Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
M
a t e r i a ł y i o d k r y c ia- M
a t e r i a l s a n d d i s c o v e r i e sA n d r z e j Br o n i c k i
G r ó b k u l t u r y a m f o r k u l i s t y c h w K o l o n i i C z u ł c z y c e,
s t a n. 6 , g m. Sa w i n, p o w. C h e ł m , w o j. L u b l i n1
W roku 1994 na terenie posesji państw a Niedźw iec- kich w K olonii Czułczyce nr 47, w czasie kopania fun dam entów pod garaż odkryto kam ienne płyty dużych ro zm iaró w , lu d z k ą c z a sz k ę k o m p le tn ie z a c h o w a n ą i ułam ki glinianego naczynia. O dkryw cy w ydobyli nie które kam ienie. R ów fundam entow y zalano betonem um ieszczając w nim wcześniej w ydobyte przedmioty. Na
1 Niniejszy artykuł został opublikowany w wersji angielskojęzycz nej w księdze pamiątkowej poświęconej profesorowi Janowi Machni kowi (Kraków 2000).
fundam encie w zniesiono ścianę garażu. O biekt znalazł się częściowo w e w nętrzu budynku, a m niejszy jego frag m ent — na zew nątrz. F undam ent przeciął więc konstruk cję w poprzek, dzieląc j ą na dw ie nierów ne części.
K olonia C zułczyce znajduje się na skraju Pagórów C hełm skich - graniczących w tym m iejscu z O bniże niem D ubienki, na N E stoku w zgórza pokrytego rędzi ną, praw ie w połow ie je g o w ysokości. N a SE od stano w iska rozciąga się dolina zalew ow a U herki przecięta jej bezim iennym dopływ em . O koło 170 m na E znajduje się dziś bardzo zabagnione jeziorko (ryc. 1).
Ryc. 1. Kolonia Czyłczyce, stan. 6. Lokalizacja grobu kultury amfor kulistych na podstawie mapy w skali 1:10.000 (137.313. Wólka Czułczycka).
182 An d r z e j Br o n i c k i
Ryc. 2. Kolonia Czyłczyce, stan. 6. Lokalizacja wykopu ar cheologicznego w obrębie posesji nr 47.
Stanow isko zostało zbadane w ykopaliskow o przez ekspedycję M uzeum Chełm skiego dopiero w roku 1998, po otrzym aniu inform acji o odkryciu od pana M ariusza Kopniaka. Prace finansow ał U rząd G m iny w Sawinie. Założono kilkakrotnie poszerzany wykop obejmujący cały grób (po obu stronach fundam entu; ryc. 2). N iestety nie było możliwości zbadania szerszego kontekstu znalezi ska. W trakcie badań okazało się, że obiekt został w kopa ny w kredow y (marglisty) calec, który pojaw ił się ju ż na głębokości 50-55 cm od obecnego poziom u gruntu. W nę trze w ypełniała szara rędzina przem ieszana z bryłam i margla. O bstaw a kam ienna od S i w części SE - nie za chowała się. Praw dopodobnie płyty wydobyto przed kil kudziesięciu laty podczas zakładania kopca na ziemniaki za spraw ą nieżyjącego dziś ojca pani Niedźwieckiej.
Ko n s t r u k c j ag r o b u
G robow iec o orientacji osi dłuższej N W -SE z od chyleniem 15° na N, w planie o kształcie lekko trapezo- w atym (ryc. 3) m iał następujące w ym iary zewnętrzne: 3,40 m - długość, dłuższa (południow a) podstaw a m ie
rzyła około 1,90 m, zaś krótsza (północna) - około 1,30 m. Ściany tw orzyły dość duże, płaskie bloki, których dłu gość dochodziła do 60-70 cm , ale też m niejsze — m ierzą ce po 30, 40 cm. U staw iono je nieco pochyło, tak by tw orząc kąt rozw arty z dnem grobu nie m ogły upaść do w nętrza. Szczeliny w ypełniały nieduże kam ienie. Z ało żenie grobow e przedzielała poprzeczna ścianka działo w a składająca się z dw óch szeregów płaskich kam ieni licujących po obu stronach marglisty, calcow y „m urek”. Tym sposobem pow stały dw ie oddzielne, zbliżone w iel kością kom ory grobow e. W ykonano je chyba rów nocze śnie, gdyż kam ienie nienaruszonej ściany zachodniej grobu ułożono szeregow o, bez przerw y na ściankę dzia łową. O bie kom ory były na dnie w yłożone ciasno dopa sow anym i, płaskim i kam ieniam i o różnych kształtach - tw orząc bruk ulokow any bezpośrednio na calcu. B udu lec, z którego pow stał grób nie nosi śladów precyzyjnej obróbki. N ajpew niej używ ano kam ieni naturalnie w y stępujących w okolicy C zułczyc i H orodyszcza, pozys kując m ateriał spełniający oczekiw ania budow niczych. Są to zlepieńce i tw arde piaskow ce trzeciorzędow e.
Grób nie posiadał kam iennego, złożonego z płyt w ie ka. W ydaje się, że pokryw ę m ogły stanow ić elem enty drewniane (bierwiona), które nie zachow ały się. W ypeł nisko, bardzo niejednorodne w charakterze sprawia w ra żenie intencjonalnego zasypiska. Kom ory grobowe zostały praw dopodobnie w ypełnione jednorazow o, w dość krót kim czasie - być może tuż przed opuszczeniem rejonu czułczyckiego przez społeczność kultury am for kulistych.
Sz c z ą t k il u d z k i e
W grobie znaleziono cztery ludzkie szkielety - po dw a w każdej kom orze grobow ej. N iestety w kom orze północnej zachow ały się tylko kości kończyn dolnych. Pozostałe elem enty szkieletów zostały zniszczone przez w kop fundam entow y.
W k o m orze p ołudniow ej poch o w an o w układzie anatom icznym dw óch m ężczyzn zw róconych do siebie plecam i, głow am i na północ.
