BEATA JAROSZx
TERMINOLOGIA NAUKOWO-TECHNICZNA
W SOCJOLEKCIE DZIENNIKARSKIM
DziĞ media stanowią jedno z najsilniej oddziađywających narzĊdzi socja-lizacji. WiąĪe siĊ to z ogromnym przestrzennie zasiĊgiem prasy, telewizji, radia, Internetu oraz z przekazywanymi w coraz doskonalszej formie treĞciami zakorzenionymi w unifikującej kulturze popularnej. KaĪdy z nas jest codzien-nie wrĊcz „bombardowany” przekazami medialnymi, a podchodząc do stoiska prasowego, mamy do wyboru niemal setki tytuđów. Truizmem jest równieĪ stwierdzenie, Īe Ğwiat mediów jest niejednorodny pod wzglĊdem wykwalifi-kowania i profesjonalizmu jego twórców.
RozwaĪania w niniejszym artykule koncentrują siĊ wđaĞnie wokóđ
univer-sum medialnego – radiowego, telewizyjnego i prasowego. Przedmiotem
eks-ploracji nie bĊdzie jednak wielokrotnie juĪ analizowany i opisywany jĊzyk wytworów dziennikarskich, które docierają do odbiorców1. Naczelną myĞlą
Mgr BEATA JAROSZ – doktorantka Zakđadu Edukacji Polonistycznej i Innowacji
Dydaktycz-nych UMCS; adres do korespondencji: Uniwersytet Marii Curie-Skđodowskiej, Zakđad Eduka-cji Polonistycznej i InnowaEduka-cji Dydaktycznych, pl. M. Curie-Skđodowskiej 4A, 20-031 Lublin; e-mail: beata.jarosz.1@wp.pl
1 JĊzyk w mediach stađ siĊ przedmiotem opisu juĪ pod koniec XIX w. Jedną z pierwszych
prac poĞwiĊconych tej tematyce jest tekst Ludomira Szczerbowicza-Wieczora. Obecnie proble-matyka ta jest czĊsto podejmowana przez licznych badaczy, co niewątpliwie Ğwiadczy o jej atrakcyjnoĞci. Niezwykle szczegóđowe analizy owocują zwartymi dzieđami syntetycznymi oraz publikacjami poĞwiĊconymi jĊzykowi w prasie, w radiu, w telewizji i w Internecie. PróĪno natomiast szukaü monografii czy choüby artykuđu, który traktowađby o jĊzyku zawodowym dziennikarzy. Jedynie niewielki wycinek sđownictwa, przynaleĪącego do specjalistycznego kodu dziennikarskiego, notują sđowniki i poradniki poĞwiĊcone pracy redakcyjnej. Por. np.:
Badania nad jĊzykiem Telewizji Polskiej: iloĞciowy opis sđownictwa, red. Z. Kurzowa,
War-szawa 1991; M. B i ađ o s k ó r s k a, Sđownictwo prasy polskiej pođowy XIX wieku. Zjawiska
byđo wnikniĊcie w tĊ rzeczywistoĞü niejako „od kuchni” i przyjrzenie siĊ ko-dowi, którym posđugują siĊ w komunikacji miĊdzy sobą dziennikarze w trak-cie kreowania przekazów, materiađów czytanych w prasie, sđuchanych w radiu czy oglądanych w telewizji.
Poczynione dotychczas badania2 pozwalają stwierdziü, Īe w Ğwietle ustaleĔ
socjolingwistycznych narzĊdzie komunikacji w instytucjach medialnych
radiowych, Lublin 2001; J. F r a s, Dziennikarski warsztat jĊzykowy, Wrocđaw 1999; JĊzyk w mediach masowych, red. J. Bralczyk, K. MosiođekKđosiĔska, Warszawa 2000; M. K n i a
-g i n i n o w a, W. P i s a r e k, JĊzyk wiadomoĞci prasowych, Kraków 1966; W. P i s a r e k, Poznaü prasĊ po nagđówkach! Nagđówek wypowiedzi prasowej w oĞwietleniu lingwistycznym,
Kraków 1967; J. P o d r a c k i, E. W o l aĔ s k a, JĊzyk w mediach elektronicznych, Warszawa 2008; Popularna encyklopedia mass mediów, red. J. Skrzypczak, PoznaĔ 1999; Problemy
ba-dawcze jĊzyka radia i telewizji, red. W. LubaĞ, Katowice 1981; Sđownik terminologii medialnej,
red. W. Pisarek, Kraków 2006; L. S z c z e r b o w i c z - W i e c z ó r, O skaĪeniu obecnem jĊzyka polskiego w prasie, Pđock 1880; J. W i n i a r s k a, Operatory metatekstowe w dialogu telewizyjnym, Kraków 2001; A. Z a g r o d n i k o w a, Podpisy do zdjĊü w prasie – ich forma jĊzykowa i funkcje, Kraków 1974; t a Ī, Nowe wyrazy i wyraĪenia w prasie, Kraków 1982.
2 Badania zostađy przeprowadzone w okresie od listopada 2007 do paĨdziernika 2008 r.
w uznanej za reprezentatywną grupie 50 dziennikarzy związanych z róĪnymi rodzajami mediów. PrzyjĊtym w eksploracji instrumentarium badawczym byđa technika ankiety elektronicznej (technika standaryzowana poĞrednia, okreĞlana równieĪ mianem Computerized
Self-Administered Questionnaire), której narzĊdziem badawczym byđ kwestionariusz
ankietowy, sformuđowany wedđug klucza kategoryzacyjnego. Sygnađem do zakoĔczenia kompletowania okreĞleĔ profesjonalnych byđ stan teoretycznego nasycenia w procesie gromadzenia danych. Dodaü naleĪy, Īe w badaniach zorientowanych jakoĞciowo zbiorowoĞü próbna „powinna byü merytorycznie uzasadniona dbađoĞcią o jak najwiĊkszy opis badanego zjawiska”, toteĪ grupĊ 50 osób uznađam za wystarczającą w wypadku badaĔ sondaĪowych. Dane ankietowe dostarczyđy pokaĨnego repertuaru jĊzykowego, liczącego 1225 leksemów, wyraĪeĔ, zwrotów i fraz. Analiza semantyczna materiađu egzemplifikacyjnego potwierdziđa profesjonalny charakter dziennikarskiego narzĊdzia komunikacji, gdyĪ niemal 100% sđo-wnictwa (zarówno terminologii, jak i okreĞleĔ nieterminologicznych) odnosi siĊ do fachowej rzeczywistoĞci pozajĊzykowej. Z kolei zasadnoĞü badania wariantów polszczyzny o ogra-niczonym zasiĊgu spođecznym podkreĞlają badacze polscy (np. Stanisđaw Gajda) oraz euro-pejscy (m.in. Bengt Sigurd). Por. E. B a b b i e, Podstawy badaĔ spođecznych, Warszawa 2008;
S. G a j d a, ZróĪnicowanie jĊzyka jako problem metodologiczny, w: Spotkanie. KsiĊga jubile-uszowa dla Profesora Aleksandra Wilkonia, red. M. Kita, B. Witosz, Katowice 2005; J. L u
-t yĔ s k i, Ankieta i jej rodzaje, Warszawa 1977; M. Đ o b o c k i, Metody badaĔ
pedago-gicznych, Warszawa 1978; T. P i l c h, T. B a u m a n, Zasady badaĔ pedagogicznych. Strategie iloĞciowe i jakoĞciowe, Warszawa 2004; B. S i g u r d, Struktura jĊzyka. Zagadnienia i metody jĊzykoznawstwa wspóđczesnego, Warszawa 1975; L. S o đ o m a, Metody i techniki badaĔ socjologicznych. Wybrane zagadnienia, Olsztyn 2002.
w Polsce naleĪađoby uznaü za p r o f e s j o l e k t3. Innymi sđowy – jest to jĊ
-z y k -z a w o d o w y, bĊdący systemem konwencjonalnych znaków, wtórnym wzglĊdem jĊzyka naturalnego, wystĊpującym
po pierwsze, jako tezaurus wiedzy utrwalonej w odpowiednim korpusie tekstów, po drugie, jako nadajnik informacji w ukđadzie komunikacji zawodowej, po trzecie, jako generator nowej wiedzy derywowanej z poprzednich jej stanów4.
