Dr inż. Marek Rybakowski
---
Materiały dydaktyczne dla studentów kierunku studiów
Bezpieczeństwo i higiena pracy – St. stacjonarne/niestacjonarne
Przedmiot: Wybrane problemy technicznego
bezpieczeństwa pracy
MODUŁ WYKŁADOWY
1b
O
znakowanie maszyn zgodnie
z dyrektywą 2006/42/WE
Widoczność oznaczeń na maszynie
Dyrektywa 2006/42/WE obowiązuje producentów, ich przedstawicieli i importerów nowych oraz modyfikowanych maszyn z państw Unii Europejskiej i wszystkich nowych oraz podlegających modyfikacjom maszyn z państw spoza UE. Odnosi się ona do maszyn w sensie podstawowym, wyposażenia wymiennego, elementów bezpieczeństwa, osprzętu do podnoszenia, lin, pasów i łańcuchów oraz odłączalnych urządzeń do mechanicznego przenoszenia napędu. Odnośnie maszyn nieukończonych zastosowanie znajdują postanowienia art. 13 dyrektywy.
Należy nadmienić, że na potrzeby dyrektywy za maszynę uznaje się: „zespół wyposażony lub przystosowany do wyposażenia w mechanizm napędowy inny niż bezpośrednio wykorzystujący siłę mięśni ludzkich lub zwierzęcych, składający się ze sprzężonych części lub elementów, z których przynajmniej jedna jest ruchoma, połączonych w całość mającą konkretne zastosowanie” [2, s. 2]. Natomiast elementem bezpieczeństwa jest
element służący do spełniania funkcji bezpieczeństwa, jest wprowadzony do obrotu oddzielnie, zaś jego uszkodzenie albo nieodpowiednie zastosowanie zagraża bezpieczeństwu osób. Jednocześnie jest on niezbędny do działania maszyny albo można go zastąpić innymi elementami, tak by maszyna mogła działać.
Dyrektywa przywołuje również maszyny nieukończone, które to stanowią zestaw elementów przeznaczony do wbudowania w inne maszyny i niemogące być samodzielnie stosowane. Wyposażeniem wymiennym jest urządzenie montowane przez operatora do oddanych do użytku maszyny albo ciągnika i mające na celu zmianę jego dotychczasowej funkcji albo wprowadzenie nowej. Warto wspomnieć, że osprzętem do podnoszenia jest wyposażenie lub element niezwiązane z maszyną podnoszącą, pozwalające na utrzymanie ładunku, znajdującego się między maszyną a ładunkiem lub na samym ładunku, mogące stanowić jego integralną część. Wyposażenie to jest wprowadzane oddzielnie do obrotu [2, s. 3-5].
Postanowień omawianej dyrektywy nie stosuje się do:
− elementów bezpieczeństwa przeznaczonych do użytku jako części zamiennie identycznych elementów i dostarczonych przez producenta oryginalnej maszyny; − urządzeń specjalnych wykorzystywanych na terenie parków rozrywki;
− maszyn specjalnie zaprojektowanych lub oddanych do użytku w celach związanych z wykorzystaniem energii jądrowej;
− broni, środków transportu;
− ciągników leśnych, rolniczych w zakresie ich homologacji, z wyłączeniem maszyn zamocowanych na tych pojazdach, pojazdów silnikowych i ich przyczep;
− pojazdów dwu- lub trzykołowych i niektórych pojazdów mających cztery koła przeznaczonych do poruszania się po drogach, do których mają zastosowanie przepisy odnoszące się do homologacji typu motocykli i motorowerów, za wyłączeniem maszyn zamocowanych na nich;
− pojazdów silnikowych przeznaczonych do udziału w wyścigach, środków transportu lotniczego, wodnego i kolejowego, statków pełnomorskich i pływających jednostek przybrzeżnych oraz maszyn na nich się znajdujących;
− maszyn specjalnie zaprojektowanych i wykonanych do celów obronności i bezpieczeństwa państwa, jak i do doraźnego użytku w laboratoriach, głównych urządzeń wyciągowych, maszyn przeznaczonych do przemieszczania się artystów w trakcie przedstawień, sprzętu elektrycznego i elektronicznego;
− urządzeń gospodarstwa domowego, sprzętu audiowizualnego, informatycznego, maszyn biurowych, aparatury rozdzielczej i sterowniczej niskiego napięcia, silników elektrycznych, sprzętu elektrycznego wysokiego napięcia.