Szkielet zachodni leżał na plecach, tw arzą i kolana mi zw rócony na zachód. R ęce silnie zgięte w łokciach. Praw a dłoń w pobliżu twarzy, lew a — na lew ym obojczy ku. N ogi podkurczone. N ależał do osobnika, który zm arł w w ieku 20-30 lat i m ierzył ok. 160 cm wzrostu.
Szkielet w schodni ułożony b y ł rów nież na plecach, tw arzą i kolanam i zw rócony na wschód. M iał praw ą rękę zgiętą w łokciu pod kątem prostym , zaś lew ą w yprosto w aną (dłoń w pobliżu lew ego kolana). N ogi silnie p o d kurczone. N ależał do m ężczyzny, który zm arł w wieku 50-60 lat i m ierzył ok. 163 cm w zrostu. O sobnik ten zos tał uśm iercony ciosem zadanym od tyłu w kark, w rdzeń kręgowy, za pom ocą kościanego przekłuwacza-ostrza (ryc. 4: 6), który znaleziono m iędzy I a II kręgiem szyjnym.
W k o m orze północnej p o chow ano dw ie kobiety, praw dopodobnie ułożone w układzie anatom icznym
po-Gr ó bk u l t u r ya m f o rk u l is t y c hw Ko l o n ii Cz u ł c z y c e 1 8 3
Ryc. 3. Kolonia Czyłczyce, stan. 6. Grób kultury amfor kulistych. I - margiel calcowy, II - margiel calcowy przemieszany z szarą rędziną - wypełnisko grobu, III - granica części południowej komory grobowej, z której przed kilkudziesięciu laty wybrano kamienne płyty obstawy, IV - granica rowu fundamentowego. 1-4 - naczynia gliniane, 5 - odłupek kwarcytowy (?), 6 - prze- kłuwacz - ostrze z kości piszczelowej owcy lub kozy, 7 - siekierka z krzemienia pasiastego, 8 - dłuto z kości śródstopia konia, 9, 10 - dwa odłupki z krzemienia wołyńskiego, 11 - paciorek (?) bursztynowy (rys. Anna Bronicka).
1 8 4 An d r z e j Br o n ic k i
Ryc. 4. Kolonia Czyłczyce, stan. 6. Wyposażenie grobowe: 1 - amforka nr 1,2 — amfora nr 2, 3 - amforka nr 3, 4 - amfora nr 4, 5 - odłupek kwarcytowy (?), 6 - przekłuwacz - ostrze z kości piszczelowej owcy lub kozy, 7 - siekierka z krzemienia pasiastego, 8 - dłuto z kości śródstopia konia, 9, 10 - odłupki z krzemienia wołyńskiego 9 (rys. Anna Bronicka, Ewa Hander).
Gr ó bk u l t u r ya m f o rk u l is t y c hw Ko l o n ii Cz u ł c z y c e 185
niew aż zachow ane in situ kości nóg leżały zgodnie z b u dow ą anatom iczną. Z m arłe leżały głow am i na północ, zw rócone do siebie tw arzam i. O bie m iały nogi podkur czone, tak, że kolana znajdow ały się w pobliżu ścianki działow ej. Szkielet w schodni należał do kobiety doro słej, która m ierzyła około 157 cm wzrostu, zachodni rów nież należał do kobiety dorosłej o wzroście około 155 cm. Ponadto w czasie w ykonyw ania ekspertyzy antropo logicznej zidentyfikow ano kości należące do jeszcze in nych osobników : frag m en ty kości udow ych dziecka w wieku Infans I oraz krąg i lew ą kość jarzm ow ą dorosłe go. W szystkie w ystąpiły w bezpośrednim sąsiedztw ie osobnika w schodniego w kom orze południow ej. Jedno znacznie nie m ożna w ytłum aczyć obecności tych kości w grobie. Być m oże szczątki dziecka św iadczą o jeszcze jednym , źle zachow anym pochów ku (?). D orosłego zaś
-o zagadk-ow ych -obrzędach z użyciem ludzkich szczątków. W y p o s a ż e n i eg r o b o w e
Ilość i jakość przedm iotów tow arzyszących zm arłym wskazują, że grobow iec był dość bogato wyposażony. In wentarz nie je st jednak kompletny, gdyż północna kom ora została dość znacznie uszkodzona przez wkop fundam en towy, a wiadom o od odkrywców, że znaleziono tu w roku
1994 ułam ki jeszcze co najmniej jednego naczynia. K om ora południow a
A m forka nr 1 (ryc. 4: 1). Lokalizacja: bezpośrednio na N od kolan osobnika zachodniego. N aczynie o w yso kości 14 cm. Szyjka cylindryczna, dwa m ałe uszka na przejściu szyjki w brzusiec, przekłute poziom o. Brzu- siec baniasty, dno płaskie. Średnica w ylew u — 9 cm, naj w iększej w ydętości brzuśca — 14 cm , dna — 8,5 cm. O r nam ent inkrustow any b ia łą m a są w postaci dw óch hory zontalnych linii tuż pod kraw ędzią wylewu, utw orzonych przez odciski V -kształtnego stem pelka. Niżej jo d ełk a zw rócona w ierzchołkam i w dół, złożona z pięciu linii — odcisków oraz niżej - trzech linii analogicznych ja k pod- kraw ędne. Z do b ien ie um iejscow iono na całej szyjce. D om ieszka w m asie ceram icznej w postaci tłucznia k a m iennego, nieliczna. Z rekonstruow ane naczynia przed staw ia ryc. 5 2.