Przyczyny powstawania profesjolektów są jak najbardziej oczywiste, gdyĪ praca w grupie, podobne problemy zawodowe, obcowanie z podobnymi materialnymi i niematerialnymi przedmiotami, muszą wytworzyü okreĞlony sposób komunikacji jĊzykowej, charakteryzujący siĊ przede wszystkim wyspecjalizowanym sđownictwem5. Prymarną koniecznoĞcią, przed którą stają osoby pođączone wiĊzami zawo-dowymi, jest potrzeba nominalizacji specyficznych zjawisk profesjonalnych, niezwerbalizowanych w jĊzyku ogólnym, dlatego teĪ leksykalnym jądrem odmiany fachowej staje siĊ sđownictwo specjalistyczne, nazywające wykony-wane czynnoĞci, wykorzystywane urządzenia, maszyny, narzĊdzia6. Ów
reper-3 Inne terminy, bĊdące odpowiednikami formy profesjolekt, to: jĊzyk/subjĊzyk specjali-styczny, jĊzyk profesjonalny, jĊzyk zawodowy, technolekt. Ewa Pajewska (Sđownictwo tematycz-nie związane z lasem w kontekĞcie badaĔ nad jĊzykami specjalistycznymi, Szczecin 2003, s. 15;
t aĪ, Metafory w jĊzykach zawodowych, w: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badaĔ
polsz-czyzny, red. M. Biađoskórska, L. Mariak, t. VIII, Szczecin 2002, s. 301) dodaje, Īe okreĞlenia te
„w jĊzyku niemieckim mają odpowiednik Fachsprache (rzadziej Berufssprache), w angielskim
special language, technical language, languages for special purposes, a we francuskim lan-gues de spécialité”. D. Möhn oraz R. Pelka definiują j Ċ z y k z a w o d o w y jako „wariant
jĊzyka ogólnego, sđuĪący poznaniu i pojĊciowemu definiowaniu specyficznych dla danej dzie-dziny przedmiotów oraz porozumiewaniu siĊ zaspokajającym potrzeby komunikacyjne czđon-ków danej grupy zawodowej”. Zob. A. D i c k e l, Klasyfikacja gđównych kierunczđon-ków
badaw-czych podejmujących problem relacji miĊdzy jĊzykami specjalistycznymi i jĊzykiem ogólnym ze szczególnym uwzglĊdnieniem badaĔ nad niemieckimi jĊzykami specjalistycznymi, w: Teksty specjalistyczne jako noĞniki wiedzy fachowej, red. M. Kownacka, Warszawa 2007, s. 99.
4 J. L u k s z y n, Tekst specjalistyczny pod lingwistyczną lupą, w: Teksty specjalistyczne jako…, s. 51.
5 M. B u g a j s k i, JĊzyk w komunikowaniu, Warszawa 2007, s. 270.
6 JuĪ w latach szeĞüdziesiątych ubiegđego wieku Mieczysđaw Szymczak (Uwagi sđowotwór-czo-semantyczne o polskim wspóđczesnym sđownictwie technicznym, „Poradnik JĊzykowy” 1961, z. 6, s. 269-278) podkreĞlađ, Īe leksyka niejako bezpoĞrednio odzwierciedla zmiany zachodzące w Īyciu danej wspólnoty. Nowe elementy rzeczywistoĞci takie, jak: urządzenia techniczne, narzĊdzia, czynnoĞci, pojĊcia, metody pracy, muszą byü niemal natychmiast
tuar jĊzykowy z kolei jest tworzony nie na podstawie Īywiođowych skojarzeĔ, spontanicznie (jak np. w slangach), ale Ğwiadomie, w sposób przemyĞlany7.
Badacze wyróĪniają w obrĊbie leksyki profesjonalnej rozmaite warstwy8,
jed-nak zgodnie wskazują na wystĊpowanie w tych kodach form o charakterze terminologicznym, które stanowią przedmiot opisu w niniejszym artylule.
Przechodząc in medias res, rozpocznijmy analizĊ jednostek leksykalnych, funkcjonujących w profesjolekcie dziennikarskim i przynaleĪących do termi-nologii naukowo-technicznej9, od krótkiej definicji. Termin – w ujĊciu Jerzego
Lukszyna i Wandy Zmarzer – to
wyraz (pođączenie wyrazowe) o konwencjonalnie okreĞlonej, ĞciĞle zdefiniowanej strukturze pojĊciowej, w zasadzie jednoznaczny i niepodlegający interpretacji o cha-rakterze emocjonalnym, posiadający natomiast zdolnoĞci systemotwórcze10.
Taka forma leksykalna jest znakiem jĊzykowym w stosunku do definicji pojĊcie, którym werbalizowany jest koncept11, bĊdący z kolei jednostką myĞli,
stanowiącą cząstkĊ operacyjną wiedzy zawodowej12.
werbalizowane, gdyĪ wynika to z elementarnej i konstytutywnej dla jĊzyka funkcji komu-nikatywnej. Innymi sđowy, zjawisko uzupeđniania systemu o nowe znaki jĊzykowe podkreĞla ĪywotnoĞü jĊzyka, który, gdyby nie mógđ poszerzaü, modyfikowaü swej struktury, nie mógđby zaspokoiü komunikacyjnych potrzeb uĪytkowników i stađby siĊ kodem martwym (jak np. đacina, greka staroĪytna).
7 Por. H. K u r k o w s k a, S. S k o r u p k a, Stylistyka polska. Zarys, Warszawa 2001. 8 Koncepcje zróĪnicowania sđownictwa w profesjonalnych odmianach jĊzyka znaleĨü
moĪna w publikacjach, np.: J. J a n a s o w a, Sđownictwo techniczne w akcie mowy, „Socjolin-gwistyka” 1979, nr 2, s. 183-195; Z. K l e m e n s i e w i c z, O róĪnych odmianach wspóđczesnej polszczyzny, Warszawa 1953; K u r k o w s k a, S k o r u p k a, dz. cyt; E. Đ u c z yĔ s k i,
J. M aü k i e w i c z, JĊzykoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, GdaĔsk 2002; J. O Ī -dĪ y Ĕ s k i, Profesjonalizmy, subjĊzyki i rejestry – w ujĊciu kognitywnym, w: Wokóđ
spođecz-nego zróĪnicowania jĊzyka, red. S. Kania, Szczecin 1996, s. 125-140; P a j e w s k a, Sđownic-two tematycznie…; U. ĩ y d e k - B e d n a r c z u k, Sytuacja socjolingwistyczna w jĊzyku zawo-dowym na ĝląsku, „Socjolingwistyka” 1987, nr 7, s. 92-105.
9 Sam leksem terminologia jest wieloznaczny. W. Zmarzer (Onomazjologiczne klasy sđow-nictwa specjalistycznego, w: JĊzyki specjalistyczne, t. V: Teksty specjalistyczne w kontekstach zawodowych i tđumaczeniach, red. J. Lewandowski, M. Kornacka, Warszawa 2005, s. 15)
wyli-cza co najmniej piĊü znaczeĔ tego wyrazu. Jest to zatem „(1) dowolny zbiór wyrazów specjali-stycznych; (2) terminologia branĪowa; (3) dyscyplina naukowa, której przedmiotem są terminy w ogóle; (4) dyscyplina naukowa, której przedmiotem są branĪowe systemy terminologiczne; (5) teoria terminu”.
10
W wyekscerpowanym sđownictwie, tworzącym socjolekt (profesjolekt) dziennikarski, odszukaü moĪna ponad 300 terminów, co stanowi ok. 26% zgromadzonego materiađu egzemplifikacyjnego. WĞród jednostek tych wyróĪ-niü moĪna: t e r m i n y n a u k o w e, t e r m i n y t e c h n i c z n e (zwđaszcza miĊ-dzybranĪowe), t e r m i n y k a t e g o r i a l n e (rzeczowe), t e r m i n y p r o c e -s y w n e, t e r m i n y c z y n n oĞ c i, t e r m i n y j e d n o s t e k m i a r, t e r m i n y o s o b o w e oraz t r a n s t e r m i n y13.
