a n ia d a n e -g o p a ń stw a . Z ty c h stw ie rd z e ń K rz y m u sk i d o sk o n a le z d a w a ł so b ie sp r a w ę i cho ć w te o rii za sa d a su b ie k ty w n a b liższa b y ła je g o filozofii, m a ją c n a u w a d ze p ra w id ło w ą p o lity k ę k ry m in a ln ą i d y n a m ik ę p r a w a w je g o o d d zia ły w a n ia ch sp o łe cz n y c h tw ierd ził, że „ P r o je k t [k o d ek su — p rz yp . A. Z.] n ie m oże iść w k ie r u n k u an i sk ra jn e g o su b jek ty w izm u , bo w te d y m u sia ło b y się d o jść aż do k a r a n ia za n u d a co g itatio , ani w k ie r u n k u s k ra jn e g o o b je k ty w izm u , bo w te d y trz e b a b y się co fnąć do sta n o w isk a sta r e g o p ra w a n iem ieck ieg o , k tó r e k a r a ło za sk u tk i n a jb a r d z ie j p rz y p a d k o w e [...]. O p e r o w ać w ięc m oże o d p o w ie d z ia ln o -ścią k ry m in a ln ą sp r a w c y z;a sk u te k p r z e s tę p n y [...] ty lk o o ty le, o ile d la te j o d p o w ied z ialn o ści z n a jd z ie się p o d s ta w a w n a s tr o j u w o li sp ra w cy i w sta n ie je g o św iad o m o ści. To sta n o w is k o za ją ć n ale ż y w e w s z y -stk ic h k w e stia c h o d n o szą cy ch się za r ó w n o do o g ó ln ej, ja k i sz cz eg ó l-n e j isto ty p o d m io to w ej i p r ze d m io to w e j p r z e s tę p stw ”44.
U ż y w a jąc p ew n eg o sk ró tu m y ślo w eg o p o w iem y, iż o d p o w ied zialn o ść p o w izialn zialn a b y ć z o r ie zialn to w a zialn a z a r ó w zialn o zialn a w izialn ę, ja k i zialn a o b ie k ty w n ą szkodę. Bez w ą tp ien ia ta k ie sta n o w isk o b y ło w y n ik iem e k le k -ty zm u w p o g ląd zie n a p o ję c ie k a r y . W fu n d a m e n ta ln y m dz iele sw eg o ż y c ia — W y k ł a d z i e pra w a k a r n e g o d o k o n ał K rzy m usk i w y c z e r p u ją c e j p r e z e n ta c ji i o ce n y te o r ii d o ty c z ą c y c h k a r y p o c z y n a ją c od G ro cju sza , a k o ń cz ąc n a te o r ia c h sob ie w sp ó łc z esn y ch 45. S am sie b ie zalicz a do zw o le n n ik ó w te o rii w z g lę d ó w u ty lit a r n y c h w g r a n ic a c h sp r a w ie d li-w o śc i be zli-w z g lęd n e j, do k tó ry c h n ależ ą też ta c y uczeni, jak : L. Bar, B inding, H e rb a rt, K östlin, F. Liszt, M erk el, W irt h 4®.
44 E. K r z y m u s k i , P r o j e k t . . . , s. 102— 103. 45 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 13— 103. 46 S. G l a s e r , op. c it . , s. 249.
