А С Т Л U N I V É R S I S A T I S L O D Z I E N S I S
F O L I A H I S T O R I C A 38, 1990
W ło d z i m i e r z K o z ło w s k i
P O W S T A N IE A R T Y L E R II I K O R P U S U P O L S K IE G O S IE R P IE Ń 1917 — LU TY 1918 R O K U
W II poło w ie X IX w . o k az ało się, że o p o w o d z e n iu w w o jn a c h d e c y d u je u n o w o c z e śn ia n ie a r ty le rii. P rz y k ła d e m b y ła w o jn a fra n c u s k o - - a u s tr ia c k a w 1859 r., w k tó re j F ra n c u z i d y sp o n o w a li d ziała m i g w in to w a n y m i i h a u b ic o a rm a ta m i, o d nosząc zw y cięstw o . W ty m ż e czasie a r ty le ria p ru s k a p o sia d a ła d z ia ła g w in to w a n e o d ty lc o w e o d u żo w ięk szej szy b k o strz e ln o śc i i w 1870 r. z w y cięstw o o d n ieśli P ru sa c y . P o te j w o j n ie w e F ra n c ji z a stą p io n o p ro c h c z a rn y — p ra s o w a n y m i o w ięk szej m ocy. P o ciąg n ęło to konieczn o ść w z m o c n ie n ia lu fy i p ra c z m ie rz a ją c y c h do złag o d z en ia s k u tk ó w o d rz u tu , za k o ń czo n y c h w 1897 r. s k o n s tru o w a n ie m o p o ro p o w ro tn ik a , czyli u rz ą d z e n ia p o w o d u jąc eg o o d rz u t ty lk o lu fy bez u d z ia łu la w e ty . N ie m a l ró w n o c z e śn ie p o w sta ły sz y b k o s trz e ln e (około 30 s trz a łó w n a m in u tę ) a r m a ty : fr a n c u s k a 75 m m w z. 1897 i ro s y js k a 76,2 m m w z. 1902, s ta n o w ią c e u z b ro je n ie w o jsk w ciąg u n a jb liż szy c h 30 la t (np. w o jsk a polskiego). R zecz ja sn a , z m ie n ia n o ta k ż e a m u n ic ję do dział, sc a la ją c — za p o ś re d n ic tw e m łu sk i — p o cisk z ła d u n k ie m p ro c h o w y m . U d o sk o n ala n o ró w n ie ż p rz y rz ą d y celow nicze.
D o św iad c zen ia w o jn y ro s y js k o -ja p o ń s k ie j 1904— 1905 r. w y k a z a ły k o n ieczn o ść w p ro w a d z e n ia do a r ty le r ii polo w ej ta k ż e s z y b k o s trz e ln y c h h au b ic, z a sto so w a n ia ta rc z d ziało w y c h w celu o sło n y o b słu g i itp. N iem cy i częściow o R o sja w y c ią g n ę ły w ła śc iw e w n io sk i z te j w o jn y 1.
1 A . K i e r s n o w s k i , H i s t o r i a r o z w o j u a r t y l e r i i , T o r u ń 1925, s. 28 2 i r u M a l a e n c y k l o p e d i a w o j s k o w a , t. I, W a r s z a w a 1967, s. 71; M. W ł o d а г с 7. у к, Z d z i e j ó w a r t y l e r i i p o l s k i e j o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o 1918— 1939, [w :] S z k i c e z d z i e j ó w w o j s k o w o ś c i P o l s k i w l a t a c h 1918— 1939, re d. В. M i ś к i e w i с z, P o z n a ń 1979, s. 159— — 162. W t e k ś c i e w y s t ę p u j ą s k r ó t y : A A N — A r c h i w u m A k t N o w y c h , B A — B r y g a d . i A r t y l e r i i , C A W — C e n t r a l n e A r c h i w u m W o j s k o w e , d a k — d y w i z j o n a r t y l e r i i k o n n e j , D S — D y w i z j a S t r z e l c ó w , K P — K o r p u s P o l s k i . C A W , I KP, I O d d z i e l n y D y w i z j o n A r t y l e r i i P o l o w e j C i ę ż k i e j 122.44.58, R o z k a z d o w ó d c y d y w i z j o n u nr 17 z 18 II
J a k w id ać, n a p rz e ło m ie X IX i X X w . n a s tą p ił ro z w ó j te c h n ic z n y a r ty le rii. Z m ie n ił się s y ste m je j o g n ia i w łaśc iw o ści s p rz ę tu . S y ste m o g n ia z m ie rz a ł k u p ro w a d z e n iu o s trz a łu p o śre d n ie g o , k ie ro w a n e g o p rz ez w y s u n ię ty c h k u n ie p rz y ja c ie lo w i o b se rw a to ró w , p ó źn iej zaś p rz e z b a lo n y i sam o lo ty . U ła tw ia ło to e fe k ty w n ie js z e u k ry c ie s p rz ę tu a r ty l e r y j skiego, r e d u k u ją c z n a czn ie s t r a t y w o b słu g ach . W sp o m n ia n e o p o ro p o - w ro tn ik i h y d ra u lic z n o -p n e u m a ty c z n e i in n e z m ia n y k o n s tru k c y jn e p rz y cz y n ia ły się do z w ię k sz e n ia celn o ści o g n ia, d o n o śn o ści d z ia ł p o lo w y ch do 6— 8 k m (p ro c h b e z d y m n y ) i ich sz y b k o strz e ln o śc i, a ta k ż e s k u te c z ności. Ś w ia d c z y o ty m p o ró w n a n ie s t r a t od o g n ia a rty le i-y jsk ieg o p o d czas w o je n : ro s y js k o -ja p o ń s k ie j i b a łk a ń sk ic h . O ile w p ie rw s z e j z n ic h o d o g n ia a r ty le ry js k ie g o — w p o ró w n a n iu do s t r a t o d o g n ia b ro n i s tr z e leck ie j — zg in ęło i zostało ra n n y c h za le d w ie 16% . to w la ta c h 1912— — 1913 s to s u n e k te n w z ró sł aż d w u k ro tn ie . T a k ie b y ło żn iw o a r ty le r ii po u p ły w ie za le d w ie k ilk u la t. N a to m ia s t n a p o c z ą tk u I w o jn y ś w ia to w e j u d z ia ł te j b ro n i w z a d a w a n iu s t r a t w z ró sł do 54% , a b y po u p ły w ie k ró tk ie g o cz asu d o jść aż d o 7 5 % 2.
W 1914 r. — m im o z n a c z n y c h o sią g n ię ć te c h n ic z n y c h — a r ty le r ia sta n o w iła z a le d w ie 8— 14% og ółu w o js k 4. P rz o d o w a ła w ó w czas p ie c h o ta , m a ją c a 75— 80% , podczas g d y k a w a le ria z a jm o w a ła d ru g ie m ie jsc e (11— 18% ). D o p iero d o św ia d c z e n ia n a s tę p n y c h la t d o p ro w a d z ić m ia ły do w ię k sz y c h z m ia n n a k o rz y ść a r ty le r ii4.
S y g n a liz o w a n a p ro b le m a ty k a n ie d o ty c z y ła jeszcze P o lsk i. W szakże p o u p a d k u p o w s ta n ia listo p a d o w eg o n a s tą p ił c a łk o w ity z a n ik p a ń s tw a . Z a h a m o w a ło to w sze lk i p o stę p w a r ty le rii, k tó r a p rz e s ta ła istn ie ć n a o k re s 83 la t. J a k k o lw ie k siły z b ro jn e o d ro d z iły się w P o lsc e po dczas p o w s ta n ia w ielk o p o lsk ieg o 1848 r. i p o w s ta n ia sty czn io w e g o 1863 r., a r ty le r ia n ie m o g ła w ów czas p o w stać . W re z u lta c ie , podczas n a jw ię k s z e g o ro z k w itu te j b ro n i n ie b y ło ro d z im e j a r ty le rii. Z a ry so w y w a ły się je d n a k p e w n e
1918 r. z a w i e r a ł i n f o r m a c j ą , ż e d o w ó d c a k o r p u s u n a k a z a ł R o z k a z y nr 116 z 15 i nr 120 z 17 11) s t o s o w a n i e d a t w e d ł u g n o w e g o s t y l u . A u t o r n i n i e j s z e g o t e k s t u p o d a j e r ó w n i e ż w s z y s t k i e d a t y w e d ł u g n o w e g o s t y l u . P o d o b n i e p o s t ą p i o n o w o b e c k a l i b r ó w d z i a ł , p r z e l i c z a j ą c c a l e i l i n i e n a m i l i m e t r y . N i e s t e t y n i e z d o ł a n o u s t a l i ć i m i o n n i e k t ó r y c h o ł i c e r ó w a r t y l e r i i . D l a t e g o t e ż b r a k i n i c j a ł u o z n a c z a o f i c e r a , k t ó r e g o i m i e n i a n i e z i d e n t y f i k o w a n o . N a t o m i a s t s t o p n i e w o j s k o w e p o d a n o z a M . R o m e y k ą (P r z e d i p o m a j u , W a r s z a w a 1976, s. 28 3), z a m i e n i a j ą c p o d k a p i t a n a ( ta k w d o k u m e n t a c h ) n a s z t a b s k a p i t a n a . ‘ K i e r s n o w s k i , o p c i i ., s. 377; K. W y s z y ń s k i , A r t y l e r i a w I w o j n i e ś w i a t o w e j , „ Z e s z y t y P o p u l a r n o n a u k o w e ( W y ż s z a S z k o ł a O f i c e r s k a W o j s k R a k i e t o w y c h i A r t y l e r i i im . g e n . J ó z e f a B e m a ) " 1976, R. X , nr 12, s. 30. * W ł o d a r c z y k , o p . ci t., s. 157. * 1. B ł a g o w i e s z c z a ń s k i , A r t y l e r i a w II w o j n i e ś w i a t o w e j . S t u d i u m w o j - s k o w o - h i s t o r y c z n e , W a r s z a w a 1983, s. 15— 16; i d e m , A r t y l e r i a W o j s k a P o l s k i e g o w l a t a c h 1916— 1939, „ W o j s k o w y P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y " 1974, R. X I X , nr 1, s. 260, 277.
p rz e s ła n k i do je j p o w sta n ia , sk o ro tw o rz y ły się z a stę p y a rty le rz y s tó w , zd o b y w a ją c y c h w ied z ę i d o św iad c zen ie w a rm ia c h zab o rcz y ch . U m ożli w iło to p o te m o rg a n iz a c ję a r ty le r ii w p o lsk ich fo rm a c ja c h w o jsk o w y c h podczas I w o jn y św ia to w e j i sz y b k ą je j o d b u d o w ę po o d z y sk a n iu n ie p o dległości. W a rto jeszcze dodać, że n ie lic z n i P o la c y w n ie śli te ż p e w ie n w k ła d w ro z w ó j te c h n ic z n y a rty le rii.