Pierwsze ze wskazanych form mają charakter interdyscyplinarny, gdyĪ funk-cjonują na gruncie genologii oraz medioznawstwa. Są to przede wszystkim na-zwy gatunków dziennikarskich, np.: artykuđ, audycja, fotoreportaĪ, reportaĪ, wywiad. WyróĪniü tu moĪna równieĪ jednostki przedmiotowe, odpowiadające
konkretnej dyscyplinie naukowej, jaką jest medioznawstwo. Egzemplifikacją byđyby nazwy okreĞlające elementy budowy rozmaitych programów lub serwi-sów dziennikarskich, np.: forszpan (rad. ‘początkowy fragment serwisu infor-macyjnego, wystĊpujący po przywitaniu przez prezentera i zawierający skróty, zapowiedzi materiađów, które zostaną zaprezentowane’), nadtytuđ (pras. ‘tytuđ pomocniczy umieszczony nad tytuđem gđównym’), stopka (pras. ‘stađe, wydzie-lone miejsce w gazecie zawierające informacje o skđadzie redakcji, jej adresie, o wydawcy, drukarni itp.’). Inne terminy związane z opisem rzeczywistoĞci dziennikarskiej to: czođówka (rad., tel. ‘fragment serwisu informacyjnego emi-towany po rozpoczĊciu programu; skđada siĊ on z plansz początkowych oraz z przywitania prezentera’), rozkđadówka (pras. ‘dwie strony w samym Ğrodku gazety’), stand up (tel. ‘wypowiedĨ dziennikarza do kamery, bĊdąca komenta-rzem, podsumowaniem do materiađu’), zwiastun (rad., tel. ‘zapowiedĨ materia-đu, tj. informacji, programu autorskiego, audycji itp., który zostanie zaprezento-wany na antenie w przyszđoĞci’).
11 ZaleĪnoĞü termin – znaczenie – rzeczywistoĞü wnikliwie zanalizowađ S. Gajda (Zawar-toĞü treĞciowa terminu a nauka o terminach, „Poradnik JĊzykowy” 1982, z. 5, s. 307-316).
12 Por. J. L u k s z y n, Termin i system terminologiczny w Ğwietle praktyki terminologicznej,
w: JĊzyki specjalistyczne, t. I: MetajĊzyk lingwistyki jako przedmiot opisu leksykograficznego. Sy-stemowy sđownik terminologii jĊzykoznawczej, red. J. Lukszyn, Warszawa 2001, s. 7-25.
13 Warto podkreĞliü, Īe wynotowane typy terminów nie stanowią zbiorów rozđącznych.
Ist-nieją bowiem w analizowanym kodzie jednostki leksykalne, które przynaleĪeü mogą do dwu lub wiĊcej wskazanych grup. Dodaü równieĪ naleĪy, Īe w terminologii naukowo-technicznej w socjolekcie dziennikarskim odnaleĨü moĪna równieĪ z a p o Ī y c z e n i a, i n t e r n a c j o n a -l i z m y i d u b -l e t y t e r m i n o -l o g i c z n e. Por. B. J a r o s z, ZapoĪyczenia i internacjonali-zmy w terminologii naukowo-technicznej socjolektu dziennikarskiego (w druku).
W zakresie terminologii technicznej wyróĪnia siĊ terminologiĊ ogólnotech-niczną, miĊdzybranĪową i branĪową. PoĞród form przynaleĪących do profe-sjolektu dziennikarskiego najistotniejsze wydają siĊ l e k s e m y m i Ċ d z y -b r a nĪ o w e, gdyĪ wiele znaków jĊzykowych, funkcjonujących w eksploro-wanym socjolekcie, stosowanych jest w fotografice, poligrafii oraz produkcji filmowej. Istotny jest fakt, Īe proces przyswajania danego leksemu, pochodzą-cego z innego systemu terminologicznego, nie musi oznaczaü fluktuacji se-mantycznych. W jĊzyku dziennikarzy prasowych wystĊpują sđowa mające identyczną wartoĞü semantyczną zarówno w terminologii poligraficznej, jak i w fotograficznej, np.: akapit (‘miara objĊtoĞci tekstu’), greking (‘umiesz-czanie w programie do skđadania gazety kropek w miejscu przewidzianego tekstu’), justowanie (‘wyrównywanie wierszy tekstu do marginesów’), korekta (‘sprawdzanie tekstu mające na celu znalezienie i poprawienie bđĊdów meryto-rycznych, stylistycznych, interpunkcyjnych itp.’), pagina (‘miejsce u góry strony zawierające tytuđ, numer wydania, datĊ, logo i nazwĊ rubryki’),
ko-lumna (‘strona w gazecie’) oraz retusz (‘graficzne poprawianie fotografii’).
W radiu natomiast odnaleĨü moĪna jednostki stosowane równieĪ w Ğwiecie muzyki, m.in.: intro (‘fragment piosenki od pierwszego dĨwiĊku, do mo-mentu, w którym wokalista zaczyna Ğpiewaü’), outro (‘fragment koĔcowy piosenki, w którym artysta juĪ nie Ğpiewa’) oraz mastering (‘ujednolicenie i ustandaryzowanie brzmienia wszystkich dĨwiĊków w materiale’).
W mediach telewizyjnych z kolei liczne są terminy funkcjonujące zarówno w branĪy filmowej, jak i fotograficznej, np.: asynchron (‘sytuacja, kiedy dziennikarz mówi, a jego gđos nie zgrywa siĊ z ruchem warg; brak synchro-nizacji wizji z fonią’), off (‘wypowiedĨ dziennikarza zawierająca informacje na temat przedstawiony w materiale, wprowadzająca wypowiedzi innych osób’), przebitka (‘zdjĊcie, ujĊcie przedstawiające obrazowo temat’), setka (‘fragment materiađu zawierający wypowiedĨ oraz wizerunek jakiejĞ osoby’), a takĪe stopklatka (‘kadr z nieruchomym zdjĊciem osoby wypowiadającej siĊ’). Terminem, którym operuje siĊ w fotografice i w telewizji, jest przesđona (‘czĊĞü obiektywu kamery sđuĪąca do regulowania kontrastu’).
Przedstawiona symplicystycznie kwestia terminologicznych związków miĊdzybranĪowych wiąĪe siĊ ze specyfiką róĪnych rodzajów mediów. Publi-katory prasowe zajmują siĊ przede wszystkim edycją tekstu i graficznego obrazu nieruchomego, co implikuje przydatnoĞü okreĞleĔ z zakresu poligrafii oraz fotografii. Radio opiera siĊ na szeroko pojĊtych formach brzmieniowych, dĨwiĊk jest domeną muzyki. Praca dziennikarza telewizyjnego natomiast,
podobnie jak producenta filmowego, polega na kreowaniu materiađów stano-wiących pewne cađoĞci wizyjno-foniczne.
W profesjolekcie dziennikarskim funkcjonują równieĪ terminy przynale-Īące do innych dziedzin nauki i techniki14, jak: architektura, chemia,
ekono-mia, fizyka, informatyka, jĊzykoznawstwo, plastyka, polityka, religia, a nawet weksylologia i bibliologia. Mają one jednak zazwyczaj dwa odrĊbne znacze-nia, nierzadko bardzo odlegđe. Aby leksykalnie zilustrowaü ten problem, przy-wođajmy kilka z licznych egzemplów projektujących takie zjawisko (sđowa te stanowią aĪ 17% ogóđu terminów). Blenda dla dziennikarzy telewizyjnych jest okreĞleniem rodzaju planszy, którą ustawia siĊ w plenerze, by poprzez odbicie Ğwiatđa moĪna byđo uzyskaü odpowiednie oĞwietlenie filmowanego obiektu, w architekturze zaĞ oznacza Ğlepy, ale dekoracyjny otwór. Z kolei leksem
emisja dla pracowników mediów jest nazwą procesu prezentowania,
przedsta-wiania w radiu lub telewizji materiađów dziennikarskich. Natomiast w fizyce i chemii ów znak jĊzykowy desygnuje takĪe proces, ale związany z wydziela-niem przez atomy lub cząsteczki promieniowania elektromagnetycznego. W ra-diologii jest okreĞleniem wysyđania elektronów z katody lampy elektronowej, w ekonomii zaĞ emisja leksykalizuje wprowadzanie pieniĊdzy (banknotów i bi-lonów) do obiegu przez skarb paĔstwa. Innym ciekawym przykđadem jest ter-min banner, bĊdący w mediach oznaczeniem materiađu reklamowego, najczĊĞ-ciej prostokątnego, zawierającego logo, nazwĊ firmy i polecanego produktu. W weksylologii leksemem tym okreĞla siĊ natomiast rodzaj flagi (weksylium) wieszanej pionowo, której górna czĊĞü znajduje siĊ po lewej stronie.