D ef in iu ją c p o ję cie k a r y ro z ró ż n ia trz y je j z n a cz e n ia : k a r ę w s e n -sie n atu r a ln y m , sp o ty k a ją c ą sp ra w c ę złeg o u c zy n k u ,,z p o w o d u je g o sp e łn ie n ia" (sensu largissimo), k a r ę z a w ie ra ją c ą d o le gliw o ść „z w o li w ła d zy p r ze ło żo n ej n ad ja k ą ś o so b ą z p o w o d u sp e łn ien ia ja k ie g o ś p o stęp k u n a g a n n eg o " , o b e jm u ją c ą k a r y sąd o w e, d y sc y p lin a rn e i p e d a g o -g ic zn e (se nsu lar-go) i w r e sz cie k a r ę k ry m in a ln ą , k tó r a je s t d o le -g li-w o ścią „z li-w o li p ań stli-w a i n a m o cy li-w y r o k u sąd o li-w eg o , m a sp o tk ać ja k ą ś o so b ę z p o w o d u p o p e łn ie n ia p rze z nią p e w n eg o p r z e s tę p s tw a " 47. W d alszy c h w y w o d a c h fo r m u łu je K rz y m u sk i sw ó j p o g ląd n a p r e w e n c ję szc z eg ó ln ą i o gó ln ą, p isząc, iż ja k o o d w e t za k rz y w d ę w y rz ą d z o -n ą sp o łe cz e ń stw u k a r a b ę d ą c a z a ra z em „ i -n sty tu c ją p o ż y tk u sp o łec zn eg o m oże [...] e g zy sto w a ć ty lk o ja k o w y o b r a ż e zn ie m ożliw ie zn a j s p r a w ied liw sz eg o o sza co w an ia te j k r z y w d y [...], p o trafi w z n ieca ć w u m y -sła ch lu d zk ich i n a le ż y ty w s tr ę t m o r a ln y do o d n o śn e g o p r z es tęp s tw a i n a le ż y tą o b aw ę p rze d jeg o p o p ełn ien iem . Z ty ch u czu ć zaś, n i e w ą t-p liw ie, t-p ie rw s ze m usi d z ia ła ć t-p o t-p ra w c zo , a d ru g ie — o d str a s z a ją c o " 48. P o n iew aż p o d zia ł śr o d k ó w k a r n y c h i k a r o p a r ty je s t w W y k ł a d z i e n a k o d e k sie a u s tr ia c k im z 1825 r., k tó r y o b ec n ie m o że m ieć ju ż ty lk o h isto ry c z n e z n ac zen ie, n ie b ęd ę ich p re z en to w ał, n a to m ia st w a ż n e w y -d a ją się o p in ie K rz y m u sk ie g o -d o ty c z ą c e p r o p o z y cji -d e le g e fere n-d a , a tak że jeg o sta n o w isk o d o ty cz ą c e u z a sa d n ie n ia i u trz y m a n ia k a r y śm ierci. Z a czn ijm y od k a r y śm ierci, p o n ie w a ż już od X V III w. a r g u -m en ty za j e j zn iesien ie-m b ądź też u z a s a d n ia ją c e je j istn ie n ie b y ły w p e w n y m s en s ie p ro b ier ze m i m ia rą p o stęp o w o śc i lub k o n se r w a -tyzm u. K rz y m u sk i z a jm u je tu s ta n o w isk o do ść złożo ne. K o n sta tu ją c b ow iem fa k t re z y g n a c ji z k a r y śm ierci w e w s p ó łc ze sn y ch m u u sta w o - d a w stw a ch n a św iecie, je s t za o g ra n ic ze n ie m je j sto so w an ia , lec z za jej u trz y m a n ie m d e le g e ferend a, „ p o d y k to w a n y m o b o w iązk iem z a p ew n ie n ia sp o łe cz e ń stw u m o żliw ie n a js k u te c z n iejs ze j o ch ro n y o d n a j cięż sz y ch z b r o d n i" 49. Z araze m tr a k tu je ó w śro d e k ja k o przejatw „ k o n ie cz n e j o b ro n y " ze s tro n y p ań stw a , lecz m usi o n a „b yć b ar d z iej o g r a -n ic zo -n a od p ra w a o b ro -n y k o -n iecz -n ej, słu ż ąc ej k aż d em u o b y w a te lo w i" , p o n ie w a ż ó w śr o d e k n ie je st w o g óle k ar ą , lecz jej » su rog atem «, [...] n ie g o d zą c się z p o jęc ie m k a r y w o góle, k a r a śm ie rci je s t b o w ie m n ie p o d z ie ln a , b ez w zg lęd n a, n ie o d w o ła ln a i n ie w y n a g r a d z a ln a " 50. J a -47 E. K r z y m u s k i , W y k ł a d . . . , s. 453— 454. 48 T a m ż e , s. 454. 49 E. K r z y m u s k i , g ł o s w d y s k u s ji , „ K om is ja K o d y f ik a c y jn a R z e c z y p o s p o li te j P o ls k i e j. W y d z ia ł K ar n y, P r a w o M a te r ia ln e " ( p r o to k o ły z p o s i e d z e ń K o m is ji K o d y -f ik a c y j n e j) 1919, t. 1, z. 1, s. 149. 50 T a m ż e.
