ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE Tom IV, numer 3 – 2013
MAGDALENA WÓJTOWICZ*
OCHRONA NIEMATERIALNEGO DZIEDZICTWA
KULTUROWEGO W TEORII I PRAKTYCE,
CZYLI O DZIADANIACH UMCS NA RZECZ POLSKIEJ
KULTURY DUCHOWEJ
MiGdzynarodowa Konferencja Naukowa
„Niematerialne dziedzictwo kulturowe: UródWa – wartoXci – ochrona”
Lublin, UMCS, 25-26 paUdziernika 2012 roku
W dniach 25-26 paUdziernika 2012 r. w Lublinie odbyWa siG MiGdzynarodowa Konferencja Naukowa „Niematerialne dziedzictwo kulturowe: UródWa – wartoXci – ochrona”, zorganizowana przez ZakWad Kultury Polskiej Instytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-SkWodowskiej oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa. O ran-dze konferencji Xwiadczy fakt, ce patronat nad nid objdW J.M. Rektor UMCS prof. dr hab. StanisWaw MichaWowski. Integralnd czGXcid lubelskiego spotkania byWy Warsztaty dla ekspertów organizacji pozarzddowych i instytucji kultury w sprawie Konwencji UNESCO o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 r. PoWdczenie konferencji z warsztatami sprawiWo, ce Lublin w trakcie tych dni goXciW naukowców oraz przedstawicieli instytucji kultury z caWego kraju, co umocliwiWo konfrontacjG i konstruktywnd wspóWpracG teoretyków z praktykami.
Spotkanie zostaWo zorganizowane w zwidzku z ratyfikacjd przez Sejm Rzeczy-pospolitej Polskiej w 2011 r. Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerial-nego dziedzictwa kulturowego z 2003 r., co zrodziWo potrzebG omówienia warunków jej implementacji na grunt polski. Zasadniczym celem organizatorów byWo wiGc przedstawienie generalnych problemów zwidzanych z rozumieniem zakresu i
spo-Mgr MAGDALENA WÓJTOWICZ – doktorantka w ZakWadzie Kultury Polskiej Instytutu Kulturo-znawstwa UMCS w Lublinie; adres do korespondencji: Pl. Marii Curie-SkWodowskiej 4, 20-031 Lublin; email: wojtowicz.magdalenia@wp.pl
sobów funkcjonowania ochrony dziedzictwa niematerialnego, takce poprzez wWdcze-nie w te dziaWania Xrodowiska naukowego, oraz prezentacja wstGpnych propozycji sposobu wpisu konkretnych faktów kulturowych na krajowd listG niematerialnego dziedzictwa. Lubelskie sympozjum spotkaWo siG z ducym zainteresowaniem, gdyc zgromadziWo przedstawicieli okoWo czterdziestu polskich i zagranicznych oXrodków. WygWoszono 65 referatów, a ponad 40 przedstawicieli instytucji kultury i stowarzy-szei pozarzddowych pracowaWo w grupach warsztatowych.
KonferencjG otworzyW prof. Jan A d a m o w s k i, podkreXlajdc ce ratyfikacja Kon-wencji zobowidzuje do zaplanowania szczegóWowej ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. NastGpnie gWos zabraW J.M. Rektor UMCS prof. StanisWaw M i -c h a W o w s k i, który zazna-czyW, -ce konferen-cja, która gromadzi przedstawi-cieli z kil-kudziesiGciu oXrodków, jest sporadycznym zjawiskiem nawet wspóWczeXnie, dlatego jej rozmach jest imponujdcy. PowiedziaW takce, ce tradycje kultury nalecy nie tylko badaj, ale takce przyblicaj spoWeczeistwu.
KONFERENCJA NAUKOWA
CzGXj merytorycznd konferencji otworzyW prof. dr hab. Jerzy B a r t m i i s k i refe-ratem pt. Specyfika niematerialnego dziedzictwa – problemy ochrony, dokumentacji
i „rewitalizacji”. Na wstGpie stwierdziW ce novum Konwencji z 2003 r. polega na
dowartoXciowaniu dziedzictwa niematerialnego, jednak w trakcie implementacji kon-wencji na gruncie polskim zbyt czGsto jest ono utocsamiane z dziedzictwem mate-rialnym, co prowadzi do nieporozumiei. SzczegóWowo omówiW definicjG nie-materialnego dziedzictwa oraz uszczegóWowiW lub zasygnalizowaW kilka problemów, takich jak intencja dokumentu, podmioty odpowiedzialne za KonwencjG, problem dekontekstualizacji, ludowoXci i inne.