N a p rz e ło m ie p ie rw sz e j i d ru g ie j d e k a d y n aszeg o s tu le c ia n a s tą p iło zn a c z n e p o g o rsz en ie s y tu a c ji m ię d z y n a ro d o w e j. Z b liż a ją c y się k o n flik t o ż y w ił sp o łecz eń stw o polskie, k tó re z n a d z ie ją o cz ek iw ało s ta rc ia p a ń s tw zab o rcz y ch . T y lk o w ó w czas m og ła o dro d zić się s p ra w a p o lsk a.
P ie rw sz e p o d o d d ziały a r ty le r ii p o lsk iej p o w sta ły z in ic ja ty w y J ó z e fa P iłsu d sk ie g o . W poło w ie s ie rp n ia 1914 r. n a k a z a ł o n k p t. O tto k a ro w i B rz o z ie -B rz e z in ie tw o rz e n ie te j b ro n i. W te n to sp o só b w K ra k o w ie ro z p o czę to fo rm o w a n ie 1 p u łk u a r ty le r ii L eg io n ó w P o ls k ic h 5. G d y w p o ło w ie 1917 r . n a s tą p ił k ry z y s p rz y się g o w y w L egio n ach , k ró tk ie d zieje a r ty le r ii b y ły b lisk ie k re s u . N iew ie le p rz e d łu ż y ła je a r ty le r ia P o lsk ie g o K o rp u s u P o siłk o w e g o czy te ż — w sz c z ą tk o w y c h ro z m ia ra c h — P o lsk ie j S iły Z b ro jn e j.
T y m cz asem po re w o lu c ji lu to w e j 1917 r. i o b a le n iu c a r a tu zro d ziły się n o w e m o żliw ości tw o rz e n ia a r ty le r ii p o lsk iej. P ie rw s z e je j je d n o s tk i m ia ły p o w sta ć w R o sji. N a le ży z a te m p o k ró tc e p rz e d s ta w ić w a ru n k i, w ja k ic h doszło do fo rm o w a n ia a r ty le r ii p o lsk iej n a B ia ło ru si. N a p o d sta w ie sz a c u n k o w y c h d a n y c h m o ż n a p rz y ją ć , że w la ta c h 1914— 1918 p rz e z sz e re g i a rm ii ro sy jsk ie j p rz eszło co n a jm n ie j 1,2 m in P o la k ó w , z k tó ry c h n a p o c z ą tk u k w ie tn ia 1917 r. p o z o sta w a ło ta m oko ło 500 ty s., w ty m 119 g e n e ra łó w i 20 ty s. oficerów®.
Je sz cze p rz e d u p a d k ie m c a ra tu p o d e jm o w a n o p ró b y tw o rz e n ia p o ls k ic h fo rm a c ji w o jsk o w y ch , w a lc ząc y ch p rz eciw k o p a ń stw o m c e n tr a l n y m . J e d n a k z p o w o d u b ra k u k o n k re tn y c h o b ie tn ic w ob ec s p ra w y p o l sk iej i n ie u fn o śc i ca rsk ie j g e n e ra lic ji n ie doszło do p o w sta n ia w ięk sz y ch je d n o s te k p o lsk ich . W y ją te k sta n o w iła D y w iz ja S trz e lc ó w P o lsk ic h gen . T a d e u sz a B y lew sk ieg o i z a c z ą tk i P u łk u U łan ó w P o ls k ic h '.
5 W . K o z ł o w s k i , A r t y l e r i a L e c j i o n ó w P o l s k i c h s i e r p i e ń — p a ź d z i e r n i k 1914 r., [w:J W o j s k o P o l s k i e 191 4— 1921, r e d . B. P o l a k , K o s z a l i n 1986; i d e m , O d r o d z e n i e a r t y l e r i i p o l s k i e j w 1914 r., „ A c t a U n i v e r s i t a t i s L o d z i e n s i s " 1989, F o l i a h i s t o r i c a 33. « H i s t o r i o P o l s k i , t. III, 1 8 5 0 /1 8 6 4 — 1918, c z . 3, 19 14— 1918, r e d . Z. K o r m a n o w a 1 W . N a j d u s, W a r s z a w a 1974, s. 23— 25i H. B a g i ń s к i, W o j s k o P o l s k i e n a W s c h o d z i e 19 1 4 — 1920, W a r s z a w a 1921, s. 107. Por. t a k ż e M. W r z o s e k , P o l s k i e k o r p u s у w o j s k o w e w R o s j i w l a t a c h 1917— 1918, W a r s z a w a 1969, s. 2 3 — 25; W . N a j d u s ( P o l a c y w r e w o l u c j i 1917 r o k u , W a r s z a w a 1967, s. 4 6 — 47) p r z e p r o w a d z i ł a c i e k a w y a n a l i z ę d a n y c h s t a t y s t y c z n y c h z t e g o o k r e s u , o p a r t y c h z w y k l e n a t z w . s z a c u n k a c h . i N a z w a o d 6 I V 1917 r. Z d n i e m 4 X 1917 r. z m i e n i o n o j ą na: P i e r w s z y P u ł k U ł a n ó w . W n i e p o d l e g ł e j P o l s c e p e ł n a n a z w a b r z m i a ł a : 1 P u ł k U l a n ó w K r e c h o w i e c k i c h
D op iero po re w o lu c ji lu to w e j, g d y R ząd T y m cz aso w y ogłosił m a n i fe st, z a p o w ia d a ją c y u tw o rz e n ie p a ń s tw a po lsk ieg o zw ią zan e g o so ju szem z R osją, zaczęły tw o rz y ć się p o lsk ie o rg a n iz a c je p o lity c z n o -w o jsk o w e . J e d n e z n ich , lew icow e, p re fe ro w a ły z a d a n ia o p iek u ń cz o -w y c h o w aw c ze, in n e zaś (S tro n n ic tw o D e m o k ra ty c z n o -N a ro d o w e i S tro n n ic tw o P o lity k i R e a ln e j) d ą ż y ły do ro z b u d o w y p o lsk ich fo rm a c ji w o jsk o w y c h w R osji.
M im o p rz y c h y ln o śc i m in is tra w o jn y A le k s a n d ra G u c zk o w a i n a c z e l n e g o w o d za g en . M ich aiła A le k sie je w a n ie zd o łan o p rz e fo rso w a ć k o n ce p cji tw o rz e n ia licznego w o jsk a, o p a rte g o n a s ta tu s ie a rm ii s o ju s z n i czej. P rz e c iw n ik ie m b y ła n a d a l w iększość g e n e ra lic ji i m in istró w , a zw łaszcza A le k s a n d e r K ie re ń sk i, k tó ry w k ró tc e z a s tą p ił A le k s a n d ra G u c zk o w a. W re z u lta c ie k ry s ta liz o w a ła się m o żliw o ść s fo rm o w a n ia k il k u k o rp u só w p o lskich, w c h o d ząc y ch w sk ła d a rm ii ro sy js k ie j, a p o z o sta ją c y c h pod w sp ó ln y m d o w ó d z tw e m polsk im . N ie b ez z n a c z e n ia b y ły t a k że — trz e b a d o d ać — d z ia ła n ia ty c h s fe r polsk ich , k tó re n ie b y ły z a in te re so w a n e w tw o rz e n iu z b y t licznej a rm ii, o b a w ia ją c się szy b k ieg o je j z re w o lu c jo n iz o w a n ia 8.
T y m cz asem D y w iz ję S trz e lc ó w P o lsk ic h (a rty le rii o rg a n ic z n e j n ie p o siad ała ) z a m ie rz a n o sk ie ro w a ć n a fro n t. W w y n ik u s ta r a ń gen . T. B y- lew sk ieg o , p o p a rte g o p rzez K o m ite t N a ro d o w y (polscy p o sło w ie do D u m y i R a d y P a ń stw a ), 8 V 1917 r. p o s ta n o w io n o p rz e fo rm o w a ć d y w iz ję w k o rp u s . O tóż chęć w s tę p o w a n ia w sze reg i p o lsk ie zg łasz ała co raz to w ię k sz a część P o la k ó w — je ń c ó w a rm ii p a ń s tw c e n tra ln y c h , k tó ry c h ok oło 100 ty s. z n a jd o w a ło się w n iew o li ro s y js k ie j9.
W m a ju ro s y js k i s z ta b g e n e ra ln y w y d a ł o d p o w ied n ie z a rz ą d z e n ia i e ta ty k o rp u s u polskiego, m a ją c e g o się sk ła d a ć z d w ó ch d y w iz ji p ie c h o ty , b ry g a d y a r ty le r ii le k k ie j, b a te r ii h a u b ic i p u łk u u ła n ó w . P o d cza s I O gól n e g o Z ja z d u Z w iąz k u W o jsk o w y c h P o la k ó w w P io tro g ro d z ie o d c z y ta n o (14 V I) lis t A. K ie re ń sk ie g o . D eleg aci d o w ied z ie li się, że w in n i z a n ie ch ać d ą ż e ń do tw o rz e n ia o d rę b n e g o w o jsk a , p ro w a d z i to b o w iem do d e z o rg a n iz a c ji a rm ii i p rz e k re ś li n a d z ie je n a zw y cięstw o . T a k to n ie c h ę ć no w eg o m in is tra w o jn y i w y s ła n ie D y w izji S trz e lc ó w P o lsk ic h n a f r o n t w p o ło w ie c z erw c a p o k rz y ż o w a ły n a ra z ie p la n y o rg a n iz o w a n ia koi p u su .