Systemowe spojrzenie na sđownictwo o charakterze terminologicznym wy-maga ujĊcia rodzajowego w odniesieniu do desygnatów tych znaków jĊzyko-wych. W obrĊbie zebranej leksyki funkcjonują formy, które przyporządkowaü moĪna do terminów:
a) k a t e g o r i a l n y c h (rzeczowych) oznaczających przedmioty (np.
dykta-fon, makieta);
b) p r o c e s y w n y c h nazywających procesy (skđad, projekcja);
c) c z y n n oĞ c i odnoszących siĊ do dziađaĔ technicznych (np. kadrowanie,
đamanie gazety);
14 Danuta Buttler (O wzajemnym oddziađywaniu terminologii i sđownictwa ogólnego,
„Poradnik JĊzykowy” 1979, z. 2, s. 60) uwypukla fakt intensywnego charakteru wymiany materiađu jĊzykowego miĊdzy repertuarami leksykalnymi róĪnych specjalizacji.
d) j e d n o s t e k m i a r (np. szpalta, wiersz); e) o s o b o w y c h (np. adiustator, operator15).
Niezwykle istotny jest tutaj fakt, iĪ jednostki leksykalne reprezentują stađe wielkoĞci. Trudno bowiem sobie wyobraziü, by np. montaĪ byđ mniej lub bar-dziej montaĪem. Nie znaczy to jednak, Īe formy te nie mogą mieü innej warto-Ğci dla osób, które siĊ nimi posđugują. Dotyczy to przede wszystkim ich trewarto-Ğci semantycznej, np. termin kolumna, znaczący tyle co ‘strona w gazecie’, my-lony jest czasem (przez niedoĞwiadczonych dziennikarzy) z đamem, czyli z jednostką podziađu strony, zaĞ đam utoĪsamiany jest ze szpaltą, tj. z jedno-stką powierzchni strony wyznaczającej obszar jej zadruku. Innym czynnikiem mającym wpđyw na róĪnorodnoĞü wartoĞci danej formy jest jej proweniencja (np. naduĪywanie zapoĪyczeĔ).
Interesujące jest zjawisko z a n i k u t e r m i n ó w odnoszących siĊ do dziennikarstwa lub w y p a r c i e j e d n e g o z e z n a c z eĔ w wypadku jedno-stek zawierających kilka treĞci semantycznych. Wynika to z faktu, Īe w ra-mach poszczególnych dziedzin zarówno naukowych, jak i technicznych zda-rzają siĊ wypadki m o d y f i k a c j i s t r u k t u r y k o n c e p t u a l n e j. Przykđa-dem eliminacji znaku jĊzykowego z dziennikarskiego systemu terminologicz-nego moĪe byü leksem reĪysernia, który znajduje siĊ w Sđowniku wyrazów
obcych PWN z 1980 r. i definiowany jest jako „pomieszczenie funkcjonalnie
związane ze studiem lub grupą studiów, wyposaĪone w zespóđ urządzeĔ do technicznego opracowywania audycji”16. Obecnie sđowo to nie jest w mediach
stosowane. Wynika to z faktu, Īe dzisiejsze moĪliwoĞci techniczne i elektro-niczne pozwalają na cađkowite i samodzielne przygotowanie audycji przez dziennikarza w jednym programie komputerowym. Pomieszczeniem przezna-czonym do tworzenia takich materiađów dĨwiĊkowych na specjalnie przysto-sowanych do tego procesu stanowiskach jest montaĪownia. Odpowiednikami
15 Krystyna Waszakowa (Charakterystyka sđowotwórczo-semantyczna rzeczowników z sufik-sami obcymi we wspóđczesnej polszczyĨnie, w: Studia semantyczne, red. R. Grzegorczykowa,
Z. Zaron, Warszawa 1993, s. 117-129; t aĪ, Dynamika zmian w zasobie leksykalnym
wspóđ-czesnej polszczyzny, „Poradnik JĊzykowy” 1995, z. 3, s. 1-12) zauwaĪa, Īe derywowanie
leksemów poprzez formanty -or i -er wskazuje na zbieĪnoĞü sposobów wyraĪania atrybu-tywnoĞci w jĊzyku polskim i angielskim. Natomiast wystĊpowanie w jĊzyku zawodowym dziennikarzy form z sufiksem -er podkreĞla miĊdzynarodowy charakter terminologii w analizowanym profesjolekcie. Ponadto w angielszczyĨnie odnaleĨü moĪna takie leksemy, przynaleĪące prawdopodobnie do specjalistycznego kodu dziennikarskiego, jak: announcer (rad. ‘spiker’), newscaster (tel. ‘prezenter’), compositor (pras. ‘skđadacz, đamacz’).
dla tego leksemu są znaki jĊzykowe kaplica i dziupla, niemające juĪ charak-teru terminologicznego.
Z kolei zjawisko utraty jednego ze znaczeĔ przez termin moĪna zaobserwo-waü w wypadku formy szpalta. Leksem ten niegdyĞ miađ charakter polise-miczny i oznaczađ, po pierwsze, jednostkĊ objĊtoĞci tekstu, a po drugie, strony czasopisma z wydrukowanym na nich tekstem. Obecnie zachowađo siĊ jedynie pierwsze znaczenie tego wyrazu, drugie zaĞ okreĞla siĊ mianem đam (gazety).
W odniesieniu do terminów dziennikarskich doĞü czĊste jest zjawisko m o -d y f i k a c j i s e m a n t y c z n e j. Sytuacja taka wynika z szybkiej specjalizacji i komputeryzacji czynnoĞci oraz procesów charakterystycznych dla pracy w mediach, o czym wspominađam wyĪej. Interesująca wydaje siĊ kwestia zmiany sposobu tworzenia materiađów prasowych, które dziĞ powstają w spo-sób cađkowicie elektroniczny, ich pođączenie zaĞ w cađoĞü, bĊdącą czasopis-mem czy dziennikiem, odbywa siĊ komputerowo, nie – jak kiedyĞ – rĊcznie. Dlatego teĪ zmianie ulegđo znaczenie terminu fotoskđad. Leksem ten dawniej w zecerstwie byđ nazwą okreĞlającą miejsce, gdzie na specjalnie podĞwietla-nych stođach manualnie skđadano wszystkie elementy tekstowe i graficzne w klisze, wysyđane nastĊpnie do drukarni. DziĞ termin ten oznacza takĪe two-rzenie „wzorów” dla drukarni, jednakĪe odnosi siĊ on do umieszczania przy-gotowanych przez dziennikarzy materiađów sđownych oraz obrazów i foto-grafii na szablonach stron gazety w specjalnie do tego przeznaczonym programie komputerowym, zwanym edytorem (np. CorelDraw). Inny termin to
retransmisja, bĊdący początkowo okreĞleniem przekazywania materiađu
radiowego lub telewizyjnego z innej rozgđoĞni lub oĞrodka telewizyjnego. Obecnie stosuje siĊ go w odniesieniu do powtórnej emisji tego samego wytworu pracy dziennikarza.
Innym zjawiskiem charakterystycznym dla systemów terminologicznych jest wystĊpowanie zaleĪnoĞci nadrzĊdno-podrzĊdnych miĊdzy poszczególnymi formami leksykalnymi, bĊdącymi znakami dla jednostek operacyjnych wiedzy specjalistycznej. Przykđadem takich związków jest stosowany w dziennikar-stwie telewizyjnym i radiowym rzeczownik montaĪ (‘đączenie róĪnorodnych
materiađów w cađoĞü’), który jest nadrzĊdny w stosunku do bardziej szczegóđo-wych nazw, okreĞlających rodzaje tego procesu, tj.: montaĪ liniowy (‘đączenie fragmentów po kolei, czyli jeden element po drugim’) i nieliniowy (‘đączenie elementów w porządku niechronologicznym, np. do elementu ostatniego do-daje siĊ dopiero pierwszy’). Podobnie jest w wypadku prasowego grzbietu (‘czĊĞü gazety, bĊdąca odrĊbną cađoĞcią, np. dodatek o biznesie, ogđoszenia’), wobec którego podrzĊdne są wyraĪenia: grzbiet zimny (‘elementy oddawane
do skđadu gazety najwczeĞniej, z wyprzedzeniem’) i grzbiet gorący (‘elementy oddawane do skđadu najpóĨniej, zawierające najĞwieĪsze informacje, najbar-dziej aktualne’).
Kolejnym problemem, którego nie moĪna pominąü w niniejszej analizie, jest kwestia sposobu wprowadzania do terminologii nowych jednostek. Mie-czysđaw Szymczak konstatuje, Īe mechanizmy i Ğrodki jĊzykowe, dziĊki któ-rym moĪna kreowaü terminy naukowe i techniczne, „są w zasadzie takie same, jak mechanizmy i Ğrodki sđuĪące do tworzenia nazw w jĊzyku ogólnonaro-dowym”17. Badacze wyróĪniają kilka zabiegów, mających na celu
uzupeđnia-nie leksyki terminologicznej, których efektami są neosemantyzmy, neologiz-my oraz zapoĪyczenia i internacjonalizmy18.