Warto wspomnieć, że wymagania dyrektywy maszynowej jasno stwierdzają, iż oznakowanie na poszczególnych maszynach musi być widoczne, czytelne i trwałe. Oznakowanie to musi być ulokowane na maszynie, tam gdzie jest widoczne w trakcie pracy i nie jest zakrytej częściami. Ponadto należy użyć czcionki łatwej do odczytania i pamiętać, że oznakowanie to nie może ulec zniszczeniu w ciągu eksploatacji maszyny (rys. 1).
Rys. 1. Przykład oznakowania CE na maszynie
(http://kopaczka.pl/viewtopic.php?f=24&t=1926 [dostęp 17.02.2019])
Oznakowanie to oraz inne informacje zawarte na maszynie muszą być przedstawione w języku polskim lub innym, tak by były zrozumiałe dla jej użytkownika/ użytkowników. Na małych maszynach oznakowanie tego mogą występować w postaci przymocowanej etykiety do wyrobu.
W przypadku maszyn nieukończonych producent nie wystawia deklaracji zgodności WE oraz nie oznakowuje swojego wyrobu znakiem CE. Finalnym dokumentem potwierdzającym zgodność z dyrektywą maszynową 2006/42/WE jest wystawienie przez producenta lub przedstawiciela „Deklaracji Włączenia Maszyny Nieukończonej”, która razem z instrukcją montażu musi towarzyszyć maszynie nieukończonej do chwili, gdy dotrze ona do producenta maszyny finalnej, z którą ma być połączona.
Deklaracja włączenia musi zawierać następujące dane szczegółowe [2]:
− firmę i pełny adres producenta maszyny nieukończonej, a w stosownych przypadkach, jego upoważnionego przedstawiciela;
− nazwisko i adres osoby mającej miejsce zamieszkania lub siedzibę we Wspólnocie, upoważnionej do przygotowania odpowiedniej dokumentacji technicznej;
− opis i identyfikację maszyny nieukończonej, w tym ogólne określenie, funkcja, model, typ, numer seryjny i nazwa handlowa;
− zdanie zawierające oświadczenie, które z zasadniczych wymagań niniejszej dyrektywy są stosowane i spełniane oraz że przygotowano odpowiednią dokumentację techniczną zgodnie z załącznikiem VII część B, a w stosownych przypadkach zdanie zawierające oświadczenie o zgodności maszyny nieukończonej z innymi dyrektywami wspólnotowymi. Odniesienia te muszą być odniesieniami do tekstów opublikowanych w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej;
− zobowiązanie do przekazania, na uzasadniony wniosek władz krajowych, odpowiednich informacji na temat maszyny nieukończonej. Zobowiązanie obejmuje metodę przekazania i nie narusza praw własności intelektualnej producenta do maszyny nieukończonej;
− oświadczenie, że maszyna nieukończona nie może zostać oddana do użytku do momentu, gdy maszyna finalna, do której ma zostać wbudowana uzyska deklarację zgodności z przepisami niniejszej dyrektywy, jeżeli jest to właściwe;
− miejsce i datę złożenia deklaracji;
− tożsamość i podpis osoby upoważnionej do sporządzenia deklaracji w imieniu producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela.
Instrukcja montażu maszyny nieukończonej musi zawierać opis warunków, jakie należy spełnić w celu prawidłowego włączenia do maszyny finalnej, aby nie stworzyć zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa. Instrukcja montażu musi być napisana w oficjalnym języku Wspólnoty zaaprobowanym przez producenta maszyny, do której maszyna nieukończona ma zostać włączona, lub przez jego upoważnionego przedstawiciela [2, zał. VI].