J e d n a k n a zjeździe, k tó ry o p u ścili p rz e d sta w ic ie le lew icy , p o d ję to u c h w a łę o u tw o rz e n iu P o lsk ie j S iły Z b ro jn e j, s k ła d a ją c e j się ze w sz y s tk ic h ro d z a jó w w o jsk i słu żb . M iała o n a p o zo staw ać pod îo z k a z a m i p olskiego dow ó d cy i b ez p o śre d n io p o d leg ać ro s y jsk ie m u n a c z e ln e m u
i m i e n i a p u ł k o w n i k a B o l e s ł a w a M o ś c i c k i e g o . Zo b . R o d o w o d y p u l k o w j a z d y p o l s k i e ; ; g i 4— J9 4 7( r e d. K, K r z e c z u n o w i c z , L o n d y n 1983, s. 47.
8 W r z o s e k , P o l s k i e k o r p u s y . , . , s. 35. “ B a g i ń s k i , o p . c i t ., s. 108.
w odzow i, zaś je j u ży c ie b y ło z a strz e ż o n e ty lk o p rz e c iw k o p a ń stw o m c e n tra ln y m .
Z jaz d p o w o ła ł in s ty tu c je c e n tr a ln e : P o lsk i W o jsk o w y K o m ite t W y k o n a w c z y i Z a rz ą d C e n tra ln y Z w iąz k u W o jsk o w y ch P o la k ó w . P ie rw sz a z n ic h w y ło n iła k o m isję w o jsk o w ą, k tó r a z P io tro g ro d u m ia ła n a d z o ro w a ć fo rm o w a n ie w o jsk a, pod czas g d y d ru g a k o o rd y n o w a ła d ziała ln o ść zw ią zk ó w w R o sji. N a to m ia s t o g ó ln e z g ro m a d z e n ie czło n k ó w ob u in s ty tu c ji tw o rz y ło o rg a n z w ie rz c h n i — N a cze ln y P o ls k i K o m ite t W o jsk o w y (N aczpol) z ch o r. W ła d y sła w e m R acz k iew icz em n a czele.
G d y w k o ń cu c z erw c a d e le g a c ja N a czp o lu u d a ła się do A. K ie re ń - sk ieg o w celu u z y s k a n ia w ła sn e j leg a liz a c ji i zgo dy n a tw o rz e n ie w o js ka, m in is te r w o jn y — n ie bez in te rw e n c ji le w ic y p o ls k ie j10 — p rz y ją ł ją z re z e rw ą . D o p iero fia sk o le tn ie j o fe n s y w y n a fro n c ie g a lic y js k im p rz y c z y n iło się do w y d a n ia ze zw o le n ia n a sfo rm o w a n ie k o rp u s u p o lsk ie go, b ęd ą ceg o częścią sk ła d o w ą a rm ii ro s y js k ie j i p o z o stają ceg o n a ro s y js k im żołdzie, w y ż y w ie n iu i z a k w a te ro w a n iu .
W a rm ii ro s y js k ie j b y ło p o n a d 100 g e n e ra łó w p o lsk ieg o p o ch o d zen ia, je d y n ie 2 za jm o w a ło s ta n o w is k a do w ó d có w k o rp u só w . B y li to : g en . p o r. E u g e n iu sz d e H e n n in g -M ic h a e lis i gen. p o r. Jó z e f D o w b o r-M u ś n ic k i11. M im o że p ie rw sz y m ia ł w y ższe tzw . s ta rs z e ń s tw o g e n e ra ls k ie i o ro k d łu ż e j d o w o d ził k o rp u se m , w y b ra n o d ru g ieg o .
G e n e ra ł J . D o w b o r-M u śn ic k i słu ż y ł w p iech o c ie, aie w p e łn i d oce n ia ł zn a cze n ie a r ty le r ii. W szakże je j ro la w z ro sła w ła śn ie .w o s ta tn ic h la ta c h te j w o jn y . S tą d szczególne u z n a n ie d la w a rto ś c i ro s y js k ie j a r t y lerii, k tó re j w y sz k o le n ie sta ło n a w y so k im po zio m ie. P o n ie w a ż g e n e ra ł z m ie rz a ł do s tw o rz e n ia ró w n ie d o b ry c h je d n o s te k a r ty le r ii w p o lsk im k o rp u sie , w a rto z a te m p o k ró tc e p rz e d s ta w ić jeg o s y lw e tk ę .
P rz e z 29 la t J . D o w b o r-M u śn ick i b y ł o fic e re m za w o d o w y m a rm ii ro s y js k ie j. A k a d e m ię S z ta b u G e n e ra ln e g o u k o ń cz y ł n ie ty lk o d lateg o , że w y k a z y w a ł się d u ży m i zdoln o ściam i. P rz e jś c ie do kościoła ew a n g e lic k o - -re fo rm o w a n e g o u m o żliw iło m u u z y s k a n ie ta k w y so k ich k w a lifik a c ji, ja k o e w a n g e lik b o w iem m e m ógł b y ć — zd a n ie m w ład z ro s y js k ic h — p ra w d z iw y m P o la k ie m . P o d cza s I w o jn y ś w ia to w e j b y ł d o w ó d c ą 38 d y w izji, sze fem sz ta b u a rm ii (e ta t g e n e ra ła d y w izji) i od 1917 r . d o w ód cą
10 S z e r z e j : W r z o s e k , P o l s k i e k o r p u s y . . . , s. 72. 11 A A N , A k t a g e n . L. Ż e l i g o w s k i e g o , t. 8, W s p o m n i e n i a 1914— 1919, s p i s a n e w l a l a c h 1927— 1929, r k p s , s. 15. J e d y n i e n i e l i c z n i g e n e r a ł o w i e p o l s k i e g o p o c h o d z e n i a w y k a z y w a l i z a i n t e r e s o w a n i e s p r a w ą p o l s k ą (np. Ś w i ę c i c k i ) . G d y a r m i a r o s y j s k a z a c z ę ł a r o z p a d a ć s i ę , s z u k a l i o p a r c i a w ś r ó d r o d a k ó w . I t a k g e n . J. D o w b o r - M u ś n i c k i t 0 — w e d l u g L. Ż e l i g o w s k i e g o — d o b r y ż o ł n i e r z , b ę d ą c y j e d n a k b a r d z i e j o l i c e r e i n r o s y j s k i e g o s z t a b u g e n e r a l n e g o n i ż P o l a k i e m . P or. t e ż R o m e y k o , o p . c it., t. I, s. 51, 58, 6 0 — 61, 120— 121.
38 K o rp u s u L iniow ego. T en 5 0 -le tn i g e n e ra ł u ch o d z ił za je d n e g o z n a j zd o ln iejszy c h g e n e ra ló w -P o la k ó w , b y ł d o w ó d cą tw a r d e j rę k i i cieszył się o p in ią cz ło w ie k a siln eg o c h a ra k te r u . J a k o d o w ó dca ro sy jsk ie g o k o r p u s u b e z k o m p ro m iso w o zw alcza ł n a s tro je re w o lu c y jn e . G d y w po ło w ie lip c a N aczp o l za p ro p o n o w a ł m u o b jęcie ró w n o rz ę d n e g o sta n o w isk a , g e n e r a ł w y ra z ił zgodę i w k o ń c u tego m iesiąca u d a ł się do M o h y lew a, gd zie z n a jd o w a ła się K w a te ra N aczeln eg o W odza, z w a n a S ta w k ą . U zys k a ł a p r o b a tę gen. Ł a w ra K o rn ilo w a , k tó ry 8 V III w y d a ł ro z k az o n o m in a c ji g en . J ó z e fa D o w b o ra-M u śn ick ieg o i o fic ja ln ie zezw o lił n a fo r m o w a n ie k o rp u s u polskiego.
N a p rz e ło m ie 1916 i 1917 r. a rm ia ro s y js k a p rz e c h o d z iła — z p o w o d u o g ro m n y c h s t r a t — re o rg a n iz a c ję . W ielk ie 1 6 -b a ta lio n o w e d y w iz je p ie c h o ty z m n ie jsz a n o n a 1 2 -b a ta lio n o w e (4 p u łk i po 3 b a ta lio n y każdy), a b y w te n sposób tw o rz y ć n o w e p u łk i i d y w iz je . B ra k o w a ło je d n a k o d p o w ie d n io p rz eszk o lo n ej k a d ry i a r ty le rii, co u je m n ie w p ły w a ło n a s ta n arm ii. P ra c e re o rg a n iz a c y jn e p rz e rw a ła re w o lu c ja lu to w a . D y w iz je I K P , bo ta k i n u m e r o trz y m a ł z w ią zek ta k ty c z n y g en. J . D o w b o ra -M u śn ic kiego, p o zo staw io n o w d a w n y m k ształc ie . M iały się o n e sk ła d a ć z 2 b r y g a d p ie c h o ty po 2 p u łk i, k a ż d y zaś p u łk p o sia d a ł 4 b a ta lio n y i o d d ział k a ra b in ó w m a sz y n o w y c h . P o z a ty m w s k ła d d y w iz ji w c h o d ziła b ry g a d a a r ty le rii, licząca 6 b a te r ii po 8 dział. C hociaż I K P o fic ja ln ie s ta n o w ił część s k ła d o w ą a rm ii ro sy jsk ie j, fo rm o w a n o go — trz e b a p o d k re ś lić — w e d łu g d a w n y c h , w ię k sz y c h e ta tó w . W łaśn ie d la te g o w k o rp u sie za ch o w a n o d o ty c h c z a so w ą o rg a n iz a c ję d y w iz ji strze lc ó w , p rz y czym b ry g a d y a r ty le r ii m ia ły je d n a k b a te r ie 6 -d z ia ło w e 12.