W socjolekcie dziennikarskim terminy powstają bardzo czĊsto wskutek n e o s e m a n t y z a c j i19, czyli modyfikacji znaczenia wyrazów juĪ
istnieją-cych, funkcjonujących najczĊĞciej w obiegu potocznym. Przykđadami mogą byü takie formy dziennikarskie, jak: lustro (‘arkusz z naniesionym ukđadem graficznym gazety, na którym planuje siĊ ustawienie tekstu i grafiki’) i flaga (‘wyodrĊbniony z tekstu cytat, podpisujący zdjĊcie autora wypowiedzi’) w prasie, spec (‘krótki, jednowątkowy reportaĪ’) i filtr (‘wyciszenie lub usu-niĊcie z materiađu dĨwiĊkowego elementów niepoĪądanych’) w radiu oraz
plansza (inaczej blenda) i belka (‘podpis z imieniem, nazwiskiem i peđnioną
funkcją dođoĪone do ujĊcia osoby wypowiadającej siĊ w materiale lub inne napisy, np. „Archiwum”’) w telewizji. Bez wątpienia leksemy te naleĪą do okreĞleĔ nazywających w jĊzyku ogólnym zupeđnie inne elementy rzeczywi-stoĞci pozajĊzykowej niĪ te, które funkcjonują w codziennej komunikacji
17Rola i miejsce terminologii w jĊzyku ogólnonarodowym, „Poradnik JĊzykowy” 1979,
z. 2, s. 50. Szymczak na potwierdzenie przytoczonej tezy o jednakowych sposobach tworzenia nowych form dodaje, Īe nie istnieje Īaden element fonetyczny, fleksyjny lub sđowotwórczy, który wystĊpowađby w terminologii, a nie funkcjonowađby w jĊzyku ogólnonarodowym (tam-Īe, s. 50-51).
18 M. G ó r n i c z, ZapoĪyczenia, terminy miĊdzynarodowe i internacjonalizmy a priori, w: JĊzyki specjalistyczne. Zagadnienia dydaktyki i przekđadu, red. P. Mamet, A. Mrózek, Katowice
2003, s. 30; H. J a d a c k a, Z zagadnieĔ polskiej terminologii technicznej, w: Wspóđczesna polszczyzna. Wybór zagadnieĔ, red. H. Kurkowska, Warszawa 1981, s. 229; L u k s z y n,
Z m a r z e r, Teoretyczne podstawy…, s. 76.
19 Jadacka (Z zagadnieĔ polskiej…, s. 231-232) traktuje dominacjĊ neosemantyzmów
w terminologii jako zjawisko niebezpieczne z dwóch powodów – po pierwsze, ze wzglĊdu na zrozumiađe asocjacje ze znaczeniem pierwotnym oraz – po drugie, z pragmatycznego punktu widzenia, a – ĞciĞlej mówiąc – z uwagi na moĪliwoĞü niezauwaĪenia terminologicznego charakteru wyrazu, a zatem odczytania go w sposób niepoĪądany przez nadawcĊ komunikatu.
pracowników mediów, choü niekiedy moĪna doszukaü siĊ semantycznej mo-tywacji20, np. podobieĔstwa cech fizycznych (plansza) lub funkcji peđnionej
przez oba desygnaty21. Takie zjawisko Danuta Buttler okreĞla mianem m e t a
-f o r y c z n e j n o m i n a c j i t e r m i n o l o g i c z n e j. Obok tego procesu ba-daczka wyróĪnia takĪe t e r m i n o l o g i z a c j Ċ s đ o w n i c t w a p o t o c z n e -g o, pole-gającą na wyspecjalizowaniu treĞci leksemu ogólnonarodowego22.
Najlepszym exemplum byđaby w tym miejscu forma zwiastun. W ujĊciu ogól-nym leksem ten definiuje siĊ jako ‘oznakĊ, prognostyk, wróĪbĊ’23, w
analizo-wanej terminologii zaĞ zwiastun to zapowiedĨ informacji w serwisie, ale takĪe np. programu autorskiego, piosenki, która pojawi siĊ w przyszđoĞci na antenie. Za neosemantyzmy uznaje siĊ takĪe pođączenia wyrazowe nominalno-adjektywne (N+Adj), charakteryzujące siĊ tym, Īe „znaczenie przymiotników ulegđo wyraĨnej specyfikacji, która spowodowađa terminologizacjĊ odpowied-nich syntagm”24. Przykđadem moĪe byü leksem pagina, zestawiony z
przymiot-nikiem Īywa25 lub – analogicznie – grzbiet związany z adjektywami zimny i gorący. Konstrukcjami terminologicznymi powstađymi na podstawie
neose-mantyzacji są takĪe omówione wyĪej przykđady transterminów (np. banner,
moduđ, selektor).
Neologizmy terminologiczne natomiast powstają na podstawie jĊzyka naro-dowego (n e o l o g i z m y r d z e n n e), tworzone są takĪe w wyniku pođączenia elementów strukturalnych jĊzyka rodzimego i obcego (n e o l o g i z m y s y m -b i o t y c z n e). W niniejszym tekĞcie interesują nas jedynie formy rodzime. Tworami, bĊdącymi egzemplifikacją tego typu jednostek, są rzeczowniki utworzone najczĊĞciej drogą sufiksacji. Przykđadem moĪe byü wiele nazw 20 M o t y w a c jĊ s e m a n t y c z n ą definiuje siĊ jako sytuacjĊ, „gdy znaczenie pochodne
(przenoĞne Zp) rozbudowuje siĊ wokóđ jednego z komponentów semantycznych znaczenia
wyjĞciowego (Zw)”(R. T o k a r s k i, JĊzykowy obraz Ğwiata w metaforach potocznych, w: JĊzykowy obraz Ğwiata, red. J. BartmiĔski, Lublin 1990, s. 71).
21 WĞród neosemantyzmów w terminologii Jadacka (Z zagadnieĔ polskiej…, s. 232-233)
wyróĪnia trzy typy form: 1. neosemantyzmy nieposiadające Īadnych wspólnych cech seman-tycznych z pierwowzorami; 2. neosemantyzmy posiadające pewną zgodnoĞü znaczeniową z wyrazem ogólnopolskim; 3. neosemantyzmy róĪniące siĊ od leksemów z wariantu ogólnego jĊzyka jedynie wyrazistoĞcią znaczenia (w tym wypadku naleĪađoby mówiü o termino-logicznym lub nieterminotermino-logicznym uĪyciu danego sđowa).
22
O wzajemnym…, s. 62-63.
23 Por. Uniwersalny sđownik jĊzyka polskiego, red. S. Dubisz, t. IV: T-ĩ, Warszawa 2003. 24 L u k s z y n, Z m a r z e r, Teoretyczne podstawy…, s. 79.
25ĩywa pagina – inaczej: paginatka; pras. ‘wiersz nad kolumną druku zawierający oprócz
okreĞlających rodzaje dodatków prasowych. Są to formy dewerbalne, utwo-rzone od czasowników uwypuklających sposób umieszczenia tych komponen-tów w czasopiĞmie, a zatem: wszywaü – wszywka, wkđadaü – wkđadka, wklejaü – wklejka, wrzucaü – wrzutka.
ZauwaĪyü naleĪy, Īe „na poziomie stylistycznym jednostki funkcjonalne jĊzyka specjalistycznego pozbawione są konotacji ekspresywnych, czego rezultatem jest ich neutralnoĞü”26. W praktyce sprowadza siĊ to do tego, Īe
tematy sđowotwórcze terminów raczej nie đączą siĊ z afiksami zdrabniającymi i zgrubiającymi. Trudno sobie bowiem wyobraziü, np. spieszczenie od takich leksemów terminologicznych, jak: autoryzacja, edycja, korekta czy choüby
kolumna newsowa. JednakĪe formy ekspresywne od terminów powstają
i funkcjonują w konwersacjach na tematy zawodowe miĊdzy dziennikarzami w Polsce, ale naleĪą one do leksyki profesjonalnej, nie zaĞ do terminologii. Przykđadem mogą byü zdrobnienia: spec – specyk, pagina – paginatka,
repor-taĪ – reporrepor-taĪyk czy teĪ zgrubienia od terminu kryptoreklama w postaci kryp-ciocha, kryptówa oraz tekst – tekĞcior, zajawka – zajawa.