Firma i pełny adres producenta, a w stosownych przypadkach
upoważniony przedstawiciel producenta
Firma i pełny adres producenta mają zapewnić użytkownikowi maszyny możliwość kontaktu z producentem w celu wyeliminowania występowania ew. nieprawidłowości. Pojęcie „firma” odnosi się do nazwy, pod jaką dana organizacja jest zarejestrowana, a „pełny adres” oznacza adres pocztowy pozwalający na wysłanie listu do producenta. Podobnie, jak jego strona internetowa lub adres e-mail (jednakże podawanie tych informacji nie jest konieczne).
Maszyna musi posiadać oznaczenie firmy i pełny adres upoważnionego przedstawiciela producenta z siedzibą na terenie Unii Europejskiej. Wymagania te odnoszą się do producentów spoza Unii, mających swojego upoważnionego przedstawiciela na terenie Wspólnoty do reprezentowania go w sprawach bezpieczeństwa maszyn.
Określenie maszyny - nazwa i model, serii lub typu maszyny
zgodnie z 2006/42/WE
Zgodnie z dyrektywą maszynową producent poprzez dokonanie oceny zgodności i nadanie znaku CE ma obowiązek określenia, jakiej maszyny on dotyczy. „Określenie maszyny” odnosi się do jej kategorii. W przypadku niemożności jej określenia albo zbyt małych rozmiarów maszyny należy informację tę podać w formie kodu, wyjaśnionego w instrukcji obsługi danej maszyny.
Deklaracja zgodności
Oceny zgodności maszyn w myśl wymagań bezpieczeństwa i ochrony zdrowia producent może dokonywać samodzielnie poprzez zastosowanie procedury oceny zgodności połączonej z kontrolą wewnętrzną na etapie wykonania. W ocenie zgodności maszyny musi obowiązkowo uczestniczyć, jak już wcześniej wspomniano, jednostka notyfikowana. Natomiast deklaracja zgodności WE winna być wystawiona przez producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela dla każdej maszyny wprowadzonej lub oddanej do użytku. Jest to dokument, w którym producent albo jego przedstawiciel potwierdza na własną odpowiedzialność, że maszyna wprowadzona do obrotu jest zgodna z postanowieniami dyrektywy 2006/42/WE.
Oznakowanie CE na maszynie
Oznakowanie CE na maszynie powinno być umieszczone blisko nazwy producenta albo jego upoważnionego przedstawiciela np. poprzez grawerowanie. Oznakowanie to obejmuje serię, typ, kod oraz numer nadany przez producenta modelowi danej maszyny. Numer seryjny jest daną identyfikacyjną maszyny [2, 9.6.2006].
Określa się również rok wykonania maszyny – zakończenie jego produkcji. Należy wspomnieć, że ukończenie procesu produkcji w zakładzie producenta następuje najpóźniej z chwilą opuszczenia zakładu przez maszynę w celu jej dostarczenia do dystrybutora, importera albo użytkownika. W przypadku finalnego montażu u użytkownika proces ten kończy się z chwilą zakończenia montażu maszyny i osiągnięcia gotowości do pracy. Zakazane jest anty- lub postdatowanie. Ponadto powinno odpowiednio się oznaczyć maszyny przewidziane do użytkowania w przestrzeni zagrożonej wybuchem (rys. 2).
Rys. 2. Znak Ex (https://publicdomainvectors.org/pl/wektorow-swobodnych/Wektor-rysunek-trójkątne-EX-znak-ostrzegawczy/17881.html, dostęp17.02.2019)
Ponadto, należy umieścić pełne informacje odnośnie typu maszyny i zapewniające bezpieczeństwo, jak i dane dotyczące masy maszyny i jej części przenoszonych podczas użytkowania za pomocą urządzeń podnoszących. W oznakowaniu danej maszyny należy zamieścić [2, art. 9]:
− dla maszyny przemieszczającej się: moc minimalną, masę, maksymalną siłę uciągu na haku sprzęgającym, maksymalne obciążenie pionowe haka sprzęgającego;
− dla maszyn do podnoszenia ładunków dane dotyczące udźwigu nominalnego, ostrzeżenia zabraniające m.in. podnoszenia osób widoczne z każdego miejsca, gdzie jest dostęp do maszyny.