NastGpnie prof. SWawomir R a t a j s k i, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu ds. UNESCO w referacie Koncepcja ochrony dziedzictwa niematerialnego w
Kon-wencji UNESCO omówiW akty poprzedzajdce KonwencjG z 2003 r., co pozwoliWo
zary-sowaj caWoXciowd wizjG kultury uksztaWtowanej na przestrzeni trzydziestu lat. ZwróciW uwagG, ce tworzd one kontekst dla dialogu pokoju i tolerancji poprzez uznanie rócno-rodnoXci wyrazu kulturowego, reprezentowanego przez spoWecznoXci z rócnych regio-nów Xwiata. PodkreXliW koniecznoXj prowadzenia przez paistwo polityki kulturalnej, która moce przyczynij siG do poprawy jakoXci cycia.
Z kolei gWos zabraW prof. dr hab. Zbigniew J a s i e w i c z (Instytut Oskara Kol-berga w Poznaniu, UAM), prezentujdc Uwagi o przedmiocie i funkcjach Konwencji
o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Spojrzenie etnologa. NastGpnie
mgr Bartosz S k a l d a w s k i, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa, przed-stawiW referat Krajowy Program Ochrony Dziedzictwa Niematerialnego – propozycja
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana PawWa II: o. prof. dr hab. Leon D y -c z e w s k i, który wystdpienie zatytuWowaW WartoH-ci rdzeniem kultury, oraz ks. prof. dr hab. Piotr M o s k a l, który skupiW siG na kulturowych wartoXciach katolicyzmu. Obra-dy plenarne zamkndW referat prof. Lecha p l i w o n i k a (Akademia Teatralna w War-szawie, Towarzystwo Kultury Teatralnej) „Skarby ginIcego piJkna” – 30 lat
ogólno-polskich sejmików wiejskich teatrów, który wskazaW sejmiki jako przykWad dobrej
praktyki w zachowaniu niematerialnego dziedziedzictwa kulturowego.
W dalszej czGXci konferencji dyskusje odbywaWy siG w sekcjach tematycznych. Tu zostand zaprezentowane – ze wzglGdu na znacznd liczbG referentów – wyWdcznie wybrane wystapienia. Pierwsza z sekcji dotyczyWa politycznych i prawnych aspektów ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Referat o tej tematyce w kon-tekXcie stosunków miGdzynarodowych wygWosiWa m.in. dr Hanna S c h r e i b e r (UW), dwie przedstawicielki NID: mgr Katarzyna S a d o w s k a - M a z u r oraz mgr Julia W W o d a r c z y k czy dr Adam J a n k i e w i c z z TrybunaWu Konstytucyjnego.
Druga równolegWa sekcja zgromadziWa prelegentów zwidzanych z jGzykoznaw-stwem. GWos zabierali m.in. dr hab. Jadwiga W r o n i c z (PAN w Krakowie), prof. dr hab. Jerzy S i e r o c i u k (UAM) oraz prof. dr hab. Halina P e l c (UMCS), skupiajdc siG na jGzyku gwarowym.
Tematem przewodnim innych sekcji byWa muzyka w kontekXcie niematerialnego dziedzictwa, co zreferowaW m.in. prof. dr hab. Zbigniew J. P r z e r e m b s k i (UW, PAN w Warszawie). Poruszono takce zagadnienie instrumentów muzycznych, np. mgr Janusz J a s k u l s k i wygWosiW referat Dudy: zwierzJ muzyczne z rogatI naturI
poszukujIce ochrony.
W kolejnej grupie obradowano nad kwestid pamiGci. GWos zabrali m.in. dr Ewa M a s W o w s k a (PAN w Warszawie), która przedstawiWa referat Dziedzictwo a oblicza
wiJzi, natomiast dr Marta W ó j c i c k a (UMCS) referowaWa PamiJP jako noHnik dziedzictwa kulturowego.
W innej sekcji prelegenci prezentowali wspóWczesne sposoby ochrony i promocji niematerialnego dziedzictwa kulturowego na przykWadzie projektu Atlasu
niematerial-nego dziedzictwa kulturowego wsi wielkopolskiej, omówioniematerial-nego przez dra Wojciecha
M i e l e w c z y k a (Muzeum Narodowe Rolnictwa i PrzemysWu Rolno-Spocywczego w Szreniawie), czy Historii mówionej Miasta Lublin OHrodka Brama Grodzka – Teatr
NN, który przedstawiaWa dr Marta K u b i s z y n (UMCS) i innych.