A m fora nr 2 (ryc. 4: 2). Lokalizacja: bezpośrednio na W od czaszki osobnika zachodniego. Szyjka cylin dryczna, baniasty brzusiec, dno w kształcie wycinka kuli. C ztery uszka p rz e k łu te p o zio m o na p rzejściu szyjki w brzusiec. W ysokość - 22 cm . Ś red n ica w ylew u - 10 cm, najw iększej w ydętości brzuśca - 20,5 cm. Pod kraw ędzią potrójna linia horyzontalna w ykonana stem pelkiem w kształcie łuczka. Niżej zw isające trójkąty zło żone z dziew ięciu lub dziesięciu linii rytych rozdzielo nych w ertykalnym ornam entem w ykonanym stem pel kiem w kształcie łuczka. Pom iędzy trójkątam i pionow e
2 Rekonstrukcje wykonała Bożena Skolimowska z Muzeum Chełm skiego.
pasy pow stałe z czterech linii — odcisków łukow atego stem pelka. Niżej potrójna linia łam ana w ykonana p ro stym stem pelkiem w kształcie słupka. O d uch rozcho dzą się kąty złożone z potrójnej linii rytej. Ich w ierz chołki um ieszczono na uchach, ram iona przechodzą na brzusiec. O rnam ent inkrustow any białą masą. D om iesz ka w postaci średnioziarnistego tłucznia kam iennego, średnioliczna.
A m forka n r 3 (ryc. 4: 3). Lokalizacja: bezpośrednio na E od czaszki osobnika w schodniego. N aczynie o w y sokości 16,5 cm. Szyjka cylindryczna. D w a m ałe uszka na przejściu szyjki w brzusiec, przekłute poziom o. B rzu siec baniasty, dno płaskie. Średnica w ylew u w ynosi 9 cm, najw iększej w ydętości brzuśca - 14 cm, dna - 11 cm. O rnam ent inkrustow any białą m asą w postaci trzech h o ryzontalnych linii pod k raw ędzią w ylew u, odciśniętych lekko łukow atym stem pelkiem , niżej jo d ełk a zw rócona w ierzchołkam i ku dołow i, złożona z pięciu linii - odcis ków oraz niżej - trzech horyzontalnych linii analogicz nych ja k podkraw ędne. Z do b ien ie um iejscow iono na całej szyjce. D om ieszka drobna w postaci kam iennego tłucznia barw y białej i różow ej, nieliczna. N aczynie nie kom pletne, uszkodzone w czasie w ydobyw ania kam ieni skrzyni grobowej przed kilkudziesięciu laty.
D łuto kościane (ryc. 4: 8). Lokalizacja: bezpośred nio na W od czaszki osobnika w schodniego, ułożone ostrzem na S, w ykonane z kości śródstopia konia3 rozsz czepionej przez koniec bliższy. Część pracująca w kształ cie zw ężającego się ku w ierzchołkow i, zaokrąglonego ostrza. D ługość — 15,7 cm.
Przekłuw acz-ostrze kościane (ryc. 4: 6). L okaliza cja: m iędzy I a II kręgiem szyjnym osobnika w schodnie go. W ierzchołek ukruszony. W ykonany z kości piszcze lowej ow cy lub kozy, rozłupanej przez koniec dalszy. D ługość - partii zachow anej 8,0 cm.
Siekierka z krzem ienia pasiastego (ryc. 4: 7). L oka lizacja: bezpośrednio na W od czaszki osobnika w schod niego, tuż przy ściance działow ej. U m ieszczona na swej szerszej ścianie, obuchem na W (niezachow anym topo rzyskiem na S). N arzędzie dość krępe, kom pletnie gła dzone. W p rzek ro ju p o p rz e c z n y m - czw orościenne. W yraźny płaski obuch. O strze nieco uszkodzone. D łu gość — 7,3 cm , szerokość przy ostrzu - 4,6 cm, m aksy m alna grubość — 2,2 cm.
O dłupek ze skały jaw nokrystalicznej barw y biała w ej, słabo przezroczystej (kw arcytow y ?) - ryc. 4: 5. Lokalizacja: bezpośrednio na E od czaszki osobnika za chodniego. D ługość - 3,0 cm, szerokość - 3,7 cm, gru bość - 0,8 cm.
W śród kości szkieletu osobnika w schodniego zna leziono trzy fragm enty kości m iednicy bydła. W ybiera
3 Ekspertyzą archcozoologiczną narządzi kościanych i szczątków konsumpcyjnych w ykonała prof. A licja Lasota-M oskalew ska z U ni wersytetu Warszawskiego, której tą drogą składam serdeczne podzięko wanie.
186 An d r z e j Br o n i c k i
ją c w w arunkach laboratoryjnych zaw artość am for oka zało się, że dw ie z nich zaw ierają kolejne szczątki kost ne. W am forze nr 3 natrafiono na osiem fragm entów że b er ow cy lub kozy, zaś w am forze n r 2 na dw a ułam ki ludzkiej czaszki (kości ciem ieniow ej) oraz fragm enty dw óch paliczków środkow ych lewej ręki. M ożna przy puszczać, że m ięso było jed n y m z elem entów w yposa żenia grobow ego. N atom iast szczątki ludzkie znalezio ne w naczyniu (o ile nie dostały się tam przypadkow o) św iadczą o praktykach kanibalistycznych, znanych z in nych stanow isk tej kultury (T. W iślański 1979, s. 295).
K om ora północna
A m fora nr 4 - średniej w ielkości (ryc. 4: 4). L okali zacja: bezpośrednio na W od kości krzyżowej osobnika zachodniego. W ylew nieznacznie w ychylony na zew nątrz. Szyjka cylindryczna, łagodnie przechodząca w b a niasty brzusiec. D w a dość długie uszka taśm ow ate z p o ziom ym i o tw orkam i. D no w k szta łcie w y cinka kuli. W ysokość - około 17 cm , średnica w ylew u - 9 cm, naj większej w ydętości brzuśca — około 17 cm. B rak zdo bienia. D om ieszka w postaci średnioziarnistego tłucz nia kam iennego barw y różow ej, nieliczna. N aczynie nie kom pletne, uszkodzone w czasie kopania row u funda m entow ego w 1994 roku.