W I K P , k tó ry fo rm o w a n o w o p a rc iu o zaciąg o ch o tn icz y , ro z k a z y o p e ra c y jn e , z a rz ą d z e n ia a d m in is tr a c y jn e i k o re sp o n d e n c ja z w o jsk o w y m i w ła d z a m i n a d rz ę d n y m i m ia ły być p ro w a d z o n e w ję z y k u ro sy jsk im . N a to m ia s t w ży ciu w e w n ę trz n y m o b o w iąz y w ał ję z y k polski. P rz y w ró c o n o ta k ż e o b o w iąz ek o d d a w a n ia h o n o ró w , k tó re w a rm ii ro sy jsk ie j b y ły ju ż zn iesio n e. U m u n d u ro w a n ie b y ło w e d łu g w z o ru ro sy jsk ie g o . A rty le rz y ś c i
>» B a g i ń s k i , o p . ci i., s. 170— 174; M. B o n c z - B r u j e w i c z , W s p o m n i e n i a ]Q 14— 1919, W a r s z a w a 1959, s. IGO; J. D ą b r o w s k i , W i e l k a w o j n a 1914— 1918, W a r s z a w a 1937, s. 697; J. D o w b o r - M u ś n i c k i , K r ó t k i s z k i c d o h i s t o r i i i - g o P o l s k i e g o K o r p u s u , cz . I, W a r s z a w a 1918, s. 15 i 56; O . P o ż e r s к i, N o t a t k i a r l y l e r z y - s / y z w o j n y ś w i a t o w e j 1914— 1917 r o k u , „ P r z e g l ą d A r t y l e r y j s k i " 1925, R. III, nr 4— 5, s. 142; R o m e y k o , o p . c i t . , s. 46; W r z o s e k , P o l s k i e k o r p u s y . . . , s. 78 i 80; M. Z g ó r n i a k , S t u d i a i s z k i c e z d z i e j ó w 1 w o j n y ś w i a t o w e j , K r a k ó w 1987, s. 92. N a t o m i a s t l i c z b a d y w i z j i w k o r p u s i e b y ł a z m i e n n a (2— 4). Z o b . J. D o w b o r - M u ś n i c k i , M o j e w s p o m n i e n i a , W a r s z a w a 1935, s. 72, 82, 157; Z g ó r n i a k , o p . ci t., T y m c z a s e m B o n c z - B r u j e w i c z (op. ci i.) p o d a ł , ż e o s t a t n i o w a r m ii r o s y j s k i e j t w o r z o n o b a t e r i e 4 - d z i a ł o w e . J a k w i d a ć , z m n i e j s z y ł y s i ę o n e — o c z y w i ś c i e w a r t y l e r i i p o l o w e j ( l e k k i e j ) z 8 n a 6, a w 1917 r. n a 4 - d z i a ł o w e .
m ie li n o sić n a n a r a m ie n n ik a c h e m b le m a ty : 2 s k rz y ż o w a n e zło te a r m a tk i i c y frę (n u m e r b ry g a d y ). W d y w iz jo n ie m o źd zie rzo w y m o b o w ią z y w a ł ta k i sam e m b le m a t, u z u p e łn io n y k u lis tą „ b o m b ą ” w m ie jsc u sk rz y ż o w a n ia, podczas g d y w d y w iz jo n ie ciężk im b o m b a b y ła p o d łu ż n a i k o lo ru k h a k i13.
G e n e ra ł A le k s a n d e r Ł u k o m sk i, szef sz ta b u N aczeln eg o W odza, p rz e fo rso w a ł ty m c z a se m tw o rz e n ie zm n iejszo n e g o 2 -d y w iz y jn e g o k o rp u su , d y sp o n u ją c e g o 2 b ry g a d a m i a r ty le r ii14. S p o tk a ło się to z o p o re m gen. J . D o w b o ra-M u śn ick ieg o , k tó ry b y ł szczególnie n ie z a d o w o lo n y ze słab ej a r ty le rii. W szakże g e n e ra ł do w o d ził d o tą d 4 -d y w iz y jn y m k o rp u s e m z d o sk o n a łą — ja k p isa ł — a r ty le r ią 15. D lateg o też w y m ó g ł n a Ł. K o rn iło - w ie n a jp ie r w o b ie tn ic ę zw ię k sz e n ia e ta tu o je d n ą d y w iz ję i a r ty le rię ciężką, k tó re j gen. A. Ł u k o m sk i n ie chciał w id zieć u P o la k ó w , m o ty w u ją c to m . in. b ra k ie m o d p o w ied n ieg o sp rz ę tu .
W k ró tc e, bo 21 V III, Ł. K o rn iło w z a tw ie rd z ił no w y , ro z szerz o n y e ta t k o rp u su . O b e jm o w a ł on : 3 d y w iz je p ie c h o ty ; 3 b ry g a d y a r ty le r ii po 6 b a te r ii k a ż d a (razem 36 d z ia ł w b ry g a d z ie ); d y w iz jo n m o źd zie rzo w y w sk ła d z ie 3 b a te rii, liczący ch po 4 h a u b ic e 122 m m (razem 12 dział); p o ło w y ciężki d y w iz jo n w sk ła d z ie 2 b a te r ii d ział 152,4 m m 1® i 1 b a te ria a r m a t 107 m m (razem 12 d ział)17; 6 -sz w a d ro n o w y p u łk k a w a le rii; p u łk in ż y n ie r y jn y i w ie le in n y c h p o d o d d ziałó w . P o n a d to p rz e w id y w a n o u tw o rz e n ie je d n o s te k za p aso w y ch , w ty m a r ty le ry js k ic h . I ta k m ia ły p o w sta ć : b a te r ia za p a so w a i ta k iż — is tn ie ją c y p rz y n ie j — p lu to n h a u bic. P o n ie w a ż b a te r ia z a p aso w a p rz e z n a c z o n a b y ła d la 2 b ry g a d a r ty le rii, z a te m od p o c z ą tk u n ie ro z w ią z a n o w ła śc iw ie s p ra w y u z u p e łn ie ń .
Ze w z g lę d u n a sp e c y fic z n e w a ru n k i fo rm o w a n ia k o rp u s u n ie s p re cyzow ano, ja k i ro d z aj d ział (a rm a ty czy h au b ice ) b ęd z ie sta n o w ić u z b ro
18 B a g i ń s k i , op. c it., s. 1 6 0 — 162. W k o ń c u p a ź d z i e r n i k a 1917 r. d o w ó d c a I KP n a k a z a ł a r t y l o r z y s t o m n o s z e n i e p a t e k n a k o ł n i e r z a c h m u n d u r u , w y k o n a n y c h z c z a r n e g o a k s a m i t u z a m a r a n t o w ą o b w ó d k ą d l a o f i c e r ó w i c z a r n e g o s u k n a z p o d o b n ą o b w ó d k ą d la ż o ł n i e r z y . N a l e ż y W ą t p i ć , c z y z o s t a ł o t o z r e a l i z o w a n e . P o r. t a k ż e И . W i e l e : к i, S p r a w a m u n d u r u p o l s k i c h i o r m a c j i w o j s k o w y c h w l a t a c h 1912— - 1 9 1 8 . [w :] M u z e a l r i c t w o w o j s k o w e , W a r s z a w a 1985, s. 269 . W a r t o tu d o d a ć , ż e h y m n e m n a r o d o w y m w 1 KP b y ł a p i e ś ń „ B o ż e , c o ś P o l s k ę " , p o d c z a s g d y M a z u r e k D ą b r o w s k i e g o s t a n o w i ł r o d z a j m a i sz a g e n e r a l s k i e g o . B y ł o t o r o z w i ą z a n i e t y m c z a s o w e 1C A W , I KP. 1 B A 122.20.42, R o z k a z d o w ó d c y I K P nr 76 z 2 2 X 1 1917 r.). 14 B a g i ń s k i , o p . ci t., s. 150; D o w b o r - M u ś n i c k i , K r ó t k i s z k i c . . . , cz. I, s. 15, W r z o s e k , P o l s k i e k o r p u s y . . . , s. 78. 18 D o w b o r - M u ś n i c k i , M o / e w s p o m n i e n i a , s. 157. W R e g u l a m i n i e p o l s k i c h w o j s k z 21 VIII 1917 r. ( D o w b o r - M u ś n i c k i , K r ó t k i s z k i c . . . , cz . I, s. 56) n i e p o d a n o , c z y b ę d ą t o c i ę ż k i e a r m a t y p o l o w e 152,4 m m w z . 1870 (120 l u b 190 p u d o w a ) c z y t e ż c i ę ż k i e h a u b i c e p o l o w e 152,4 m m w z . 1909. Z o b . S. P a t a j, A r t y l e r i a l ą d o w a 1871— 1970, W a r s z a w a 1975, s. 31 4 i 320. 17 D o w b o r - M u ś n i c k i , K r ó t k i s z k i c . . . , cz. I, s. 56.
je n ie d y w iz jo n u a r ty le r ii ciężk iej. W szakże zależało to od za p a só w w sk ła d a c h a rty le ry js k ic h , w z g lę d n ie od tego, ja k ie o d d z ia ły ro s y js k ie zo sta n ą — po od m o w ie p o słu s z e ń s tw a — ro z b ro jo n e lu b p o rz u c ą sp rz ę t.
P o dłu g ich , d w u m ie się c z n y c h p rz e ta rg a c h , u sta lo n o re jo n d y slo k a cji I K P . K o rp u s m ia ł b y ć fo rm o w a n y n a za p le czu F r o n tu Z a c h o d n ie go i ty lk o częściow o F r o n tu P ó łn o cn eg o . D ow ódcą F r o n tu Z ach o d n ieg o b y ł gen. M. B a łu je w , k tó re g o po re w o lu c ji p a ź d z ie rn ik o w e j z a s tą p ił p łk W. K a m ien sz czik o w , n a s tę p n ie zaś chor. A le k s a n d e r M iasn ik o w 18.
N a le ży p o d k re ślić, że w o jsk a ty c h fro n tó w u tra c iły zdolność b o jo w ą i n ie w y k o n y w a ły ju ż ro zk azó w . L in ia fro n tu , w y z n a c z o n a tra n s z e ja m i i za sie k am i, b y ła sta b iln a , co w y n ik a ło z b ie rn o śc i N iem ców , o c z e k u ją cy ch n a w y n ik re w o lu c ji. W s z e re g a c h a rm ii ro s y js k ie j d e z e rc ja o sią g n ę ła ta k ie ro z m ia ry , że p rz y p o m in a ła s p o n ta n ic z n ą d em o b iliz ację . Ż oł n ie rz e u c ie k a li n ie ty lk o w g łąb k ra ju , lecz p rz ech o d z ili ta k ż e n a s tro n ę n ie m ie c k ą .