Osprzęt winien zawierać informacje dotyczące maksymalnego udźwigu i rodzaju materiału. Warto nadmienić, że do każdej maszyny wprowadzonej do obrotu albo oddawanej do użytku, powinna być dołączona instrukcja. Instrukcja ta winna być sporządzona w co najmniej w jednym z języków państw członkowskich Unii, przez producenta albo jego upoważnionego przedstawiciela. Na niej znajdować się napis „Instrukcja oryginalna”. Jej tłumaczenie na język państwa, w którym będzie obowiązywać, powinno być oznaczone napisem „Tłumaczenie instrukcji oryginalnej”. Instrukcja ma zawierać [2, art. 9]:
− dane zamieszczone w oznakowaniu maszyny, poza numerem seryjnym; − deklarację zgodności WE albo dokument z jej treścią;
− ogólny opis maszyny;
− rysunki, opisy, schematy i objaśnienia niezbędne do użytkowania, konserwacji i naprawy maszyny, sprawdzenia prawidłowości jej działania;
− opis stanowiska albo stanowisk pracy, jakie mogą zajmować operatorzy; − opis zastosowania maszyny zgodnego z przeznaczeniem;
− ostrzeżenia dotyczące niedozwolonych sposobów użytkowania maszyn, instrukcje montażu.
Instrukcje instalowania powinny zawierać charakterystyki podłoża, podpór, zamocowań, charakterystyki pojazdów, przyczep do zainstalowania maszyny. Należy również opisać urządzenia zabezpieczające i ostrzegawcze, określić formy zapewniania stateczności w miarę zużywania się maszyny. Ponadto, instrukcja ta powinna zawierać informacje związane z hałasem emitowanym przez maszynę i podawać rzeczywiste wartości parametrów ustalone na podstawie pomiarów technicznych.
Maszyny (pojazdy) używane w transporcie towarów niebezpiecznych
Warto również wspomnieć o wymogach związanych z maszynami używanymi do transportu, albo w trakcie pracy, z materiałami niebezpiecznymi. Skrótem ADR (z ang. The European Agreement concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Road) określa się Umowę Europejską dotyczącą międzynarodowego przewozu drogowego materiałów niebezpiecznych. Umowa ta została sporządzona dnia 30 września 1957 roku, pod nadzorem Komisji Gospodarczej Narodów Zjednoczonych i ogłoszona przez Europejski Komitet Transportu Wewnętrznego. Nasz kraj ratyfikował ten dokument w 1975 roku [3, s. 24]. Obecnie umowę tę ratyfikowały następujące kraje europejskie: Albania, Austria,Azerbejdżan, Belgia, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czarnogóra, Dania, Estonia, Federacja Rosyjska, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Kazachstan, Liechtenstein, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Macedonia, Malta, Maroko, Mołdawia, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Republika Czeska, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Tunezja, Ukraina, Węgry, Wielka Brytania, Włochy [1, s. 25].
Celem dostosowania przepisów ADR do zmieniających się warunków politycznych jak i ekonomicznych, jest jej co dwuletnia nowelizacja. Spójna z ADR jest w Polsce Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o przewozie towarów niebezpiecznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 169).
Najnowsza wersja ADR zawiera zalecenia oraz przepisy ONZ w zakresie transportu materiałów niebezpiecznych. Umowa ta podzielona jest na 9 części i 2 aneksy.
Jeden z nich zawiera przepisy ogólne, klasyfikację, wykaz towarów niebezpiecznych z wyłączeniem ilości organicznych, przepisy dotyczące opakowań i cystern, procedury nadawcze, przepisy dotyczące budowy i badania opakowań oraz warunków przewozu, załadunku, rozładunku i manipulowania ładunkiem. W następnym aneksie określono wymagania dotyczące konstrukcji, wyposażenia i używania pojazdów, wymagania jakie powinny spełniać załogi tych pojazdów, normy postępowania i rodzaje dokumentacji, wymaganej przy przewozie materiałów niebezpiecznych [5, s. 55].