B ryłka bursztynu. Lokalizacja: bezpośrednio na S od praw ego staw u kolanow ego osobnika w schodniego. Przedm iot zachow ał się w kilku drobnych fragm entach. N ie m ożna go zrekonstruow ać. Praw dopodobnie m ógł to być paciorek cylindryczny.
D w a fragm enty odłupków praw dopodobnie z krze m ienia wołyńskiego. Lokalizacja: bezpośrednio na W od lewej kości biodrow ej osobnika zachodniego. O dłupek o piętce uform ow anej jed n y m odbiciem (ryc. 4: 9). Na stronie w ierzchniej zachow any fragm ent kory. N a stro nie spodniej — negatyw y łuszczniow e. Część przyw ierz- chołkow a niezachow ana (odłam ana). D ługość partii za chowanej — 1,8 cm, szerokość - 2,6 cm, grubość - 0,6 cm. O dłupek z siekiery czw orościennej (rylec ?) — ryc. 4: 10. N a stronie w ierzchniej częściow o zachow ane gładzenie, podobnie na jed n y m z boków (część węższej ścianki sie kiery). Piętka w ym iażdżona. W ierzchołek ukształtow a ny w postaci rylca klinow ego środkow ego. N a stronie spodniej, w części p rzypiętkow ej — n egatyw odbicia łuszczniow ego. D ługość - 2,6 cm , szerokość - 2,2 cm, grubość - 0,7 cm.
A n a l i z a
Ko n s t r u k c j a g r o b u
O biekt w K olonii C zułczyce, stan. 6 je s t niew ątpli w ie grobow cem kultury am for kulistych. R eprezentuje on typ w ziem nych grobów skrzynkow ych, charaktery stycznych dla terenów przylegających od zachodu do środkow ego B ugu, gdzie tw o rzą tzw. grupę w schodnio- lubelską (T. W iślański 1966, s. 89). Ich cechy sw oiste
dostrzegł rów nież S. N osek (1967, s. 345). M. Szmyt (1996, s. 218) określa je ja k o groby „typu podolskiego” i uznaje za w yróżnik grupy przejściow ej m iędzy polską a w schodnią, zauw ażając, że podobne są znane rów nież na M azow szu (K ucice N ow e, Szerom in, Lelew o), kon statując jednocześnie ich brak na K u jaw ach (tam że, ryc. 74, s. 219).
K onstrukcje skrzynkow e znane są ponadto m.in. ze stan o w isk g ru p y w arm iń sk o -m azu rsk iej (np. R ańsk, R om any, M ałszew ko: S. N osek 1967, s. 58-62) oraz w schodniej (w ołyńsko-podolskiej - np. Tow pyżyn M ły- nowski: J. M alejew , B. P ryszczepa 1996; Iw anie: J. M a leyev 1996, s. 53-57; C zm okońce, K ociubińce, Uwisła: J. Ścibior, A. K okow ski, W. K om an 1991, s. 100).
G roby o orientacji N W -SE znane są z w ielu regio nów grupy polskiej, jed n a k spotyka się je zdecydow anie rzadziej niż zorientow ane W -E (S. N osek 1967, s. 264). W ystąpiły one m. in. w grupie w arm ińsko-m azurskiej (W ierzbow o, G rom , Frygow o), na K ujaw ach (Pikutko- w o, grób II [IV], Stary B rześć, Szczytno), na M azow szu (G ródkow o) oraz w M ałopolsce (O ssolin, Sando m ierz, stan. 78, grób II: N osek 1967, tabela poza tek stem ; A. K okow ski, J. Ścibior 1990, ryc. 6, s. 45). Jest ona typow a dla grobów odkrytych na U krainie, szcze gólnie na P odolu (np. U w isła: T. W iślański 1966, s. 64; E. C ernyš 1982, s. 262).
O biekty grobow e, lekko trapezow ate w p lanie są znane m. in. w grupie w arm ińsko-m azurskiej (Rańsk, grób II), na M azow szu (Narty, G ródkow o, M ałoszew ko, Potyry, Kossewo) ale też w M ałopolsce (Rosiejów: S. N o sek 1967, tabela poza tekstem ; T. W iślański 1966, s. 61) oraz na W ołyniu (W ojciechów ka: T. W iślański 1966, s. 63) i Podolu (C hertoniw ce, K ociubińce: I. K. Svešni- kov 1974; T. W iślański 1966, s. 64).
Brukow anie dna w ystąpiło kilkakrotnie na M azurach (np. R ańsk, grób II, Rudno: T. W iślański 1966, s. 60; S. N osek 1967, s. 263), K ujaw ach (Pikutkow o, groby III [VI] i V [XXII] - w ykonane analogicznie ja k w K o lonii C zułczyce — z płaskich kam ieni), na M azow szu (Szerom in: S. N osek 1967, s. 263) oraz na Płaskow yżu N ałęczow skim (K lem entow ice, cm entarzysko D, grób II, kom ora N; Las Stocki, cm entarzysko C, grób II i III; Stok, cm entarzysko A: S. N osek 1967, tabela poza tek stem ) i R ów ninie G arw olińskiej (R ębków -Parcele, grób I w ybru k o w an o p łask im i k am ien iam i narzutow ym i: S. N osek 1967, s. 135) a także w e w schodniej części L u belszczyzny (Poniatów ka: Z. Podkow ińska 1936, s. 81). Częściow o (?) był brukow any grób w Serebryszczach (S. Gołub 1994, s. 15).