k ież za te m w a r u n k i m iały b y ją o g r an ic zy ć? N a to o d p o w ia d a au to r, że w a r u n k i te d a ją się stre śc ić w d w u p u n k ta ch :
a) p o p e łn ie n ie zb rod ni, od k tó r e j p a ń stw o n ie m oże o d stra s z y ć w y -m ie rz a ją c in n e k a r y ;
b) m u si to b y ć zb ro d n ia n a jcięższa , p rz y k tó r e j „ s tr a c e n i e w in o -w a jc y z n a jd o -w a ło b y się -w n a le ż n e j ró -w n o -w a d ze z k rz y -w d ą , k tó r a w ra z ie p o z o sta w ie n ia g o p rz y ży ciu m u sia łab y z a g ra ż a ć sp o łe c z eń -stw u " i w re sz c ie „P a ń -stw o m u siało u cz y n ić p r z ed te m w szy stk o , co od n ieg o zależało , a b y o ch ro n ić sp o łe cz e ń stw o od zb ro dn i, p o p e łn io -n ej p rze z sk a z a ń c a " 51.
W sw oim p r o je k c ie k o d ek su p rze w id ział K rz ym u ski tr a d y c y jn ą k a -rę p o zb aw ie n ia w lon o ści, w y w o d z ą cą się ze szk o ły k la sy c z n e j, ja k ró w n ież w p r o w ad ził śro d k i o c h r o n n e o c h a r a k te r z e a d m in istr ac y jn y m , lecz n iczy m i p o p raw c zy m (reso cjaliz ac y jn y m ), w y w o d z ą c e się z k l a -sy fik ac ji i zało żeń szk o ły so c jo lo g icz n ej. N a jb a rd z ie j in t e r e s u ją -ce w jeg o p r o p o z y c ja c h b y ło u z a sa d n ie n ie w p ro w a d z e n ia śr o d k ó w o c h ro n n y ch do p ro je k tu , ja k ró w n ie ż ró żn ice, k tó re d o s tr z e g ał m ię-d z y nim i a k a r ą w k la sy cz n y m ro z u m ie n iu . O g ó ln y m u z a sa ię-d n ien iem w p r o w a d z e n ia śro d k ó w o c h r o n n y c h je s t „u n ie sz k o d liw ie n ie sk az a ń c a " , g d y b y się ok aza ło , że k a r a n ie sp e łn ia sw o ic h ce ló w p r e w en c y jn y c h , za ś ró żn ic e p om ięd zy nim i a k a r ą m o żna u jąć (za K rzy m uskim ) w tr ze c h p u n k ta ch :
1. P o n iew a ż z a ró w n o k a r a , ja k i w sp o m n ia n e śr o d k i słu ż ą w a lc e z p rz e stę p c z o śc ią n ie w in te r e sie sp ra w c y , lecz sp o łe cz e ń stw a , z p u n k -tu w id z en ia ju ry d y c z n e g o n ie zach od zi m ięd zy nim i ró ż n ic a poza tą jed y n ie , iż k a r a je s t n ar zęd z iem w a lk i „z p r ze stę p cz o śc ią ju ż u ja w -n io -n ą " , po d czas g d y śro d k i o c h r o -n -n e „to b ro ń p rz e ciw k o m o żliw ej p rze stęp cz o ści, m a jąc a w in te r e s ie sp o łe c ze ń stw a p o w str zy m ać od p r z e -stę p stw osob y, o d z n a c z a ją c e się sz cz eg ó ln ie n ie b e z p ie c z n ą sk ło n n o śc ią do ich p o p e łn ia n ia " .