D y w iz je strz e lc ó w p o lsk ich z a m ie rz a n o fo rm o w a ć w S ta ry m B y ch o - w ie (1), Z u b co w ie pod R żew em (2) i J e ln i (3 — n a p o łu d n io w y w schó d od S m o leń sk a). A rty le r ia m ia ła p o w sta ć w W iteb sk u , b ry g a d a za p aso w a (po p u łk u p ie c h o ty n a d y w izję) w D o ro h o b u ż u p od W iaźm ą, p u łk in ż y n ie r y jn y w m . D u b ro w n a pod O rszą, zaś p u łk u ła n ó w w m . D u k o ra kolo M iń sk a. P o n ie w a ż w M iń sk u m iało p rz e b y w a ć d o w ó d z tw o k o rp u su i je d n o stk i ty ło w e, gen. J . D o w b o r-M u śn ick i m ia ł ,,pod r ę k ą ” k a w a lerię , k tó re j n a jb a rd z ie j u fa ł. T ru d n o z re sz tą się te m u dziw ić, sk o ro do w ó d z tw o k o rp u s u z n a jd o w a ło się n a o b rz eżu r e jo n u fo rm o w a n ia , ro z c ią g ając eg o się — licząc od M iń sk a n a zach o d zie po Z u b có w n a p ó łn o cn y m w sch o d z ie — n a p rz e s trz e n i p o n a d 500 km . T a k n ie d o g o d n y re jo n zo s ta ł n a rz u c o n y p rz e z d o w ó d z tw o M ińskiego O k rę g u W o jsk o w eg o 18. N ie w in n o z a te m d ziw ić d ąż e n ie d o w ó d cy k o rp u s u do ro z m ie sz cze n ia p o szczeg ó ln y ch je d n o s te k p rz y g łó w n y ch szlak a ch k o le jo w y c h 211, zw łaszcza że n a s tą p iło to pod n a c isk ie m ro sy jsk ic h w ład z zw ie rzc h n ic h .
C e n tra ln y m p u n k te m re jo n u fo rm o w a n ia b y ł S m o leń sk , gen . J . D o w b o r-M u śn ic k i d ąż y ł je d n a k ż e do ro z m ie sz cze n ia w o jsk a b a rd z ie j n a za chód, z a k w a te ro w u ją c je w tró jk ą c ie B y ch ó w — N o w o z y b k ó w M ozyrz. N a jw ię k sz y m m ia s te m je s t ta m H om el, p o ło żon y je d n a k n a jp o łu d n io
-18 B o n c z - B r u j e w i с z, o p . cl i., s. 284 i 332; D o w b o r - M u ś n i c k i , M o / e w s p o m n i e n i a , s. 176; N a j d u s, o p . c li., s. 299; W r z o s e k , P o l s k i e k o r p u s y . . . , s. 108, 129, 171. 1B A A N , A k t a g e n . L. Ż e l i g o w s k i e g o , t. 8, s. 22 — 26; D o w b o r - M u ś n i c k i , K r ó t k i s z k i c . . . , cz . I, s. 2 0 — 2 11 i d e m , M o / e w s p o m n i e n i a , s. 196; M. W r z o s e k , P o l s k i e l o r i n a c j e w o j s k o w e p o d c z a s p i e r w s z e j w o j n y ś w i a t o w e j , B i a ł y s t o k 1977, s. 211. su i n n e m o t y w y d y s l o k a c j i I K P p o d a ł L. G r o s f e l d (P o l s k i e r e a k c y j n e l o r - m a c j e w o j s k o w e w R o s j i 1917 — 1919, W a r s z a w a 1956, s. 66).
w y m ra m ie n iu tró jk ą ta . M o ty w em s ta r a ń o te n w ła śn ie o b sz a r b y ła w ię k sz a ilość o d p o w ie d n ic h o b ie k tó w k o sza ro w y ch , co z a p o w iad ało n ie ty lk o lep sze w a r u n k i k w a te ro w a n ia , ale i u tru d n ia ło d o stę p a g ita to ro m . R zu ca się w oczy z w a rto ść o b sz a ru , n a k tó ry m ta k zależało do w ó dcy k o rp u su . P o n a d to gen. J . D o w b o r-M u śn ick i liczył n a p rz y c h y ln o ść n a c jo n a lis tó w u k ra iń sk ic h , w y ra ż a ją c ą się m . in. w d o s ta w a c h ta k b a rd z o p o trz e b n y c h k o n i21. N a p ew n o ła tw ie j b y ło zasp ok oić te p o trz e b y , z a jm u ją c w sp o m n ia n y tró jk ą t.
P o d k o n iec lip ca R ząd T y m cz aso w y s ta l się je d y n ie fo rm a ln y m o śro d kiem w ład z y . R a d y k a liz o w a ły się n a s tro je w a rm ii, sp o tę g o w a n e z a ła m a n ie m o fe n sy w y A. K ie re ń sk ie g o w lip cu 1917 r. i k ry z y se m gospo d a rc z y m . W z ra sta ły zatem w p ły w y p a r tii b o lszew ick iej, k tó re j V I Z jazd (3— 16 V III 1917 r.) n a k a z a ł: „ c ała w ła d z a w rę c e R a d ” . W szak że w r a d a c h m ie li w ów czas p rz e w a g ę m ie n sz e w ic y i e se ro w cy . A g ita c ja w a rm ii p rz y n o s iła te ra z lep sze r e z u lta ty . P o g łę b ia ła się n iech ę ć do w alki, n a ra s ta ła w rogość do o fice ró w . W te j s y tu a c ji ż o łn ie rz e -P o la c y w oleli p o z o staw ać w sz e re g a c h w ie c u ją c e j a rm ii, c z e k a ją c n a o fic ja ln ą d em o b ili zację. M niej a tra k c y jn y — siłą rz ecz y — b y ł I K P , k tó re g o d o w ó d ca z a p o w ia d a ł w p ro w a d z e n ie k arn o ści, z a k a z y w a ł d z iała ln o śc i p o lity c z n e j i tw o rz e n ia k o m ite tó w ż o łn iersk ic h , k ła d ł n ac isk n a w y szko lenie.
F o rm o w a n ie k o rp u s u ro z p o częto od g ro m a d z e n ia k a d r y o fic e rsk ie j. C hoć o fic e ró w -P o la k ó w b y ło w a rm ii ro s y js k ie j oko ło 20 ty s., b ra k o w a ło o d p o w ie d n ie j ilości k a n d y d a tó w , słu ż ą c y c h zaw o do w o w w o jsk u . S zczególnie p o sz u k iw a n o n p . o fice ró w sz ta b u g e n e ra ln e g o . Z tru d e m g en . J. D o w b o r-M u śn ick i z n a la z ł k ilk u o p o lsk ich n a z w isk a c h , lecz n ie m ó w ią c y c h po p olsku. G d y zaw ió d ł re z e rw o w y p u łk D y w iz ji S trz e lc ó w P o lsk ic h w B iełg o ro d zie22, dow ódca k o rp u s u n a k a z a ł w e rb u n e k ż o łn ie rz y . O k azało się je d n a k , że a k c ja ta je s t spóźn io n a, le w ic a p o lsk a b o w iem zd o łała w cześn iej p rz e d s ta w ić I K P ja k o „z b io ro w isk o p a n ó w ” . M i m o w szy stk o zw ię k szy ł się n ieco n a p ły w o c h o tn ik ó w -sz ere g o w có w . P r z y b y w a ło n a to m ia s t w ie lu oficerów , w ty m i tacy , k tó rz y n ie u m ie li m ó w ić po p o lsk u i n ie o d zn a cza li się o d p o w ie d n im i k w a lifik a c ja m i. J e d y n ie n ieliczn i, p o ch o d zący z L eg io n u P u ła w sk ie g o , B ry g a d y i D y w iz ji S trz e lc ó w P o lsk ic h , w y k a z y w a li się zn a jo m o śc ią p o lsk ich k o m e n d i z n a li p o lsk ie sło w n ictw o w o jsk o w e.
W s ie rp n iu 1917 r. ro z p o częto fo rm o w a n ie a r ty le rii. W M iń sk u p o w s ta ł In s p e k to r a t A r ty le r ii I K P , d z ia ła ją c y o b o k d o w ó d z tw a k o rp u s u . N a czele s ta n ą ł g en . p p o r. A n to n i K a czy ń sk i, z a jm u ją c y to sta n o w isk o
21 W r z o s e k , P o l s k i e k o r p u s y . . . , s. 82.
:i S z e r z e j : B a g i ń s k i , o p . c i i ., s. 190— 192; N a j d u s, o p . c i t ., s. 276, 2 9 3 — 294, 3 0 1 — 303, 30C— 307 , 331; W r z o s e k , P o l s k i e k o r p u s y . , . , s. 8 9 92 i i n n e ; A . Z a t o r s k i , D z i e j e p u ł k u b i e l g o r o d z k i e g o , W a r s z a w a I960.
do k o ń ca g ru d n ia . T en 4 3 -le tn i g e n e ra ł m ia ł w y ższe w y k s z ta łc e n ie w o j sk o w e i w y k a z y w a ł się d u ży m o p a n o w a n ie m , ro z w a g ą i ła d n ą p o sta w ą żo łn ie rz a 23. J a k o p ie rw si do in s p e k to ra tu za m e ld o w ali się a rty le rz y ś c i, czło n k o w ie Z w iąz k u W o jsk o w y c h P o la k ó w F r o n tu Z ach od niego , k tó r e go sied zib ą b y ł w ła śn ie M ińsk. N a stę p n ie zaczęli zg łaszać się żo łn ierze in n y c h fro n tó w i z głęb i k ra ju , p rz y czym w ięk szo ść s ta n o w ili o fic e ro w ie i p o d o fice ro w ie. Z aczęto tw o rz y ć b a te r ię zap aso w ą, a w ięc p o d o d d ział k a d ro w y , z k tó re g o s u k c e sy w n ie m ia ły w y ła n ia ć się za lą żk i b a te rii, d y w iz jo n ó w i b ry g a d . P o n a d to z a d a n ie m b a te r ii za p aso w ej m iało b y ć z b ie ra n ie sp rz ę tu , je g o k o n s e rw a c ja i p o d ział m ięd zy p o w sta ją c e je d n o stk i. S zczególnie b ra k o w a ło b ro n i m a sz y n o w e j i k a ra b in ó w , o so b isty m b o w iem u z b ro je n ie m a r ty le rz y s tó w — p o d o b n ie ja k w a rm ii r o s y jsk ie j — b y ły g łó w n ie p is to le ty i szable.