Interesującą cechą grobu z K olonii C zułczyce je st dw ukom orow ość. K onstrukcje tego typu są w kulturze am for kulistych dość rzadkie, chociaż znane. Skupisko grobów dw ukom orow ych w ystąpiło na M azurach w oko licach Szczytna (M ałszew ko, R ańsk, grób II, Rom any: W. La B aum e 1943, s. 61, 66-68). Z tego sam ego regio nu pochodzi grób z W ierzbow a koło N idzicy (S. N osek
Gr ó bk u l t u r ya m f o rk u l is t y c hw Ko l o n ii Cz u ł c z y c e 1 8 7
1967, s. 263; O kulicz 1973, s. 99). N a Płaskow yżu N a łęczow skim groby dw ukom orow e odkryto w Stoku i Kle- m entow icach (cm entarzysko D, grób II: S. N osek 1957, s. 72; 1967, s. 224). N a R ów ninie G arw olińskiej w m iej scow ości R ębków -Parcele (S. N osek 1957, s. 234-235). Ponadto obiekt tego typu zarejestrow ano w W ojciechów- ce nad rzeką Słucz na W ołyniu (S. N osek 1957, przypis 46, s. 80; T. W iślański 1966, s. 63).
Idea dw ukom orow ości od strony konstrukcyjnej była rozw iązyw ana różnie. N a M azurach w staw iano dodat kow ą ściankę działow ą w postaci dw óch (Romany: W. La B aum e 1943, s. 67) lub kilku p łyt kam iennych (W ierz bow o, R ańsk, grób II, M ałszew ko: S. N osek 1967, s. 51, 60; W. L a B aum e 1943, s. 61).W m iejscow ości W ierz bow a do budow y w ew nętrznych skrzyń użyto oprócz ka m ieni rów nież drew na (J. O kulicz 1973, s. 99). N a P ła skow yżu N ałęczow skim , gdzie dom inują groby z obsta w ą kam ienną, nakryw ą i brukiem na dnie (S. N osek 1967, s. 266) kom ory rozdzielone były pasem calca bez śla dów kam ieni, obstaw ę zaś tw orzyły dw a skupiska brył opoki i tw ardego m argla ułożone w kształcie dw óch li ter U, zw róconych do siebie wypukłościam i (Stok: S. N o sek 1967, s. 238) lub ścianką działow ą złożoną z m niej szych kam ieni w apiennych (K lem entow ice, cm entarzy sko D, grób II: S. N osek 1967, s. 224). Z kolei w grobie I w R ębkow ie-Parceli na R ów ninie G arw olińskiej natra fiono na kom orę grobow ą podzieloną na dwie rów ne czę ści przegrodą z kam ieni narzutow ych (S. N osek 1967, s. 135). Istnieje także na W ołyniu przykład realizacji idei grobu dw ukom orow ego (W ojciechów ka), gdzie ściankę działow ą zbudow ano z m niejszych niż obstaw a kam ieni (T. W iślański 1966, s. 63).
K onstrukcja obiektu grobow ego w K olonii C zułczy ce nie je s t więc zjaw iskiem odosobnionym . B rak jednak ścisłych analogii do tego konkretnego rozw iązania b u dow lanego. Tym niem niej idea pozostaw ienia nienaru szonego calca m iędzy kom oram i została zrealizow ana w grobie ze Stoku.
N a m arginesie w ypada tu w spom nieć, że w K olonii C zułczyce ścianka działow a je s t sporo niższa od kam ie ni skrzyni, co dodatkow o pośw iadcza jednoczasow ość w ykonania całego dw ukom orow ego założenia.
Podsum ow ując rozw ażania, m ożna w ięc stw ierdzić, że groby dw ukom orow e są znane ze „skupiska” m azur skiego, R ów niny Garw olińskiej, Płaskow yżu N ałęczow skiego, C hełm szczyzny i W ołynia, nie m a ich zaś w gru pie polskiej w strefie na zachód od tych regionów. M oże to świadczyć o silniejszych związkach międzygrupowych na tych terenach. Trudno jed n ak w chw ili obecnej, w o bec niezbyt w ielu rozstrzygnięć radiow ęglow ych m ówić o kierunkach oddziaływ ań.
Zm a r l i
W szystkie zw łoki ułożono w pozycji skurczonej. Ten sposób chow ania zm arłych je s t w kulturze am for kuli stych najczęstszy (S. N osek 1967, s. 271).
Orientacja szkieletów częściowo tylko wynika z orien tacji całego grobu. Z m arli zostali pochow ani głow am i na N, chociaż obie kom ory pozw alały na inną orientację, gdyż są one w przybliżeniu rów nej w ielkości i kw adra towe. Pochów ki orientow ano najczęściej na linii W -E (S. N osek 1967, s. 273), jak k o lw iek znana je s t rów nież orientacja N-S (Gorzów , K uczyn, O siek, K olonia D ębi ce, Tuczno, Sahryń: T. W iślański 1966, s. 55; J. Ścibior, A. K okow ski, W. K om an 1991, ryc. 14, s. 95). Bardzo rzadko układano zm arłych głow am i na N (Kol. Dębice, Tuczno: T. W iślański 1966, s. 55).
S w oistą cechą grobu w K olonii C zułczyce je st p o dział m iejsc pochów ków w edług kryterium płci (kobie ty w kom orze N, m ężczyźni w kom orze S) oraz ułożenie zw łok zgodnie z zasad ą zachow ania sym etrii (kobiety zw rócone do siebie tw arzam i, m ężczyźni plecam i). Nie je s t znana analogia pow tarzająca ten układ.
Trudno je s t w yróżnić osobnika o w yższym prestiżu. W yposażenie grobow e rozłożono dość rów nom iernie. W pobliżu każdego szkieletu znaleziono je g o elementy. Być m oże jed n ak m ężczyzna odkryty w zachodniej czę ści kom ory S, zaopatrzony w dw ie am fory był tak ą p o s tacią. Tezę tę w spiera fakt, że drugi osobnik pochow any w tej samej kom orze został praw dopodobnie rytualnie zamordowany. B yłaby to więc ofiara zagadkow ych prak tyk pogrzebow ych, zm ierzających pośrednio do w yróż nienia jednostki o w ysokim prestiżu (A. C ofta-B roniew - ska, A. K ośko 1982, s. 90: S. N osek 1967, s. 373). M oż liwe także, że nieprzypadkow o am fora n r 2, znajdująca się w pobliżu głow y „w yróżnionego” zm arłego zaw ie rała ludzkie szczątki.