Celem ratyfikowania Umowy Europejskiej o przewozie materiałów niebezpiecznych jest wyeliminowanie lub częściowe ograniczenie ryzyka dotyczące przewozu materiałów niebezpiecznych, zarówno drogą lądową, lotniczą jak i morską. Ryzyko to ma być zniwelowane poprzez zmniejszenie prawdopodobieństwa zaistnienia wypadku oraz rozmiaru ewentualnych szkód. Działania takie nie powinny skutkować zakazami przewozu, ale sam przewóz podlega szeregowi wymogów i ograniczeń prawnych. Zgodnie z treścią aneksów, przepisy wykonawcze ADR określają m.in.:
− sposoby klasyfikacji materiałów niebezpiecznych;
− warunki i metody przewozu drogą lądową materiałów niebezpiecznych; − formy oznakowania przesyłek;
− dodatkowe wymagania w kwestii pojazdów, ich wyposażenia oraz kompetencji ich załogi;
− rodzaje dokumentów wymaganych w czasie przewozu materiałów niebezpiecznych, wzory tych druków jak i tryb ich otrzymania [1, s. 27].
W aneksach do tego dokumentu dokonano podziału substancji niebezpiecznych na 13 klas zagrożeń. Odnośnie do tych klas materiałów niebezpiecznych każdemu tego rodzaju towarowi, w myśl Umowy Europejskiej ADR, przyporządkowany jest numer UN. Dla celów pakowania materiały powinny być zaliczone do odpowiedniej grupy pakowania zgodnie ze stopniem stwarzanego zagrożenia.
Badania przeprowadzane w celu klasyfikacji towaru powinny być wykonywane w upoważnionej jednostce badawczej (w Polsce - Instytut Przemysłu Organicznego w Warszawie). W dziale 3.2. Umowy ADR w tabeli A dla każdego materiału podane są nalepki, jakie powinny być umieszczone na sztuce przesyłki [4].
Jednocześnie w załącznikach do dyrektywy zawarto normy regulujące rynek opakowań pojedynczych materiałów, ich oznakowania itp.
Zgodnie z wytycznymi Umowy Europejskiej ADR jak i przepisami o przewozie drogowym materiałów niebezpiecznych lub zadaniami, wykonywanymi w czasie ich transportu, każde przedsiębiorstwo musi zatrudnić dyplomowanego doradcę ds. bezpieczeństwa w transporcie towarów niebezpiecznych (doradca ADR).
Nadawca towarów niebezpiecznych jest zobowiązany przekazać odbiorcy jedynie takie przesyłki, które spełniają wymogi Umowy ADR. W szczególności powinien zadbać o to, aby te towary zostały odpowiednio sklasyfikowane i dopuszczone do przewozu, w myśl wytycznych ADR. Nadawca powinien zaopatrzyć kierowcę w odpowiednie dane i informacje oraz określone dokumenty przewozowe, jak również niezbędne zezwolenia, świadectwa itp. [6, ust. 1.8.2.]. Towar, jaki zostanie nadany, powinien być zapakowany wyłącznie w odpowiednio duże opakowania i pojemniki, przystosowane do przewozu luzem (DPPL) oraz w niektórych przypadkach, przewożonych cysternami, dopuszczonymi do przewozu konkretnych materiałów i posiadających oznakowania zgodne z ADR. Nadawca musi zastosować się do wymagań w kwestii sposobów nadania i ograniczeń wysyłkowych oraz zapewnić, aby nawet próżne, nieoczyszczone i nieodgazowane cysterny (pojazdy-cysterny, cysterny odejmowalne, pojazdy-baterie, MEGC, cysterny przenośne i kontenery-cysterny) lub próżne nie oczyszczone pojazdy oraz duże lub małe kontenery do przewozu luzem, były odpowiednio oznakowane i zaopatrzone w wymagane nalepki ostrzegawcze, a prężne nie oczyszczone cysterny były tak samo zamknięte i szczelne jak w stanie ładownym (Umowa Europejska dotycząca Międzynarodowego Przewozu Drogowego Towarów Niebezpiecznych [4, ust. 1.8.2.].
Nadawca, musi przestrzegać wszystkich przepisów dotyczących załadunku, rozładunku oraz sposobów manipulowania ładunkiem. Należy pamiętać, iż pracownicy pracujący przy załadunku czy rozładunku towarów niebezpiecznych, muszą być przeszkoleni przez doradcę
ds. bezpieczeństwa w transporcie drogowym towarów niebezpiecznych [4, art. 21.1]. Nadawca musi złożyć roczne sprawozdanie z zakresu swojej działalności oraz wyznaczyć na swój koszt doradcę ds. bezpieczeństwa w transporcie drogowym towarów niebezpiecznych.