Na zakoĔczenie rozwaĪaĔ formalnych dodajmy, Īe terminy przynaleĪne so-cjolektowi dziennikarskiemu są j e d n o w y r a z o w e (zdecydowanie przewaĪają czasowniki i rzeczowniki) lub mają charakter s k u p i e Ĕ d w u c z đ o n o -w y c h27. WĞród pođączeĔ najczĊstszymi konstrukcjami są formy
rzeczowni-26 W.A. P y t e l, Sđownictwo fachowe jako identyfikator LSP, w: JĊzyki specjalistyczne,
t. IV: Leksykografia terminologiczna, red. J. Lewandowski, Warszawa 2004, s. 105.
27 S k u p i e n i a t e r m i n o l o g i c z n e stađy siĊ przedmiotem opisu m.in. w publikacjach
Stanisđawa Gajdy oraz Anny Starzec, która zdefiniowađa te związki leksykalne jako „pođącze-nie dwu- lub wiĊcejwyrazowe speđniające rolĊ jednostki nominacyjnej w ramach okreĞlonej dziedziny wiedzy, mające specjalne znaczenie i zajmujące okreĞlone miejsce w systemie termi-nologicznym, które jest uwarunkowane klasyfikacją w sferze pojĊciowej”. Starzec wydziela trzy typy skupieĔ, tj.: skupienia luĨne (wartoĞü terminologiczną aktualizuje kontekst), skupie-nia wđaĞciwe (bĊdące terminami bez wzglĊdu na kontekst) oraz frazeologizmy terminologiczne (pođączenia strukturalnie i semantycznie niepodzielne). Na temat ostatniego typu formacji wypowiada siĊ Alicja Nowakowska, która proponuje nazwĊ frazeotermin w odniesieniu do wyraĪeĔ frazeologicznych o charakterze terminologicznym. Inne rodzaje skupieĔ, wyróĪnione gđównie ze wzglĊdu na iloĞü komponentów, zaproponowađy BoĪena Hađas oraz Urszula ĩydek-Bednarczuk. Por. S. G a j d a, Wprowadzenie do teorii terminu, Opole 1990; B. H ađ a s,
Termi-nologia jĊzyka prawnego, Zielona Góra 1995; A. N o w a k o w s k a, Zestawienie – termin – frazeologizm, w: Wspóđczesna leksyka, red. K. Michalczewski, ĐódĨ 2001, s. 33-40;
A. S t a r z e c, Rozwój polskiej terminologii motoryzacyjnej (od początku do 1945 roku), Opole
1984; U. ĩ y d e k - B e d n a r c z u k, Sđownictwo z zakresu motoryzacji we wspóđczesnym
kowo-przymiotnikowe (N+Adj), których obfitoĞü znacznie przekracza iloĞü związków nominalno-werbalnych (N+V) i rzeczownikowo-rzeczownikowych (N1+N2). Egzemplifikacją niech bĊdą takie powiązania nominalno-adjektywne,
jak: artykuđ sponsorowany (pras. ‘tekst podobny do redakcyjnego, jednak zawierający treĞci reklamowe i publikowany odpđatnie’), konsoleta foniczna (rad. ‘stóđ mikserski’, urządzenie zawierające suwaki i pokrĊtđa, dziĊki którym moĪna modyfikowaü dĨwiĊk, np. dodawaü tony, Ğciszaü ĞcieĪki, podkrĊcaü basy’), kolumna newsowa (pras. ‘strona w gazecie z aktualnoĞciami’) czy choüby rozkđadówka sztuczna, zwana inaczej rozkđadówką fađszywą (pras. ‘dwie strony, które nie są w Ğrodku gazety, ale mieszczą jeden artykuđ’). Z kolei kombinacje dwóch rzeczowników to np.: kodowanie setek (tel. ‘wypisywanie znaków czasu; notowanie, od której do której sekundy znajduje siĊ na taĞmie potrzebny fragment’), ĞcieĪka Ğmiechu (rad. ‘materiađ dĨwiĊ-kowy z nagranym Ğmiechem’), egzemplami zespoleĔ nominalno-werbalnych zaĞ są zwroty: przeđamaü kolumnĊ (pras. ‘zmieniü w trakcie skđadania gazety ukđad kolumny, tj. strony w stosunku do tego, który zostađ wczeĞniej zaplanowany i uwidoczniony na makiecie’) oraz przeđamaü ramówkĊ (rad., tel. ‘wycofanie z okreĞlonych ram czasowych programu zaplanowanego do
emisji i przeznaczenie czasu antenowego do relacjonowania na bieĪąco prze-biegu jakiegoĞ wydarzenia lub przedstawienia innego programu’). WĞród form terminologicznych funkcjonują takĪe pođączenia rzeczownika z liczebnikiem (N+Num), np. czođo pierwsze (pras. ‘materiađ wiodący na stronie, najwaĪniej-szy’) i czođo drugie (pras. ‘materiađ drugi co do waĪnoĞci’).
Finalizując rozwaĪania koncentrujące siĊ wokóđ profesjolektu dziennikar-skiego, wypada zwróciü uwagĊ na zjawisko interferencji wewnątrzjĊzykowej – tzw. g rĊ o d m i a n – czyli na wzajemne przenikanie elementów jĊzyko-wych z róĪnych wariantów polszczyzny28. Terminologia naukowo-techniczna
przedostaje siĊ najczĊĞciej do jĊzyka ogólnego29, stylu publicystyczno-
28 Por. M. B u g a j s k i, Interferencja jako przyczyna przeobraĪeĔ jĊzykowych, w: Kontakty jĊzyka polskiego z innymi jĊzykami na tle kontaktów kulturowych, red. J. Maükiewicz,
J. Siatkowski, Wrocđaw 1992, s. 87-93, JĊzyk a kultura, t. VII.
29 Por. I. B a j e r o w a, JĊzykoznawca wobec tzw. zasad sđowotwórstwa technicznego,
„Po-radnik JĊzykowy” 1973, z. 3, s. 127-138; B u t t l e r, O wzajemnym…; t a Ī, Tendencje
rozwo-jowe w zasobie sđownym powojennej polszczyzny, w: Wspóđczesna polszczyzna…, s. 187-219;
B. S o b c z a k, Sđownictwo wprowadzone do polszczyzny w drugiej pođowie XX wieku. Na
podstawie porównania Sđownika jĊzyka polskiego pod red. W. Doroszewskiego i Praktycznego
sđownika wspóđczesnej polszczyzny pod red. H. Zgóđkowej, w: Sđownictwo wspóđczesnej
-dziennikarskiego30, ale takĪe do literatury31 i poezji32. Buttler zjawisko
adap-tacji zarówno form potocznych do terminologii specjalnej, jak i elementów terminologicznych w sferze leksyki ogólnej okreĞla mianem o s m o z y l e -k s y -k a l n e j33, zaĞ oba procesy nazywa odpowiednio: t e r m i n o l o g i z a c j ą
w y r a z ó w o g ó l n y c h i d e t e r m i n o l o g i z a c ją l e k s e m ó w p r z y -n a l eĪ n y c h d o s đ o w n i c t w a s p e c j a l n e g o34.
Szymczak podkreĞla, Īe terminologia wywiera znaczący wpđyw na ewolu-cjĊ jĊzyka ogólnonarodowego. Argumentując tĊ tezĊ, podaje przykđad powsta-nia nowego typu sđowotwórczego, polegającego na tworzeniu form odrzeczo-wnikowych i odprzymiotnikowych za pomocą prefiksów obcego pochodzenia (np. antyreligijny, antyutleniacz)35. Z kolei przenikanie terminów do jĊzyka
potocznego nastĊpuje ze wzglĊdu na rozwój i specjalizacjĊ nauki, techniki oraz upowszechnienie siĊ wiedzy fachowej w potocznej ĞwiadomoĞci spo-đecznej36. WaĪnym czynnikiem jest takĪe wzrost profesjonalnoĞci prasy.
Przejawy internacjonalizacji w sđowotwórstwie wspóđczesnej polszczyzny, Warszawa 2005;
M. W o j t a k, „Wysoki wspóđczynnik czadu”, czyli o sđownictwie w prasie specjalistycznej – na
wybranych przykđadach, w: Sđownictwo wspóđczesnej…, s. 117-130.
30 Por. W a s z a k o w a, Przejawy internacjonalizacji…; W o j t a k, „Wysoki wspóđczynnik czadu”…
31 Por. B u g a j s k i, Interferencja jako przyczyna…
32 Por. J. T a m b o r, Sđownictwo i frazeologia odbiciem tendencji cywilizacji technicznej,
w: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J. Puzynina, J. BartmiĔski, Wrocđaw 1991, s. 65-70, JĊzyk a kultura, t. II.