2. K a ra sta n o w i d o leg liw o ść za p o p e łn io n e zło i p o w in n a b udzić w sp o łec z e ń stw ie „ w strę t m o ra ln y " i o d s tr a sz a ć od p o p e łn ien ia n o w y c h p rze stę p stw . T y m czasem śr o d e k o ch r o n n y stan o w i „pom oc, k tó -re j n a le ż y u d z ielić n ie k a żd em u p r z estęp cy , lecz ty lk o p r z e stę p c y o p e w n y ch n ie b e z p ie cz n y c h dla d o b ra p o w sz ec h n e g o sk ło n n o ścia ch " , ja k ró w n ie ż s p r a w c y n iep o c z y ta ln em u , słu żąc w te n sp o só b o ch ro n ie sp o łe cze ń stw a .
3. K a ra m oże p o ch łan ia ć śr o d e k o c h ro n n y , lecz n ie p rzec iw n ie, „p o n iew a ż k o n ie c z n o śc ią d la p r a w a k a r n e g o je s t ty lk o d o tk n ię c ie s k a z a ń ca za słu żo n ą k a r ą " , n a to m ia st „ Z a sto s o w an ie do p rz e s tę p c y o n ie
b ez p ie cz n y c h d la og ółu n a r o w a c h śr o d k a o ch ro n n e g o n ie je s t p o s tu -late m b ez w zg lęd n y m p ra w a k a r n e g o , lecz ty lk o w y m ag a n ie m p o lity k i k r y m in a ln e j n a p rz y p a d e k , g d y b y k a r a , słu sz n a z u w a g i n a w in ę s k a zań c a, n ie m iała o k az a ć się za r az e m sk u tec zn em lek a rs tw e m n a z a -k o rz e n io n e w nim g r o źn e d la b ez p ie c ze ń stw a og ó łu s-k ło n n o śc i" 52.
P o w y ższe ro z u m o w a n ie o z n a c z a ni m n iej ni w ię cej, ja k ty lk o p o -rz u c e n ie k la sy c z n y c h zało żeń , st re sz c za ją cy c h się w in d e ter m in izm ie , u z n a w a n iu p rz e stę p stw a za k a te g o r ię a b str a k c y jn ą , p o le g a ją c ą n a n a ru sz e n iu n o rm y p r a w a lub idei, n ie zaś za w y tw ó r sto su n k ó w sp o -łecz n y ch , i w re s z cie k a r y ja k o o d p ła ty 53. S tw ie rd zić za tem m o żn a, iż K rz ym u sk i w sw o ich p o g lą d a c h n a k a r ę i śro d k i o c h ro n n e z u p e łn ie od za ło że ń sz k o ły k la sy c z n e j o d sze d ł i za p ew n e , sa m te g o n ie p ra g n ąc , zbliży ł Kię zn a cz n ie do szk o ły so c jo lo g iczn e j.