W przypadku gdy nadawca korzysta z usług pośredników, takich jak: osób pakujących, załadowcy itp., to powinien on podjąć odpowiednie środki dla zapewnienia, aby przesyłki, które nadaje spełniały wymagania ADR. W innym kontekście, tzn. gdy nadawca działa w imieniu osoby trzeciej, to ona powinna go poinformować i to najlepiej w formie pisemnej, iż przewóz dotyczy substancji niebezpiecznych i powinien być przeprowadzony zgodnie z wytycznymi Umowy ADR.
Reasumując osoba przewożąca towary niebezpieczne powinna:
− upewnić, iż towary te są dopuszczone do przewozu zgodnie z wytycznymi ADR oraz czy pojemniki, w których się znajdują, nie mają jakiś widocznych uszkodzeń, przecieków itp.;
− mieć pewność, iż samochód przewożący posiada odpowiednią dokumentację oraz ważny przegląd i ubezpieczenie;
− sprawdzić, czy pojazdy nie są zbytnio obciążane oraz posiadają odpowiednie oznakowania i pisemną instrukcję dla kierowcy itd. [3, ust. 1.8.2.].
Zgodnie z wymogami Umowy ADR, kierowcy muszą wozić w pojeździe uniwersalną instrukcję zawierającą dokładne informacje o transportowanym ładunku. W myśl nowych przepisów, instrukcję musi przekazać przewoźnik, a nie nadawca przesyłki. Załoga pojazdu, przewożącego materiały niebezpieczne, powinna posiadać także dodatkowe wyposażenie, takie jak: rękawice, okulary ochronne. Pojazd powinien być odpowiednio oznakowany zgodnie z oznaczeniami ADR. Należy pamiętać, iż kierowca powinien posiadać wiedzę na temat odpowiedniego oznakowania pojazdów, nowych przepisów czy zasad załadunku i rozładunku. Ponadto kierowca powinien posiadać dokument przewozowy, zgodny z wytycznymi ADR. Dlatego niezbędne może być przeszkolenie z zakresu nowych regulacji tych kierowców, którzy wykonują przewóz niebezpiecznych ładunków.
Odbiorca materiałów niebezpiecznych nie może opóźniać ich odbioru, bez podania istotnych przyczyn oraz sprawdzić po rozładunku, czy zostały spełnione należące do niego wymagania ADR, tj.:
− oczyszczenie i odkażenie pojazdów czy kontenerów;
− sprawdzenie czy kontenery zostały całkowicie rozładowane, oczyszczone i odkażone oraz czy posiadały odpowiednie oznakowanie;
− przestrzeganie przepisów związanych z załadunkiem, rozładunkiem oraz manipulowaniem towarami.
Podobnie, jak w przypadku pracowników nadawcy, pracownicy odbiorcy powinni być przeszkoleni w zakresie wymogów Umowy ADR oraz zatrudnić doradcę ds. bezpieczeństwa w transporcie drogowym towarów niebezpiecznych. W momencie gdy odbiorca korzysta z usług osób trzecich, to na nim ciąży obowiązek poinformowania tych osób o wymogach ADR. W chwili gdy odbiorca stwierdzi naruszenie tych wymogów, musi zwrócić kontener nadawcy, po uprzednim usunięciu usterki.
Bibliografia
[1] Grzegorczyk K.: Towary niebezpieczne. Transport w praktyce, wyd. ADeR, Warszawa, 2009.
[2] Dyrektywa 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie maszyn, zmieniająca dyrektywę 95/16/WE (przekształcenie). (Tekst mający znaczenie dla EOG), (OJ L 157, 9.6.2006,).
[3] Umowa Europejska dotycząca Międzynarodowego Przewozu Drogowego Towarów Niebezpiecznych (ADR), sporządzona w Genewie dnia 30 września 1957r., ust. 1.8.2.
[4] Ustawa o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych, (Dz. U. Nr 199, poz. 1671), art. 21.1.
[5] www.esd-adr.pl (dostęp z dnia 27.02.2019).