Sytuacja rozpoznana w K olonii Czułczyce pozw ala na dokonanie jeszcze jednej obserw acji co do podziału darów grobow ych na „m ęskie” i „żeńskie” . O kazuje się, że narzędzia pracy takie ja k siekiera i dłuto odnaleziono w kom orze S, gdzie pochow ano m ężczyzn, zaś burszty now y przedm iot (paciorek ?) przy zw łokach kobiety. Tym niem niej zniszczenie przez w kop fundam entow y znacz nej części kom ory N nie pozw ala na pew ne w nioskow a nie, gdyż nie w iem y co jeszcze zaw ierała oprócz piątego naczynia). N atom iast autorytatyw nie m ożna stw ierdzić, że ceram ika (podobnie ja k drobne przedm ioty krzem ien ne i kam ienne) stanow iła w yposażenie zarów no kobiet ja k i m ężczyzn.
Z pow odu rozległych zniszczeń kom ory N nie je ste śm y w stanie w ysnuć w niosku na tem at rów noczasow o- ści pochów ków lub jej braku. Jeśli chodzi zaś o pochówki złożone w kom orze S, to istnieją przesłanki, które p o zw alają na stw ierdzenie, że m am y do czynienia z je d n o razow ym aktem pogrzebow ym poniew aż:
1. nikt ze zm arłych nie był po śm ierci w m iejscu spo czynku przesuw any (anatom iczny układ zw łok),
2. obaj osobnicy leżą praw ie idealnie sym etrycznie w stosunku do siebie (pieczołow itość w ułożeniu n ie boszczyków ),
3. o so b n ik w e w sch o d n iej części k o m o ry z o stał uśm iercony i złożony w ofierze (?),
188 An d r z e j Br o n ic k i
4. am fory n r 1 i 3 są bliźniaczo podobne do siebie, m ożna m ieć złudzenie, że w ykonane zostały przez tę sam ą osobę,
5. charakter w ypełniska grobu sugeruje jed n o razo we jeg o zasypanie.
N ie m ożna jednoznacznie ustalić czy zm arłych p o chow ano jednocześnie w obu kom orach. W ypełniska są identyczne, co przem aw ia za jednorazow ym zasypaniem obiektu. F akt ten nie m usi je d n ak sugerow ać, że zm arli byli chowani w czasie tego sam ego pogrzebu (m im o je d norazow ego w ykonania całego założenia grobow ego).
W szystkie k am ienie konstrukcji grobow ej otacza czysty, nienaruszony m arglisty calec. N ie było w ięc „ru chom ych” kam ieni tw orzących w ściance skrzyni w ej ścia do w n ętrza grobu. O b serw acja ta przem aw ia za w nioskiem , że zm arłych złożono na m iejsce spoczynku od góry. Po uroczystościach pogrzebow ych grób zabez pieczono pokryw ą, praw dopodobnie drew nianą, po któ rej nie pozostały ślady. W niosek ten w spiera w ynik ana lizy profilu poprzecznego (W -E) przecinającego kom o rę N. N iejednorodne w ypełnisko w yraźnie odcina się na w ysokości górnych kraw ędzi kam ieni skrzyni grobowej od w arstw y w yższej (podhum usow ej). N ato m iast we w nętrzu grobu, w zdłuż ścianek dłuższych (szczególnie zachodniej) w idoczne je s t łukow ate ułożenie w arstw zasypiska. Pokryw a z czasem uległa destrukcji, zaś zie m ia nasypana na niej dostała się do środka. O ile tego typu interpretacja je s t praw idłow a, to m ożna sądzić, że istniał nasyp nad grobem . Trzeba jed n ak liczyć się rów nież z innym w ytłum aczeniem zasypania kom ór gro bow ych. M ogło się to stać intencjonalnie, za spraw ą ludności kultury am for kulistych. Społeczność użytkują ca grób w ypełniła go ziem ią przed opuszczeniem okoli cy, gdzie w cześniej przebyw ała (T. W iślański 1979, s. 295, 299).
W y p o s a ż e n i e
C eram ika
Z achow ane n a czy n ia w y stąp iły w ilości 4 sztuk. W kom orze N znajdow ało się je sz c z e jed n o , zniszczone przez odkrywców.
W szystkie są w ykonane w podobnej technologii. Gli na żelazista została schudzona dom ieszką średnio- i lub drobnoziarnistą białego i różow ego tłucznia kam ienne go, który w ystąpił w ilości małej lub średniej. G rubość ścianek w aha się od 5 do 7 m m . Przełom y są przew ażnie dw ubarw ne (dw uw arstw ow e), co św iadczy o niezbyt wysokiej tem peraturze w ypału, wystarczającej jednak by nadać m asie ceram icznej dość dużą tw ardość i jed n o li tość. Ścianki nie rozw arstw iają się. Pow ierzchnie ze w nętrzne są rów ne, starannie w ygładzone (jakkolw iek niebłyszczące), w ew nętrzne — nieco słabiej opracow ane (lekko pofałdow ane). B arw ą dom inuj ącą j est ciem nosza ra, przechodząca w przełom ie w beżow ą. B eż przew aża jak o kolor pow ierzchni w ew nętrznych. Plam istość ścia
nek przem aw ia za w ypalaniem w ogniskach, gdzie pro ces ten odbyw ał się w sposób nierów nom ierny.
C eram ika ta nie różni się technologicznie od naczyń kultury am for kulistych z innych regionów Polski. O bec ność dom ieszki tłucznia kam iennego m oże jed n ak w ska zyw ać na pozycję chronologiczną naczyń. N a K ujaw ach je s t on charakterystyczny dla m łodszych faz - Ilb-IIIb
(M. Szm yt 1996, s. 27).