K ate d ra P ra w a K a r n e g o UL Z a k ła d P ra w a K a r n e g o M a t e r ia ln e g o A n d r z e j Z ę b i k V E R B R E C H E N , S C H U L D U N D ST R A F E I N D E N A N S C H A U U N G E N V O N E D M U N D K R Z Y M U S KI E d m u n d K r z y m u s k i (geb . 1851, g e s t . 1928) w a r P r o fe s s o r d e s S tr a fr e c h ts an d er J a g e ll o n e n U n iv e r s i tä t in K r ak au . S e in w is s e n s c h a f t li c h e s W e r k b e g a n n in d em v o n Ö s te r r e ic h a n n e k ti e r t e n L a n d e s te il P o le n s u n d w u r d e d or t b is 1918, d .h . b is zu r B e fr e iu n g P o le n s , f o r tg e s e tz t. N a c h 1918, s c h o n im f r e ie n P o le n , b e t ä t ig t e e r s ic h w e i te r au f d e m G e b ie t d e s S tr a fr e c h ts . Er w a r e i n e r d er M it g l ie d e r d e s K o d ifi k a ti o n -s a u -s -s c h u -s -s e -s , d er e in e n E n tw u r f d e -s S tr a fg e -s e tz b u c h e -s a u -s z u a r b e it e n h a tte . K r z y m u -s k i s e l b s t w a r A u t o r e i n e s s o l c h e n E n tw u rfs. S o w o h l b e i d e n z e i t g e n ö s s is c h e n F o r s c h e r n w i e a u c h b e i d e n e n d er s p ä t e r e n G e n e r a ti o n e n g a l t er a l s e in h e r v o r r a g e n d e r V e r t-r e te t-r d e t-r zu t-r N e i g e g e h e n d e n k l a s s i s c h e n S c h u le d o s S tt-r a ft-r e c h ts . D e r A u fs a t z e n t h ä l t e in e A n a ly s e K r z y m u s k is A n s c h a u u n g e n ü b e r V e r b r e c h e n , S c h u l d u n d S tr a fe . D er V e r f a s s e r d e s A u f s a tz e s u n te r n im m t d e n V e r s u c h , in A n le h n u n g an d ie A n a ly s e zu b e w e i s e n , d a ß K r z y m u s k i — e i n M an n v o n w e i te m h u m a n is tis c h e m u n d k u ltu r e l le m H o r iz o n t, d e r s ic h m it d er P h ilo s o p h i e d e s S tra f-r e c h t s , d ef-r D o g m a tik d ie s e s R e c h ts s o w ie m it d em S ta a ts f-r e c h t b e fa ß te — e i n le b h a fte s I n t e r e s s e u n d w e i t g e h e n d e s V e r s tä n d n is für d ie in E n ts te h u n g b e g r iff e n e n e o k l a s -s iz i -s t i-s c h e u n d -s o z i o lo g i-s c h e S c h u le an d e n T a g l e g te . In -s e i n e -s i c h fo r w ä h r e n d e n tw i c k e ln d e n A n s c h a u u n g e n fa n d e n E in g a n g d ie j ü n g s te n F o r s c h u n g s e r g e b n is s e v o m G e b ie t d e s S tr a fr e c h ts . 5! E. K r z y m u s k i , P r o j e k t . . . , s. 13— 15. J. M a k a r e w i c z , K l a s y c y z m i p o z y t y w i z m w n a u c e p r a w a k i r n z g s , „ P rz e -g lą d P r a w a i A d m in is tr a c ji " 1896, n r 8, s. 861.
K r z y m u s k i g in g v o n d e r a u t K a n ts P h i lo s o p h ie b a s ie r e n d e n T h e o r ie d e r m o r a l i-s c h e n E n tg e l tu n g a i'i-s , e r n a h m je d o c h t e i l w e i i-s e in i-s e i n e A u f fa i-s i-s u n g d er S tr a fe d i e A n s c h a u u n g ü b e r d ie g e s e l l s c h a f t l ic h e B e d i n g th e i t d e r in F orm d e r K r im in a ls tr a fe zu m A u s d r u c k k o m m e n d e n R e a k tio n au f d as V e r b r e c h e n au f, d a s a ls A u s w ir k u n g d er fü r d a s j e w e i l i g e L an d u n d d i e j e w e i l i g e h i s t o r is c h e E p o c h e c h a r a k te r i s ti s c h e n g e s e l l s c h a ft l i c h e n V e r h ä l t n is s e a n g e s e h e n w u rd e .