Szczególnd wagd wyrócniaW siG takce referat dr Anny Weroniki B r z e z i i s k i e j (UAM), która zastanawiaWa siG nad rold spoWecznoXci lokalnej w ochronie niematerial-nego dziedzictwa, co staWo siG tematem szerszych rozwacai w czGXci warsztatowej. Poruszano takce m.in. kwestie formalnoprawne oraz podniesiono koniecznoXj ochro-ny gestów obrzGdowych (mgr Katarzyna K r a c z o i).
W równolegWej sekcji pojawiWy siG przykWady konkretnych wpisów na listG nie-materialnego dziedzictwa. Dr Katarzyna W a s z c z y i s k a (UW) zaproponowaWa obchody XwiGtojaiskie na Mazowszu, mgr Marzena B a d a c h (UMCS) –
kolGdo-wanie z cywymi zwierzGtami, mgr Magdalena W ó j t o w i c z (UMCS) – magiczne lecznictwo ludowe oparte na semantyce liczb itp.
W innej grupie wystdpienia dotyczyWy dwóch zagadniei. Pierwszym z nich byWa rekonstrukcja, która zostaWa omówiona na przykWad w referacie mgr inc. arch. RafaWa S z r a j b e r a (Politechnika Dódzka) Dziedzictwo niematerialne jako element
rekon-strukcji architektury. Drugim zagadnieniem byWo pocywienie w kontekXcie
dzie-dzictwa niematerialnego, referowane przez dr MariolG T y m o c h o w i c z (UMCS) czy dr AnnG D r o c d c (Up, Cieszyn).
W jednej z sekcji dr hab. Janina H a j d u k - N i j a k o w s k a (UO) zadaWa w tytule swojego referatu pytanie Ochrona dziedzictwa czy postfolklor narodowy?, natomiast dr MaWgorzata G r u c h o W a (KUL) przedstawiWa RolJ instytucji samorzIdowych
i organizacji pozarzIdowych w dokumentowaniu, badaniu, zabezpieczaniu oraz pro-mowaniu niematerialnego dziedzictwa kultury na przykZadzie gminy Kock. Nad
szan-sami i zagroceniami niematerialnego dziedzictwa w kontekXcie marketingowym zasta-nawiaWa siG mgr Kamila W G g l a r s k a (UMCS).
Referowano takce niematerialne dziedzictwo w kontekXcie rócnych grup mniejszo-Xciowych, na przykWad dr Zbigniew L a n d o w s k i (UG) wygWosiW odczyt Etnolekt
Karaimów polskich jako noHnik materialnego i niematerialnego dziedzictwa kultu-rowego.
WARSZTATY DLA EKSPERTÓW ORGANIZACJI POZARZqDOWYCH I INSTYTUCJI KULTURY
Pierwszego dnia warsztaty, zorganizowane przez Polskie Towarzystwo Ludo-znawcze, Stowarzyszenie Twórców Ludowych i Narodowy Instytut Dziedzictwa, miaWy charakter gremialny. Prof. SWawomir R a t a j s k i (PK UNESCO) podziGkowaW organizatorom za fantastycznd i cennd inicjatywG, która wpisuje siG w program Kon-wencji z 2003 r. PodkreXliW, aby nie hierarchizowaj, tak jak ma to miejsce w od-niesieniu do materialnych zespoWów zabytkowych, dla niematerialnego dziedzictwa bowiem najwacniejszd kategorid jest autentyzm.
Z kolei gWos zabraW prof. Jan A d a m o w s k i (UMCS, przewodniczdcy ZespoWu ds. niematerialnego dziedzictwa kulturowego przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Naro-dowego). PoruszyW dwie pozytywne kwestie. Po pierwsze, konferencja naukowa, któ-rej towarzyszd warsztaty, jest doskonaWd okazjd do poWdczenia refleksji analityczno--poznawczych z mocliwoXcid ich praktycznego stosowania, co w humanistyce jest unikatowe. Drugim pozytywem jest podkreXlenie wagi kultury duchowej, w której wyraca siG czWowiek i jego interpretacja Xwiata.