N aczynia odnalezione w grobie w Kolonii Czułczyce reprezentują następujące typy: „klasyczną” am forę kuli stą typu IA1 (T. W iślański 1966, s. 23; ryc. 4: 2), kulistą o słabiej wyodrębnionej szyjce typu IA1/IB1 (ryc. 4: 4) oraz dwie am forki kujaw skie typu IIA1 (ryc. 4: 1, 3).
A m fory kuliste są charakterystyczne dla prow incji w schodniej (T. W iślański 1966, s. 79), jakkolw iek kilka egzem plarzy znam y z grupy warm ińsko-m azurskiej (Ro m any, N aprom , Trelkow o), Środkow ego Pom orza (Rę- bin, K artlew o), M azow sza (okolice Płocka, N aruszew o), Śląska (Szprotaw a) i W ielkopolski (Zdrojów ka: S. N o sek 1967, s. 289-290). W grupie wschodniolubelskiej w y stąpiły w Św ierszczow ie, stan. 27, Sahryniu, stan. 1 (J. Ścibior, A. K okow ski, W. K om an 1991).
N atom iast am forki kujaw skie w ystępują m asow o na M azow szu, Podlasiu, Lubelszczyźnie, W ołyniu i P odo lu, a rzadko na M azurach (T. W iślański 1966, s. 28; S. N osek 1967, s. 343). C echą naczyń tego typu z K olo nii C zułczyce je s t szerokie, płaskie dno o średnicy zbli żonej do średnicy w ylew u oraz cylindrycznej szyjce sta nowiącej ok. 1/3 wysokości pojemnika. Sądzimy, że może to być elem ent w schodni, gdyż trudno doszukać się ści słych analogii w śród m ateriałów grupy polskiej. Tym nie mniej egzem plarze dość podobne m orfologicznie są zna ne z Płaskow yżu N ałęczow skiego (Las Stocki, cm enta rzysko C, groby II i IV, Stoku, cm entarzysko A, grób I, K lem entow ic, cm entarzysko B, grób I), R ów niny G ar w olińskiej (R ębków -Parcele, groby I i II: S. N osek 1967, ryc. 161: 7, s. 227; ryc. 1 6 5 :2 ,s.2 3 1 ;ry c . 171: 1 4 ,s. 239; ryc. 81: 9, s. 135; ryc. 84: 4, 8, 16, 17; ryc. 157: 18, 23, 24, s. 220), jakkolw iek m ają one najczęściej słabiej za znaczone dna lub niższe, niecylindryczne szyjki. Ponad to część naczynia ozdobiona ornam entem je st zw ykle w iększa i sięga aż na g órną partię brzuśca, czego w ogó le nie obserw uje się w przypadku egzem plarzy z grobu odkrytego w K olonii Czułczyce.
O rnam entykę na naczyniach w ykonano za pom ocą dw óch technik: odciskania półokrągłego stem pelka, da jącego efekt łuczka (zaw sze zw róconego w ypukłością w dół) i rycia - tw orząc kilkucentym etrow e row ki ze brane w zw ielokrotnione linie łam ane (zygzaki) oraz w i szące kąty w suw ane. Zdobienie w ystępuje wyłącznie na szyjkach, zajm ując całe ich pow ierzchnie. W jednym przypadku (ryc. 4: 2) linie ryte um ieszczono rów nież na nasadach uch naklejanych na górnej partii brzuśca. N i gdzie nie w ystąpiły odciski sznura.
M otyw zw ielokrotnionych linii łam anych, zw isają ce k ąty w su w an e s ą p o w sz e c h n e w g ru p ie polskiej
Gr ó bk u l t u r ya m f o r k u l is t y c hw Ko l o n ii Cz u l c z y c f. 189
Ryc. 5. Kolonia C zyłczycc, stan. 6. Amfory po rekonstrukcji: od lewej nr 2, 3. 1 ,4 (fot. Grzegorz Zabłocki).
i w schodniej. Znam y liczne przykłady je g o stosow ania m. in. z K ujaw (Szym borze, Kol. D ębice, K ruszynek, K uczyna, W ieniec: T. W iślański 1966, ryc. 6: 38, s. 144; ryc. 53: 8, s. 216; ryc. 54: 11, s. 217; ryc. 55: 16, s. 218; ryc. 69: 10, s. 234) ale rów nież z Płaskow yżu N ałęczow skiego (K lem entowice, cm entarzysko B, grób I, Las Stoc ki, cm entarzysko C, grób IV, Stok, cm entarzysko A, grób I: S. N osek 1967, ryc. 157: 1,15, s. 220; ryc. 165:2, s. 231; ryc. 171: 18, s. 239), W ołynia (Iw anie, Towpy- żyn M łynowski: J. M aleyev 1996, ryc. 2 -4 ,8 , s. 55; J. M a- lejew, B. P ryszczepa 1996, Tabl. I: 1-3, s. 7) i Podola (np. D ołgoje: E. C em yš 1982, Tabl. X CVIII: 22, s. 319) i przede w szystkim w regionie w schodniolubelskim (Se- rebryszcze, W ytyczno, Poniatów ka, Stadam ia, U lchó- wek, Ł opiennik D olny, Stefankow ice K olonia, stan. 33, Sahryń, stan. 1 : S. Gołub 1994, Tabl. IX: 1, s. 20; J. Gurba 1957, ryc. 34, s. 160, ryc. 36, s. 161; Z. Podkow ińska 1936, ryc. 3, s. 82; S. N osek 1967, s. 203, ryc. 149: 1, s. 211, ryc. 151:1, s. 212; J. Ścibior, A. Kokowski, W. K o m an 1991, ryc. 7a, s. 87, ryc. 15b, d, s. 96). N ajczęściej zdobienie takie w ystępuje rów nież na barkach brzuśców naczyń, łącząc się z innym i elem entam i om am entacyj- nym i tj. pionow ym i stem pelkam i, odciskam i sznura itp. B rak ich na naczyniach z om aw ianego grobu.