O d p o cz ątk u n a jw ię c e j tru d n o śc i p rz y s p a rz a ło zd o b y c ie s p rz ę tu i k o ni. G e n e ra ł A. K a c z y ń sk i ro z sy ła ł z a te m o fice ró w , k tó rz y — zw łaszcza d zięk i tzw . zn ajom ościom — o d n a jd y w a li działa, u p rz ą ż itp ., d a ją c cza sem i łap ó w k i. S zczególnie o d cz u w an o b ra k koni, po k tó re w y b ie ra n o się n a w e t n a U k ra in ę . E fe k ty p o sz u k iw a ń b y ły m iz e rn e , sk o ro n a w e t p o lsk ie d w o ry o d d a w a ły je n ie c h ę tn ie 24.
J a k w sp o m n ian o , d o w ó d z tw o ro s y js k ie w y z n a c z y ło m ie jsc e fo rm o w a n ia a r ty le rii w W ite b sk u i o k o licy . W III k w a rta le 1917 r. w g u b e rn i w ite b sk ie j z n a jd o w a ło się d u że s k u p isk o P o la k ó w , s k ła d a ją c e się ze s ta ły ch m ie sz k a ń c ó w (p onad 67 tys.) i u c h o d ź c ó w -w y g n a ń c ó w z K ró le s tw a (przeszło 23 tys.), p rz y b y ły c h tu ta j g łó w n ie w 1915 r. W s a m y m W ite b s ku , liczący m w ó w czas około 200 ty s. m ieszk ań có w , p rz e b y w a ło co n a j m n ie j k ilk a n a śc ie ty s ię c y P o la k ó w , w śró d k tó ry c h b y ła z w a rta g ru p a k o le ja rz y . W y d a je się, że sk u p isk o p o lsk ie p o w ięk szało się w w y n ik u d em o b iliz acji a rm ii ro s y js k ie j. W ty m ż e śro d o w isk u d z ia ła ły : S D K P iL , P P S , P P S -L e w ic a i Z je d n o c z e n ia S o c ja listy c z n e P o lsk ie 25.
J a k o p ie rw sz a z n a la z ła się w W ite b sk u k a d r a w sp o m n ia n e j b a te r ii za p aso w ej, k tó rą p rz ew iez io n o z M iń sk a i dołączon o do s ta c jo n u ją c e j tu ta j ro s y js k ie j b a te r ii z a p aso w ej. P o lsk a b a te r ia liczy ła w te d y około 40 o fic e ró w i p o n a d 300 szereg o w có w . J e j d o w ó dcą b y ł k p t. Jo d k o . W sz y stk ich z a k w a te ro w a n o w m . M ark o w szcz y zn a, z n a jd u ją c y m się
M B a g i ń s k i , o p . ci t., s. 192; М . С i e p 1 e w i с z, G e n e r a ł o w i e p o l s c y w o p i n i i J. P i ł s u d s k i e g o , „ W o j s k o w y P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y " 1966, R. XI, n r 1, s. 331; J. К i r- c h m d y e r, P a m i ę t n i k i , W a r s z a w a 1965, s. 224; S.p. G e n e r a l D y w i z j i A n t o n i K a c z y ń s k i , „ P r z e g l ą d A r t y l e r y j s k i " 1925, R. III, n r 2— 3, s. 46 — 47. !4 J. K o r d e k , P o w s t a n i e a r t y l e r i i I g o K o r p u s u P o l s k i e g o . S z k i c e d o h i s t o r i i a r t y l e r i i , „ P l a c ó w k a — I l u s t r a c j a P o l s k a " 1934, R. II (X IX ), nr 4 i 5, s. 54. P o d o b n i e b y ł o p o d c z a s o r g a n i z a c j i 1 p u ł k u a r t y l e r i i L e g i o n ó w P o l s k i c h . Por. p r z y p . 5. 80 N a j d u s, o p . c it., s. 42, 51, 52, 58 i i n n e .
w po b liżu W iteb sk a . W k ró tc e ro z p o częto szk olenie, k tó re p ro w a d zo n o p rz y d ziałach u ży c zo n y ch p rz ez R o sja n 28.
O gó lny n a d z ó r n a d z g ru p o w a n ie m a r ty le rz y s tó w w W iteb sk u s p r a w o w a ł p p łk G iżycki, b ę d ą cy ta m p e łn o m o c n ik ie m in s p e k to ra a r ty le rii. W b re w o czek iw an io m n ie b y ło n a m ie jsc u o d p o w ie d n ic h o b iek tó w k o sz a ro w y c h d la całej a r ty le rii, z a te m k w a te ro w a n o w e w siach , z n a jd u ją c y c h się w okół m ia sta . N ie sp e łn iły się p rz e to n a d z ie je n a o d izo lo w a n ie p o lsk ich o d d ziałó w od z re w o lu c jo n iz o w a n e j lu dn o ści W ite b sk a i p rz e b y w a ją c y c h tu ta j żo łn ie rz y ro sy jsk ic h . C hociaż, ta k p od ał H. B agiński*7, n ie b y ło w in ą dow ódcy k o rp u su , że to W ite b sk s ta ł się m ie jsc e m k o n c e n tr a c ji całej a r ty le rii. J a k w iadom o, n a k a z a ło to d o w ó d z tw o ro sy jsk ie , p a m ię ta ją c z a p e w n e o ty m , iż je s t to w a ż n y w ę zeł k o le jo w y n a m a g i s tra la c h R y g a — B ria ń sk i P io tro g ró d — K ijó w . N a to m ia st w y d a je się słu sz n e tw ie rd z e n ie tegoż a u to ra , że a r ty le r ię n ależ ało tw o rz y ć p rz y d y w iz ja c h p ie c h o ty , g ru p u ją c ta m od ra z u s p rz ę t i lu dzi. N ie m o żn a je d n a k p o m in ąć ta k w a żn eg o m o ty w u , ja k im b y ły d o g o d n e p o łącz en ia k o lejo w e W ite b sk a z P io tro g ro d e m (linia je d n o to ro w a ) i — p rz ez O rszę lu b b e z p o śre d n io p rz ez S m o le ń sk — z M oskw ą (lin ia d w u to ro w a ). W sz ak że o d p o cz ątk u n a d e r często w y s y ła n o tam , zw łaszcza do sto lic y im p e riu m , o fice ró w po n ie z b ę d n y s p rz ę t (np. p rz y rz ą d y celow nicze). J a k w idać, je d n o z n a c z n a , n e g a ty w n a o cena ta k ie j d y slo k a c ji a r ty le r ii n ie z n a jd u je u z a sa d n ie n ia .
T y m cz asem n a p o c z ą tk u w rz e ś n ia b u rż u a z ja ro s y js k a p o d ję ła p ró b ę ro z p ra w ie n ia się z re w o lu c ją . Z in ic ja ty w y p a r tii k a d e tó w za w iąza n o sp ise k z N a cze ln y m W odzem gen. Ł. K o m iło w e m n a czele. W p rz y g o to w a n ia c h do za m a c h u b ra ł u d z ia ł p re m ie r A. K ie re ń sk i i in n i człon k o w ie rz ąd u . G d y 7 IX n a P io tro g ró d ru s z y ł III K o rp u s K a w a le rii gen. A le k s a n d ra K ry m o w a , część p o lsk iej 1 D S w y k o rz y s ta n o do o sło n y S ta w k i w M o h y lew ie. K lę sk a Ł. K o rn iło w a s ta n o w iła p u n k t z w ro tn y w ro z w o ju re w o lu c ji. N a stą p iła g w a łto w n a ra d y k a liz a c ja m as, p og łęb ił się jeszcze b a rd z ie j k ry z y s g o sp o d arczy i zw ią z a n e z n im tru d n o ś c i a p ro - w iz a c y jn e , sz a la ła d ro ż y zn a. W te j s y tu a c ji b olszew ick ie h asło „C ała w ła d z a w rę c e R a d ” sta ło się zn o w u a k tu a ln e , w y ra ź n ie j b o w iem z a ry so w ała się p e r s p e k ty w a ich z w y cięstw a.
W p ły n ęło to n a k o n so lid a c ję polsk ich u g ru p o w a ń b u rż a z y jn y c h w o bec k w e stii tw o rz e n ia w o jsk a, k tó re p o p a rła n a w e t s k r a jn a p ra w ic a , o b a w ia ją c a się te ra z b a rd z ie j re w o lu c ji a g r a rn e j n iż re a k c ji p a ń s tw c e n tra ln y c h . ! * C A W , W s t ę p d o i n w e n t a r z y I g r u p y , S p i s p o l s k i c h o r g a n i z a c j i w o j s k o w y c h p r z e d w o j e n n y c h i f o r m a c j i w o j n y ś w i a t o w e j (1 9 0 4 — 1921), W a r s z a w a 1937, s. 129, m p i s p o w i e l , ( d a l e j S pi s...) . я B a g i ń s k i , o p . c i t ., s. 192.
P o b u n c ie Ł. K o rn ilo w a ro z sz e rz y ły się — w e d łu g M. W rzo sk a — m ożliw ości u tw o rz e n ia sam o d zie ln e g o w o js k a 28. W zro st sił i w p ły w ó w b o lszew ik ó w je d n o c z y ł p ra w ic o w e p o lsk ie u g ru p o w a n ia p o lity c zn e. P o n a d to E n te n ta , k tó ra w poło w ie ro k u w y k a z y w a ła za le d w ie z a in te re s o w a n ie tą s p ra w ą , w p a ź d z ie rn ik u — po zd o b y ciu w ła d z y p rz ez b o lsze w ik ó w — w y ra ź n ie p o p a rła k o n c e p c ję o d rę b n e g o w o jsk a w sile a rm ii.