NastGpnie mgr Bartosz S k a l d a w s k i (NID) przestawiW projekt wniosku o wpis na krajowd listG niematerialnego dziedzictwa kulturowego, w celu weryfikacji jego celowoXci i ksztaWtu, co wywoWaWo burzliwd dyskusjG. PojawiWy siG uwagi, wdtpliwoXci
i pytania formuWowane z powoWaniem siG na konkretne sytuacje wynikajdce z do-Xwiadczenia. Poruszono kwestie m.in. braku realnych korzyXci materialnych zwidza-nych z wpisem, rekompensowand przez prestic i promocjG danego miejsca, gdyc UNESCO jest jednd z dziesiGciu najwacniejszych marek Xwiata. Duma, poczucie tocsamoXci i nobilitacji, Wdczdce siG z wpisem, mogd znacznie wpWyndj na rozwój regionalny.
Dr Hanna S c h r e i b e r zabraWa gWos w celu wyjaXnienia obecnej sytuacji: w Polsce cidgle nie mamy ustawy o niematerialnym dziedzictwie, co moce zniechGcaj do aktywnoXci. Podejmowane jednak dziaWania, jak tworzenie i popularyzowanie listy propozycji wpisów, która w momencie przyjGcia ustawy moce zostaj wykorzystana i staj siG Listd krajowd zabytków niematerialnego dziedzictwa. Do dziaWania zachG-caWa takce dr Katarzyna S m y k, która podkreXliWa, ce tak jak pilotac poprzedza bada-nia terenowe, tak konsultacje spoWeczne wniosku o wpis na listG winny poprzedzaj wszelkie dziaWania zwidzane z implementacjd Konwencji UNESCO, gdyc w taki sposób mocna siG przekonaj o adekwatnoXci wniosku. Uczestnicy warsztatów przed-stawiali takce przykWady dobrych praktyk z zagranicy oraz z wWasnych Xrodowisk lokalnych.
W kolejnym dniu warsztaty odbyWy siG w dwóch grupach. Jednd z nich popro-wadziWa dr Anna Weronika B r z e z i i s k a (PTL, UAM). Uczestnicy pracowali w podgrupach nad wyborem przykWadowego elementu, który mógWby znaleUj siG na krajowej liXcie niematerialnego dziedzictwa. PadWy takie propozycje jak: garncarstwo, tkactwo, gra na cymbaWach, hodowla koni arabskich, przyXpiewki, medycyna ludowa i inne. W celu rozwacenia sposobu zaprojektowania i przeprowadzenia konsultacji spoWecznych kacda z grup zostaWa poproszona o odpowiedzi na trzy pytania: Od czego zaczynamy konsultacje spoWeczne? Kto bierze udziaW w konsultacjach spoWecznych? Kto nam moce pomóc w organizacji konsultacji spoWecznych? Praca przyniosWa efekt m.in. w postaci okreXlenia zalet i wad tych konsultacji w kontekXcie wypeWniania wniosku o wpis danego zjawiska na listG.
W drugiej grupie warsztaty, prowadzone przez dr Hanna S c h r e i b e r (STL), dotyczyWy Wniosku o wpisanie elementu niematerialnego na krajowd listG nie-materialnego dziedzictwa kulturowego, który zostaW przygotowany przez NID. Pod-czas dyskusji zwrócono uwagG na Pod-czasochWonnoXj wypeWniania wniosku, potrzebG przygotowania szkolei, zarówno dla osób wypeWniajdcych wnioski, jak i oceniajdcych je itd. NastGpnie przystdpiono do pracy w podgrupach nad szczegóWowa analizd ksztaWtu i treXci formularza. W warsztatach uczestniczyWa przedstawicielka NID, Kata-rzyna S a d o w s k a - M a z u r, która wyjaXniaWa wszelkie problematyczne kwestie.
Podsumowanie konferencji oraz warsztatów miaWo charakter plenarny. W jego trakcie zabraWa gWos mgr Joanna C i c h a - K u c z y i s k a, Radca Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, która przyblicyWa Realizacje zapisów Konwencji UNESCO
kulturowego w Polsce. W sWowie podsumowujdcym zaX prof. dr hab. Jan A d a m o w
-s k i powiedziaW, ce w-szelkie wnio-ski pWyndce z war-sztatów i dy-sku-sji zo-stand prze-analizowane w Narodowym Instytucie Dziedzictwa i Komisji do spraw niematerial-nego dziedzictwa, która dziaWa przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowe-go. Obrady zamknGWa dr Katarzyna S m y k, która podziGkowaWa wszystkim oraz wyraziWa nadziejG na wdziGcznoXj przyszWych pokolei wzglGdem uczestników lubel-skiej konferencji i warsztatów.