33 Zjawiskiem wzajemnego wpđywu obu typów leksyki (terminologii i form
ogólnopol-skich) zajmowađa siĊ Jadacka. Badaczka zauwaĪyđa, Īe (1) terminologia przejmująca leksemy z jĊzyka ogólnego niemal zawsze zmienia znaczenie pierwotne wyrazu. Z kolei (2) przenikanie (upowszechnianie siĊ) terminów do odmiany ogólnopolskiej powoduje najczĊĞciej zatarcie siĊ (czy teĪ zmniejszenie) wyrazistoĞci semantycznej form terminologicznych. Jadacka dodaje, Īe ów proces adaptacji (2) moĪe mieü dwa stopnie – 1. uĪywania terminu w znaczeniu podstawo-wym lub 2. stosowania go w związkach frazeologicznych (np. dziađaü jak automat), co w spo-sób oczywisty wiąĪe siĊ z utratą znaczenia pierwotnego. Por. J a d a c k a, Z zagadnieĔ
pol-skiej…, s. 232-233.
34 Por. B u t t l e r, O wzajemnym…
35Uwagi sđowotwórczo-semantyczne…, s. 57.
36 Na kwestiĊ upowszechniania siĊ sđownictwa terminologicznego w Ğrodowiskach
„niespe-cjalistycznych” zwraca równieĪ uwagĊ Buttler. WĞród przyczyn takiego stanu rzeczy badaczka podkreĞlađa powszechny rozwój wiedzy i kultury, oddziađywanie Ğrodków masowego przekazu (zwđaszcza poprzez podejmowanie problematyki popularnonaukowej) oraz popularyzacjĊ terminów z tych dyscyplin, które są czđowiekowi przydatne w codziennym Īyciu lub które spotykają siĊ z jego szczególnym zainteresowaniem (jak obecnie np. informatyka). Por. B u
-Pojawiające siĊ nowe periodyki specjalistyczne modyfikują styl publicys-tyczny poprzez operowanie terminologią z zakresu danej dziedziny nauki, techniki. Nierzadko, aby tĊ leksykĊ spopularyzowaü (czy wrĊcz umasowiü), drukuje siĊ specjalne sđowniczki z objaĞnieniem znaczeĔ tych leksemów37.
Irena Bajerowa podkreĞla natomiast, Īe zastĊpowanie form potocznych termi-nami, które charakteryzuje nieekspresywnoĞü, wyraĨne ukierunkowanie i re-prezentowanie wĊĪszych treĞci, implikuje zuboĪenie jĊzyka potocznego38.
PowyĪsze ustalenia wskazują niezaprzeczalnie na fakt, iĪ profesjonalny jĊ-zyk dziennikarzy jest bez wątpienia takim narzĊdziem komunikacji zawodo-wej, które wykazuje cechy wđaĞciwe t e c h n o l e k t o m, czyli s u b j Ċ z y k o m s p e c j a l i s t y c z n y m. Typową cechą tych odmian jĊzykowych jest wyraĨna
tendencja do umiĊdzynaradawiania systemów terminologicznych, predyspozycja do przeksztađceĔ konceptualnych na skutek związków interdyscyplinarnych oraz korzysta-nie z dorobku leksykalnego jĊzyków klasycznych przy tworzeniu nowych jednostek terminologicznych39.
WystĊpowanie w analizowanym profesjolekcie róĪnorodnych form (rów-nieĪ o obcej proweniencji) wskazuje takĪe na fakt, Īe dziennikarstwo w Polsce ma nie tylko bogatą historiĊ, ale takĪe – co dla nas istotniejsze – pokaĨny jĊzykowy dorobek profesji. Z kolei skonceptualizowana w postaci terminów wiedza specjalistyczna jest sprawdzalna empirycznie i „sđuĪy do tworzenia nowych faktów w obrĊbie dziađalnoĞci profesjonalnej”40.
BIBLIOGRAFIA B a b b i e E., Podstawy badaĔ spođecznych, Warszawa 2008.
Badania nad jĊzykiem Telewizji Polskiej: iloĞciowy opis sđownictwa, red. Z. Kurzowa,
War-szawa 1991.
t l e r, Tendencje rozwojowe…; S o b c z a k, Sđownictwo wprowadzone…; E. S z c z e p aĔ s k a,
Internacjonalizmy a anglicyzmy w jĊzyku czeskim i polskim, „Bohemistyka” 2004, nr 2, s. 97. 37 Waszakowa (Przejawy internacjonalizacji…, s. 190) zauwaĪa jednak, Īe w ostatnich
la-tach wyraĪenia specjalistyczne (a w tym takĪe terminy), przenikające do prasy „traktowane są jako »naturalne«, niewymagające dodatkowych objaĞnieĔ”.
38Wpđyw techniki na ewolucjĊ jĊzyka polskiego, Kraków 1980, s. 43. 39 P y t e l, Sđownictwo fachowe…, s. 105.
40 A.M. W oĨ n i c k a, Wiedza specjalistyczna a sđownik terminologiczny, w: JĊzyki specja-listyczne, t. IV, s. 73-84.
B a j e r o w a I., JĊzykoznawca wobec tzw. zasad sđowotwórstwa technicznego, „Poradnik
JĊzykowy” 1973, z. 3, s. 127-138.
B a j e r o w a I., Wpđyw techniki na ewolucjĊ jĊzyka polskiego, Kraków 1980.
B i ađ o s k ó r s k a M., Sđownictwo prasy polskiej pođowy XIX wieku. Zjawiska progresywne
i recesywne, Szczecin 1992.
B o n i e c k a B., P a n a s i u k J., O jĊzyku audycji radiowych, Lublin 2001.
B u g a j s k i M., Interferencja jako przyczyna przeobraĪeĔ jĊzykowych, w: Kontakty jĊzyka polskiego z innymi jĊzykami na tle kontaktów kulturowych, red. J. Maükiewicz, J.
Siatkow-ski, Wrocđaw 1992, s. 87-93, JĊzyk a kultura, t. VII.
B u g a j s k i M., JĊzyk w komunikowaniu, Warszawa 2007.
B u t t l e r D., O wzajemnym oddziađywaniu terminologii i sđownictwa ogólnego, „Poradnik JĊzykowy” 1979, z. 2, s. 58-66.
B u t t l e r D., Tendencje rozwojowe w zasobie sđownym powojennej polszczyzny, w:
Wspóđcze-sna polszczyzna. Wybór zagadnieĔ, red. H. Kurkowska, Warszawa 1981, s. 187-219.
D i c k e l A., Klasyfikacja gđównych kierunków badawczych podejmujących problem relacji miĊdzy jĊzykami specjalistycznymi i jĊzykiem ogólnym ze szczególnym uwzglĊdnieniem ba-daĔ nad niemieckimi jĊzykami specjalistycznymi, w: Teksty specjalistyczne jako noĞniki wiedzy fachowej, red. M. Kownacka, Warszawa 2007, s. 98-133.
F r a s J., Dziennikarski warsztat jĊzykowy, Wrocđaw 1999.
G a j d a S., ZawartoĞü treĞciowa terminu a nauka o terminach, „Poradnik JĊzykowy” 1982,
z. 5, s. 307-316.
G a j d a S., ZróĪnicowanie jĊzyka jako problem metodologiczny, w: Spotkanie. KsiĊga jubile-uszowa dla Profesora Aleksandra Wilkonia, red. M. Kita, B. Witosz, Katowice 2005. G a j d a S., Wprowadzenie do teorii terminu, Opole 1990.
G ó r n i c z M., ZapoĪyczenia, terminy miĊdzynarodowe i internacjonalizmy a priori, w: JĊzyki specjalistyczne. Zagadnienia dydaktyki i przekđadu, red. P. Mamet, A. Mrózek, Katowice
2003, s. 29-34.
H ađ a s B., Terminologia jĊzyka prawnego, Zielona Góra 1995.
J a d a c k a H., Z zagadnieĔ polskiej terminologii technicznej, w: Wspóđczesna polszczyzna. Wybór zagadnieĔ, red. H. Kurkowska, Warszawa 1981, s. 224-231.
J a n a s o w a J., Sđownictwo techniczne w akcie mowy, „Socjolingwistyka” 1979, nr 2, s. 183-195. J a r o s z B., ZapoĪyczenia i internacjonalizmy w terminologii naukowo-technicznej socjolektu
dziennikarskiego (w druku).