W e w rz e śn iu 1917 r. w Z u b co w ie n a d W ołgą s k u p iła się zn a c z n a g r u p a a rty le rz y s tó w , n a d k tó ry m i d o w ó d ztw o s p ra w o w a ł płk inż. K a zim ie rz P la w sk i, p rz e b y w a ją c y w re jo n ie fo rm o w a n ia 2 DS gen . p p o r. Jó z e fa S z a m o ty . B yło to ju ż trz e c ie — o b o k M iń sk a i W ite b sk a — m ie jsc e g r u p o w a n ia a rty le rz y s tó w -P o la k ó w , p rz e b y w a ją c y c h w odległości około 20 k m od R żew a i n ie m a l 300 k m od W iteb sk a . Z g od nie z ro z k a z e m d o w ódcy k o rp u su , o fic e ro w ie w iz y to w a li ro s y js k ie o d d ziały , w e rb u ją c P o la k ó w . I ta k np. w o k re sie 27 IX — 10 X k p t. L eo n D u n in -W o lsk i o d w ie d z a ł o d d ziały a r ty le rii I K o rp u s u G re n a d ie ró w M o sk iew sk ich i III S trz e lc ó w S y b e ry js k ic h . W y n ik i p o sz u k iw a ń b y ły ró ż n e, w d y w iz jo n ie m o źd zie rzo w y m g re n a d ie ró w b o w iem zgłosili się w szy sc y P o la c y w licz b ie k ilk u d ziesięciu , podczas g d y w je d n y m z ciężkich d y w iz jo n ó w u czy niło to — n a 100 — za le d w ie 20. P rz y c z y n ta k ie g o s ta n u rz e c z y n a le ży szu k a ć n ie ty lk o w n a s ta w ie n iu P o la k ó w , lecz i w op o rze dow ód có w ro sy jsk ic h . Ci o s ta tn i n ie c h ę tn ie p o zb y w ali się ty c h , k tó rz y — b ęd ą c z d a la od o jczy z n y — b a rd z ie j trz y m a li się o d d ziałó w . J e sz c z e in n e m o ty w y k ie ro w a ły P o la k a m i, b ęd ą c y m i d o w ó d cam i je d n o s te k ro sy jsk ic h . I ta k n p . gen. p p o r. Jó z e f L eśn iew sk i, d o w ó dca 8 B S z III K o rp u s u S trz e lc ó w S y b e ry js k ic h , trz y m a ł „sw o ic h ” P o lak ó w , zw łaszcza a r ty le rz y stó w . T ra k to w a ł ich bo w iem ja k o k a d rę 3 DS, k tó rą m ia ł fo rm o w ać w J e ln i. Z ty c h to p rz y c z y n w 8 DS k p t. L eon D u n in -W o lsk i z w e rb o w a ł za le d w ie k ilk u P o la k ó w -a rty le rz y s tó w z b a te r ii k p t. S ta n is ła w a W ięckow skiego.
J a k w sp o m n ian o , w I K P b ra k o w a ło szereg ow có w , szczeg ólnie a r ty le rz y stó w . W te j s y tu a c ji N aczpol p re fe ro w a ł p rz y jm o w a n ie ty c h o fi cerów , k tó rz y p rz y p ro w a d z ą ze sobą zn a c z n ie jsz ą g ru p ę ż o łn ie rz y -P o la - k ó w 29.
P od k o n iec w rz e śn ia płk K. P ła w sk i w y je c h a ł do W iteb sk a . W k ró tc e w ślad za nim p o je c h a ł tr a n s p o r t a rty le rz y s tó w pod d o w ó d z tw em kp t.
28 W r z o s e k , P o l s k i e k o r p u чу..., s. 119— 120. ** C A W , I KP. Z a r z ą d I n s p e k t o r a A r t y l e r i i 122.3.12, P i s m o z 15 XII 1917 r. d o i n s p e k t o r a a r t y l e r i i ( p o d p i s a n e p r z e z p o m o c n i k a k i e r o w n i k a W y d z i a ł u M o b i l i z a c y j n e g o N a c z p o l u — p o d p i s n i e c z y t e l n y ) . W I KP m o g l i s ł u ż y ć o c h o t n i c y w w i e k u c o n a j m n i e j 16 lat, p r z y c z y m w s z y s r v w w i e k u 16— 21 lat w i n n i p r z e d s t a w i ć p i s e m n e z e z w o l e n i e r o d z i c ó w l u b o p i e k u n ó w ( i b i d e m , 1 UA 122.20.42, R o z k a z d o w ó d c y k o r p u s u nr Ł’0 z 17 X II 1917 r.).
L. D u n in a-W o lsk ie g o . B y ła to k a d r a d la 1 BA, k tó rą z a k w a te ro w a n o w W y so czan ach (około 30 km n a p o łu d n ie od W iteb sk a). D ow ódcą b r y g a d y zo stał p łk K. P ła w sk i. P rz y s tą p io n o do fo rm o w a n ia I d y w iz jo n u , n a k tó re g o dow ódcę w y z n acz o n o p p lk a W ła d y sła w a O b u c h a -W o sz c z a ty ń - skiego. P o d le g ali m u dow ó d cy b a te r ii: 1 — k p t. L eon D u n in -W o lsk i, 2 — k p t. W itold M ajew sk i, 3 — k p t. C zesław T a b o rto w s k i. S ta n licze b n y o fic e ró w b y ł w ó w czas p ły n n y , k o n ty n u o w a n o bo w iem dłu ższe w y ja z d y w p o sz u k iw a n iu s p rz ę tu , koni, żyw ności i paszy . W a rto dodać, że w okół p p łk a W. O b u c h a-W o sz cza ty ń sk ie g o zaczęli s k u p ia ć się a r ty le - rz y ści k o n n i. C hoć n a ra z ie n ie p rz e w id y w a n o tw o rz e n ia d y w iz jo n u a r ty le rii k o n n e j, w ie rz y li oni, iż w k ró tc e to n a stą p i. P ie rw o tn ie w 1 b a te rii zn a le źli się: s z ta b s k p t. W ła d y sła w W oydyłło, s z ta b s k p t. J ó z e f K lu - k ow ski, por. W ło d zim ierz M aleszew sk i, p o r. C zesław M ako w sk i, p p o r. W ła d y sła w M atu lew icz, p p o r. W ład y sła w S u rm a c k i i cho r. A n to n i C z a r n ec k i. P o te m d o łączali in n i. W p o ło w ie listo p a d a 1 BA liczy ła za le d w ie 38 o fic e ró w i 428 sze reg o w c ó w 30.
W a ru n k i b y to w e b y ły złe, b ra k o w a ło o d p o w ie d n ic h k w a te r i ż y w ności, sz e rz y ły się ch o ro b y . N iech p rz y k ła d e m b ęd z ie s y tu a c ja 2 b a te r ii k p t. W. M ajew sk ieg o , k tó r a s ta c jo n o w a ła w e w si C z e rk a sy koło W yso - czan. Ż o łn ierz e k w a te ro w a li w c h a łu p a c h , co b a rd z o u tru d n ia ło k o n so li d a c ję b a te rii. J e j d o w ódca p o trz e b o w a ł co n a jm n ie j 1,5— 2 godz. n a z e b ra n ie lud zi. N a w e t ap e li n ie m o żn a b y ło p rz e p ro w a d z a ć z p o w o d u je sie n n e g o b ło ta, ż o łn ierze b o w iem m ie li p o d a rte b u ty . O s p ra w d z a n iu tzw . w o ln eg o czasu n ie b y ło m ow y, sk o ro m ało k to d y sp o n o w a ł ze g ark iem . D ział n ie b y ło n a m iejscu , a w b a te r ii za p aso w ej p rz y g o to w a n ie i p ro w a d z e n ie d ziało c zy n ó w w y m a g a ło d użego n a k ła d u p ra c y . W szakże z b ió r k a tr w a ła b lisko 2 godzin y , d o m arsz do b a te r ii za p aso w ej — 0,5 godz., p o w ró t s ta m tą d ty leż. W te j s y tu a c ji n a d ziało c zy n y p o zo staw ało — w e d łu g o ce n y dow ódcy b a te r ii — 0,5— 1 godz., sk o ro „...n a ch o d z en ie t r a cim y 2,5— 3 g o d z.”31 D ra m a ty c z n a w rę cz s y tu a c ja b y ła pod w z g lę d em g o sp o d arczy m , b ow iem „n ie m a m y n ic w k o m p lecie” . C h ociaż 2 b a te r ia k w a te ro w a ła n a jp ra w d o p o d o b n ie j w n a jg o rs z y c h w a ru n k a c h , w in n y c h p o d o d d ziała ch też n ie b y ło le p ie j. B y to w a n ie p o g a rsz a ły ch o ro b y z a k a ź n e. W po ło w ie listo p a d a w fo lw a rk u W ysokie (rejo n p o sto ju 1 BA) za ch o ro w ało ta k w ie lu a rty le rz y s tó w , że w p ro w a d z o n o ta m k w a r a n ta n n ę 32. P o o b a le n iu rz ą d u b u rż u a z y jn e g o I K P p rz e s ta ł b y ć częścią sk ła d o -я0 C A W , I KP, 1 B A 122.20.13, R o z k a z d o w ó d c y 1 B A nr 1 z 12 X I 1917 r.; J. K o r d e k , 1-a B r y g a d a A r t y l e r i i S t r z e l c ó w P o l s k i c h . S z k i c e d o h i s t o r i i a r t y l e r i i , „ P l a c ó w k a — I l u s t r a c j a P o l s k a " 1934, R. II (X IX ), nr 11 i 12 ,s. 143. , l C A W , I KP, 1 B A 122.20.53, 'Raport k p t. W . M a j e w s k i e g o , d o w ó d c y 2 b a te r i i , z 11 XI 1917 r. 3ł C A W , I KP, 1 B A 122.20.13, R o z k a z d o w ó d c y 1 B A nr 3 z 13 X I 1917 r.
w ą a rm ii ro s y js k ie j. J e g o d o w ó dca z a m ie rz a ł za ch o w ać n e u tra ln o ść , w y s tę p u ją c w obec m o c a rstw zach o d n ich ja k o so ju sz n ic z a siła z b ro jn a . R e a liz a c ja ta k ic h założeń n ie b y ła je d n a k u z g o d n io n a z n o w y m i w ład z am i, k tó ry c h g en. J . D o w b o r-M u śn ic k i n ie u zn a ł. Z re s z tą tru d n o b y ło m a rz y ć o n e u tra ln o śc i, sk o ro dow ó dca k o rp u s u w y stą p ił n a jp ie r w w o b ro n ie gen . M. B a lu je w a , n a s tę p n ie zaś g en. N ik o ła ja D u c h o n in a , d o ty c h czasow ego sze fa sz ta b u N aczelnego W odza. P o n ie w a ż A. K ie re ń sk i zo s ta ł w ła śn ie u s u n ię ty z teg o sta n o w isk a , N. D u c h o n in b y ł fa k ty c z n y m N a c z e ln y m W odzem . O p o w ie d zen ie się po jeg o s tro n ie w ik łało — w b re w in te n c jo m N aczp o la — I K P w k o n flik t z w ła d z ą ra d z ie c k ą 33.