JĊzyk w mediach masowych, red. J. Bralczyk, K. Mosiođek-KđosiĔska, Warszawa 2000.
K l e m e n s i e w i c z Z., O róĪnych odmianach wspóđczesnej polszczyzny, Warszawa 1953.
K n i a g i n i n o w a M., P i s a r e k W., JĊzyk wiadomoĞci prasowych, Kraków 1966.
K u r k o w s k a H., S k o r u p k a S., Stylistyka polska. Zarys, Warszawa 2001.
L u k s z y n J., Tekst specjalistyczny pod lingwistyczną lupą, w: Teksty specjalistyczne jako noĞniki wiedzy fachowej, red. M. Kownacka, Warszawa 2007, s. 51-70.
L u k s z y n J., Termin i system terminologiczny w Ğwietle praktyki terminologicznej, w: JĊzyki specjalistyczne, t. I: MetajĊzyk lingwistyki jako przedmiot opisu leksykograficznego. Syste-mowy sđownik terminologii jĊzykoznawczej, red. J. Lukszyn, Warszawa 2001, s. 7-25.
L u k s z y n J., Z m a r z e r W., Teoretyczne podstawy terminologii, Warszawa 2001. L u t yĔ s k i J., Ankieta i jej rodzaje, Warszawa 1977.
Đ o b o c k i M., Metody badaĔ pedagogicznych, Warszawa 1978.
Đ u c z yĔ s k i E., M a ü k i e w i c z J., JĊzykoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, GdaĔsk 2002.
N o w a k o w s k a A., Zestawienie – termin – frazeologizm, w: Wspóđczesna leksyka, red. K. Michalczewski, ĐódĨ 2001, s. 33-40.
OĪ d Ī y Ĕ s k i J., Profesjonalizmy, subjĊzyki i rejestry – w ujĊciu kognitywnym, w: Wokóđ
spođecznego zróĪnicowania jĊzyka, red. S. Kania, Szczecin 1996, s. 125-140.
P a j e w s k a E., Metafory w jĊzykach zawodowych, w: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badaĔ polszczyzny, red. M. Biađoskórska, L. Mariak, t. VIII, Szczecin 2002, s. 301-314.
P a j e w s k a E., Sđownictwo tematycznie związane z lasem w kontekĞcie badaĔ nad jĊzykami specjalistycznymi, Szczecin 2003.
P i l c h T., B a u m a n T., Zasady badaĔ pedagogicznych. Strategie iloĞciowe i jakoĞciowe,
Warszawa 2004.
P i s a r e k W., Poznaü prasĊ po nagđówkach! Nagđówek wypowiedzi prasowej w oĞwietleniu lingwistycznym, Kraków 1967.
P o d r a c k i J., W o l aĔ s k a E., JĊzyk w mediach elektronicznych, Warszawa 2008.
Popularna Encyklopedia Mass Mediów, red. J. Skrzypczak, PoznaĔ 1999. Problemy badawcze jĊzyka radia i telewizji, red. W. LubaĞ, Katowice 1981.
P y t e l W. A., Sđownictwo fachowe jako identyfikator LSP, w: JĊzyki specjalistyczne, t. IV: Leksykografia terminologiczna, red. J. Lewandowski, Warszawa 2004, s. 98-133.
S i g u r d B., Struktura jĊzyka. Zagadnienia i metody jĊzykoznawstwa wspóđczesnego,
War-szawa 1975.
Sđownik terminologii medialnej, red. W. Pisarek, Kraków 2006. Sđownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, Warszawa 1980.
S o b c z a k B., Sđownictwo wprowadzone do polszczyzny w drugiej pođowie XX wieku. Na
podstawie porównania Sđownika jĊzyka polskiego pod red. W. Doroszewskiego i
Praktycz-nego sđownika wspóđczesnej polszczyzny pod red. H. Zgóđkowej, w: Sđownictwo
wspóđcze-snej polszczyzny w okresie przemian, red. J. Mazur, Lublin 2000, s. 39-49.
S ođ o m a L., Metody i techniki badaĔ socjologicznych. Wybrane zagadnienia, Olsztyn 2002.
S t a r z e c A., Rozwój polskiej terminologii motoryzacyjnej (od początku do 1945 roku), Opole
1984.
S z c z e p aĔ s k a E., Internacjonalizmy a anglicyzmy w jĊzyku czeskim i polskim, „Bohemi-styka” 2004, nr 2, s. 96-104.
S z c z e r b o w i c z - W i e c z ó r L., O skaĪeniu obecnem jĊzyka polskiego w prasie, Pđock 1880.
S z y m c z a k M., Rola i miejsce terminologii w jĊzyku ogólnonarodowym, „Poradnik
JĊzy-kowy” 1979, z. 2, s. 49-57.
S z y m c z a k M., Uwagi sđowotwórczo-semantyczne o polskim wspóđczesnym sđownictwie
technicznym, „Poradnik JĊzykowy” 1961, z. 6, s. 269-278.
T a m b o r J., Sđownictwo i frazeologia odbiciem tendencji cywilizacji technicznej, w:
Zagad-nienia leksykalne i aksjologiczne, red. J. Puzynina, J. BartmiĔski, Wrocđaw 1991, s. 65-70,
JĊzyk a kultura, t. I.
T o k a r s k i R., JĊzykowy obraz Ğwiata w metaforach potocznych, w: JĊzykowy obraz Ğwiata,
red. J. BartmiĔski, Lublin 1990, s. 69-86.
W a s z a k o w a K., Charakterystyka sđowotwórczo-semantyczna rzeczowników z sufiksami
obcymi we wspóđczesnej polszczyĨnie, w: Studia semantyczne, red. R. Grzegorczykowa,
Z. Zaron, Warszawa 1993, s. 117-129.
W a s z a k o w a K., Dynamika zmian w zasobie leksykalnym wspóđczesnej polszczyzny, „Poradnik JĊzykowy” 1995, z. 3, s. 1-12.
W a s z a k o w a K., Przejawy internacjonalizacji w sđowotwórstwie wspóđczesnej polszczyzny, Warszawa 2005.
W i n i a r s k a J., Operatory metatekstowe w dialogu telewizyjnym, Kraków 2001.
W o j t a k M., „Wysoki wspóđczynnik czadu”, czyli o sđownictwie w prasie specjalistycznej
– na wybranych przykđadach, w: Sđownictwo wspóđczesnej polszczyzny w okresie przemian,
red. J. Mazur, Lublin 2000, s. 117-130.
W oĨ n i c k a A. M., Wiedza specjalistyczna a sđownik terminologiczny, w: JĊzyki
specjalisty-czne, t. IV: Leksykografia terminologiczna, red. J. Lewandowski, Warszawa 2004, s. 73-84.
Z a g r o d n i k o w a A., Nowe wyrazy i wyraĪenia w prasie, Kraków 1982.
Z a g r o d n i k o w a A., Podpisy do zdjĊü w prasie – ich forma jĊzykowa i funkcje, Kraków
1974.
Z m a r z e r W., Onomazjologiczne klasy sđownictwa specjalistycznego, w: JĊzyki specjali-styczne, t. V: Teksty specjalistyczne w kontekstach zawodowych i tđumaczeniach, red. J.
Le-wandowski, M. Kornacka, Warszawa 2005, s. 15-22.
ĩ y d e k - B e d n a r c z u k U., Sđownictwo z zakresu motoryzacji we wspóđczesnym jĊzyku
polskim, Katowice 1987.
ĩ y d e k - B e d n a r c z u k U., Sytuacja socjolingwistyczna w jĊzyku zawodowym na ĝląsku, „Socjolingwistyka” 1987, nr 7, s. 92-105.
SCIENTIFIC AND TECHNICAL THERMINOLOGY IN JURNALISTS SPECIAL LANGUAGE
S u m m a r y
This article concentrates on polish jurnalists special language (technical language). It ana-lises therminological layer of vocabulary of that speciffic code. The description includes vari-ous types of terms, i.e. scientific terms, technical terms, branch terms, interbranch terms and transterms. The article presents also the cases of terminological’s forms disappearance and their semantic modification. Considerations are completed by description of mechanisms purposive to creation new terms – neology and neosemantics. The supplement to this article is reference to phenomenon of intralingual interference.
Sđowa kluczowe: dziennikarstwo, jĊzyk zawodowy (technolekt), terminologia, terminy, neose-mantyzacja, interferencja wewnątrzjĊzykowa.
Key words: jurnalism, special (technical) language, terminology, terms, neosemantic,