P o z w y c ię stw ie re w o lu c ji p aź d z ie rn ik o w e j ru c h a g r a r n y n a B ia ło ru si s ta ł się p o w sze ch n y . O b sz a rn ic y ch ro n ili się w m ia sta c h , zw łaszcza w M ińsku. W re z u lta c ie ci, k tó rz y d o tąd byli p rz eciw n i tw o rz e n iu w o js ka, z w raca li się doń o o słonę i d e k la ro w a li po m oc m a te r ia ln ą . B yło to k o le jn y m źró d łe m n a ra s ta ją c e g o k o n flik tu z n o w ą w ład zą.
Ze w z g lęd u n a sy g n a liz o w a n e n a p ię c ie s ta ra n o się p rz y sp ie sz y ć f o r m o w a n ie a rty le rii, w y s y ła ją c do p ie c h o ty to, co b y ło „pod r ę k ą ” . W łaś n ie d la te g o p lu to n 1 b a te r ii z k p t. L. D u n in e m -W o lsk im w y ru s z y ł 18 X I i p rzez O rsz ę -M o h y le w d o ta rł po 10 d n ia c h do S ta re g o B y ch o - w a, p o k o n u ją c p o n a d 200 km . S ta n o w ił o n p ie rw sz y p o d o d d d ział a r t y le rii w 1 DS, zatem został u ro c zy ście p o w ita n y p rz ez d o w ód cę d y w iz ji gen. p p o r. G u s ta w a O stap o w icza. G d y k p t. L. D u n in -W o lsk i p o w ró cił do W iteb sk a , dow ódcą p lu to n u zo stał ch o r. A. C zarn eck i. W ty m ż e czasie do 1 BA p rz y b y li d alsi o fice ro w ie, k tó rz y d ołączyli do 2 (p po r. Jac y cz, chor. T a d e u sz S k rz y ń s k i i ch or. Ś w ięcicki) o ra z do 3 b a te r ii (w sp o m n ia n y ju ż k p t. C zeslaw T a b o rto w sk i, s z ta b s k p t. L eon H o ż m a n -m irz a S u l- kiew icz, p o r. J e r z y O lszew ski, p p o r. E d m u n d Z a b o rsk i i ch or. F a lk ie w icz). N ie m a l ró w n o le g le p p łk A n a to l K ę d z ie rsk i ro zpoczął — pt'zy P0- m o cy a d iu ta n ta p p o r. Je rz e g o S u z in a — fo rm o w a n ie II d y w iz jo n u . I ta k 4 b a te r ię zaczął o rg a n iz o w a ć p p łk E u g en iu sz G a łu sz czy ń sk i, d y sp o n o w a ł m . in. sz ta b sk p t. B olesław em B łażew iczem i p or. W ła d y sła w e m N ie w o d n icz ań sk im . N a to m ia st dow ódcą 5 b a te r ii zo stał p p łk C zesław B zo w ski (o ficero w ie: por. D oboszyńsk i, chor. B o ja rsk i i cho r. B og dan ow ski). N a jp ó ź n ie j, bo 13 X I p rz y s tą p io n o do tw o rz e n ia 6 b a te rii, k tó re j d o w ódcą b y ł k p t. L eon D ębski, n ie m a ją c y do pom ocy o fice ró w , p ie rw szy ch p rz y d z ie lo n o d o p iero w k o ń cu s ty c z n ia 1918 r. I t a b a te r ia z o sta ła sfo rm o w a n a w po b liżu W iteb sk a, a m ia n o w ic ie w e w siac h M a ria n o w o i J u lia n o w o kolo W ysoczan, W n a s tę p n y m m iesiącu o trz y m a ła d z ia ła, a m u n ic ję i część koni, p rz y d z ie la n y c h s u k c e s y w n ie ta k ż e in n y m b a
-3ł U o w b o r • M u i л i с: к i, K ió l k i stkic..., c z . I, s. 72; W . L i p i ń s k i , W alka zbrojna o niepodleylo&ć Polski 1005— 1918, W a r s z a w a 1935, s. 205- 286, W r z o s e k , Polskie korpusy..., л. 125 i (»,
te rio m . D aleko było je d n a k do goto w ości b o jo w ej. W II d ek a d z ie g r u d n ia 1 b a te r ia m ia ła 4 a rm a ty , zaś 2 i 3 po 6:M. N a jp ra w d o p o d o b n ie j II d y w iz jo n n ie p o sia d a ł jeszcze u z b ro je n ia . D ziała, k tó re b y ły ju ż n a m iejscu , n ie m ia ły p rz o d k ó w , podczas gdy jaszczy by ło ty lk o 20. P o n ie w aż w ty m czasie p rz e w id y w a n o tw o rz e n ie 6 -d z ia lo w y ch b a te rii, b ry g a d a w in n a m ieć 36 dział. S ta n te n o siąg n ęła z a p e w n e w p ołow ie g r u d nia. W fa ta ln e j k o n d y c ji b y ły konie, często n ie p o d k u te . S zczegó ln ie bra^ ko w ało k oni a rty le ry js k ic h , in n e bow iem nie m ogły u cią g n ą ć dział. N ie b y ło ta k ż e d o sta te c z n e j ilości ciep łej o dzieży.
G d y 18 X I z W iteb sk a w y ru s z y ł do S ta re g o B y ch o w a p lu to n p or. C. M akow skiego, 1 b a te r ia p rz e s ta ła p ra k ty c z n ie istn ieć. J e j d o w ódca p rz e k a z a ł re sz tk i p o d o d d ziału k p t. R u d o lfo w i N iem irz e i o p u ścił W yso- czany, u d a ją c się do B o b ru jsk a . W ta k i sposób k p t. R. N ie m ira p rz y s tą p ił do p o n o w n e g o fo rm o w a n ia 1 b a te rii. T y m cz asem p lu to n po r. C. M a kow skiego, m a ją c d ziała u k ry te w sian ie, d o ta rł tra n s p o r te m k o lejo w y m n a m ie jsc e p rz e z n a c z e n ia , w z m a c n ia ją c „ a r ty le r ię ” 1 DS. D ow ództw o n ad n ią (2 p lu to n y ) o b ją ł por. C. M akow ski, k tó ry w re jo n ie S ta re g o B y ch o w a zdołał k u p ić konie. N a to m ia s t n ie p o w io d ła się p ró b a „ p rz e m y c e n i a ” p lu to n u 2 b a te r ii sz ta b sk p t. J. K lu k o w sk ieg o . I on ru s z y ł k u 1 DS. n a jp ie r w m a rsz e m p ieszy m , p o tem koleją, lecz n a je d n e j ze sta c ji został w y k ry ty i d ziała u tra c o n o .
J a k ju ż w sp o m n ian o , b a te r ie m ia ły być 6 -d z ia ło w ew. Z w ięk szo n e s ta n y liczeb n e — w s to s u n k u do zn a n eg o e ta tu 4-działow t-j b a te r ii — zd a ją się p o tw ie rd z a ć h ip o tezę, że p o czątk o w o p la n o w a n o tw o rz e n ie p o d o d d ziałó w , d y sp o n u ją c y c h w ła ś n ie 6 d ziała m i. Ś w iad cz y o ty m liczba żoł n ie rz y np. 2 i 3 b a te rii, w k tó ry c h w I p oło w ie g ru d n ia z n a jd o w a ło się p rzeszło 200 osób38.
N ieco późn iej ro z p o częto fo rm o w a n ie 2 BA. N ie z n a jd u je p o tw ie r d z e n ia w e rs ja Jó z e fa K o rd k a , ja k o b y ju ż w k o ń cu w rz e śn ia p rz y s tą p io no do o rg a n iz a c ji te j b ry g a d y 37. J e ś li n a w e t ta k było, m u sia ły to być p ra c e o n ie w ie lk im zasięgu, sk o ro p ie rw sz y ro z k az 2 BA u k a z a ł się do p ie ro po u p ły w ie p o n ad m ie sią c a 38. P e łn ią c y m o b o w iązk i je j dow ó dcy b y ł w ów czas p p łk G iżycki, a d o p ie ro 10 X II p rz y b y ł n o w y do w ó dca —
M C A W , I KP, Z a r z ą d I n s p e k t o r a A r t y l e r i i 122.3.13, P o u f n y r a p o r t p ł k a K. P ła w - s k i e g o z 20 XII 1917 r. 85 N i e u s t a l o n o d o k ł a d n e g o e t a t u t a k i e j b a t e r i i , w k t ó r e j w i n n o b y ć o k o ł o 200 ż o ł n i e r z y . Por. p r z y p . 12. 38 C A W , I KP, 1 B A 122.20.1, M e l d u n k i d o w ó d c ó w : 2 b a te r i i z 16 i 3 z 3 XII 1917 r. P i e r w s z a z n i c h U c z y ł a 204, d r u g a z a ś 218 ż o ł n i e r z y , m a j ą c n a m i e j s c u 197 i 143 lu d z i ( p o z o s t a l i z n a j d o w a l i s i ę w p o d r ó ż a c h s ł u ż b o w y c h , c h o r o w a l i itp.). 37 J. K o r d e k , 2 - g a B r y g a d a A r t y l e r i i S t r z e l c ó w P o l s k i c h . S z k i c e d o h i s t o r i i a r t y l e r i i , „ P l a c ó w k a — I l u s t r a c j a P o l s k a " 1935, R. II ( X X ), nr 7, s. 86. *• C A W , I KP, 2 B A 122.21.15, R o z k a z nr 1 z 2 XI 1917 r.