K om pozycje złożone, których elem entem zdo b n i czym są łuczki charakterystyczne dla grupy w sch o d
niej (wołyńsko-podolskiej) i wschodniolubelskiej (T. W iś lań sk i 1966, s. 83, 87, 89) - stanow ią w yróżnik tej os tatniej.
Praw ie identyczny m otyw zdobniczy ja k na am forze IA1 (ryc. 4: 2) w ystąpił na m isie odkrytej w grobie w Se- rebryszczach pod C hełm em (S. G ołub 1994, Tobl. IX: 1, s. 20). Bardzo podobne są też uszka w obu pojem nikach. Innym i znaleziskam i ornam entow anym i kątam i w suw a nym i i szeregam i łuczków je s t ceram ika z W ytyczna, Poniatówki, Łopiennika D olnego (J. G urba 1957, ryc. 36, s. 161, ryc. 37, s. 162; S. N osek 1967, ryc. 140, s. 202, ryc. 151: 1, s. 212). Te cztery m iejscow ości znajdują się stosunkow o blisko siebie. O dległość z K olonii C zułczy ce do Serebryszcz w ynosi w linii prostej ok. 10 km , do W ytyczna - ok. 30 km , Ł opiennika D olnego i Poniatów ki ok. 35 km. M ożna sądzić, że stanow iska te św iadczą o bezpośrednich zw iązkach m iędzy grupam i eksploatu jący m i tereny m iędzy środkow ym B ugiem a środkow ym
W ieprzem.
W szystkie naczynia z grobu odkrytego w K olonii C zułczyce p osiadają dekorację inkrustow aną białożółtą p astą w apienną. Jest to cecha niew ątpliw ie w schodnia, pospolita w śród m ateriałów z Podola, dobrze znana na W ołyniu i w grupie w schodniolubelskiej (choć nieco rzadsza), zupełnie nie w ystępująca w M ałopolsce, od notow yw ana w Polsce północno-zachodniej (J. Ścibior,
1 9 0 An d r z e j Br o n i c k i
A. K okow ski, W. K om an 1991, s. 101 ) i częsta w grupie w arm ińsko-m azurskiej (J. O kulicz, 1973, s. 100).
Przedm ioty z krzem ienia i kam ienia G rupę tę stanow ią cztery okazy.
Siekierka, kom pletnie gładzona, o płaskim obuchu, pękata i stosunkow o krótka (ryc. 4: 7) została w ykonana z krzem ienia pasiastego, eksploatow anego w e w schod nim obrzeżu G ór Świętokrzyskich. Jest to więc niew ątpli wie import. N arzędzia wykonane z tego surow ca są w in w entarzach grobow ych grupy w schodniolubelskiej dość częste (np. Stołpie, Ł opiennik D olny: S. N osek 1967, s. 203; S. Gołub 1996, s. 46), podobnie zresztąjak w gru pie w schodniej (J. Ścibior, A. K okow ski, W. K om an
1991, s. 102), gdzie w ystępują obok narzędzi w ykona nych z krzem ienia w ołyńskiego. M ała sm ukłość siekie ry je s t w y n ik iem zab ieg ó w n ap raw czy ch , o k tó ry ch św iadczy kilkakrotne szlifow anie ostrza, przyw racające narzędziu w alory użytkow e. U szkodzenie części pracu jącej św iadczy o tym , że do grobów w kładano obok eg zem plarzy nieużyw anych (np. Poniatów ka) rów nież sie kiery po rem oncie i naw et nieco uszkodzone. N arzędzia tego typu stanow iące w yposażenie grobow e były w ięc zw ykłym i narzędziam i pracy (por. W. Borkowski, W. M i gał 1996, s. 164).
O becność dw óch drobnych przedm iotów w ykona nych z krzem ienia w ołyńskiego lub „rejow ieckiego” , którego najlepsza odm iana do złudzenia przypom ina w ołyński (Ł. R ejniew icz 1985, s. 13) w spiera obserw a cję, że często tego typu narzędzia w yrabiano z lokalne go surow ca (T. W iślański 1966, s. 40). Surowiec ten obok w łaściw ego w ołyńskiego służył także do produkcji sie kier o czym św iad czą okazy z P oniatów ki i Stadam i (S. N osek 1967, s. 202, 203). Fragm ent odłupka (ryc. 4: 9) posiada odbicie łuszczniow e, drugi zaś je st typolo g ic zn ie ry lc e m k lin o w y m śro d k o w y m , w y k o n an y m z odłupka z siekiery (ryc. 4: 10). Z terenu Polski północ- no-zachodniej znane są dw a narzędzia tego typu (rylec boczny i rylec dw ustronny: T. W iślański 1966, s. 40).
W m ateriale z K olonii Czułczyce pojaw ił się także odłupek kam ienny ze skały kw arcytow ej (?) jaw nokry- stalićznej, biaław ej, prześw itującej. Trudno określić go jak o narzędzie. Surow iec ten nie w ystępuje w najbliż
szej okolicy. D o m inują tu piaskow ce i zlepieńce trzecio rzędowe. Jest to w ięc kolejny import.
Przedm ioty kościane
W grupie tej zn ajdują się dw a narzędzia oraz kości stanow iące konsum pcyjne dary grobowe.
D łuta kościane znane są z kilku stanow isk grupy w ielkopolsko-kujaw skiej (K uczyna, Skoczka, B rześć K ujaw ski, stan. 5: T. W iślański 1966, s. 42), Płaskow y żu N ałęczow skiego (Las Stocki, cm entarzysko G, grób I: S. N osek 1967, ryc. 167:3, s. 234) oraz grupy w schod niolubelskiej (Stefankow ice K olonia, stan. 33: J. Ścibior, A. K okow ski, W. K om an 1991, ryc. 8a, s. 88) i w schod niej (np. Tow pyżyn M łynow ski: J. M alejew, B. Prysz- czepa 1996, Tabl. II: 8, s. 8).
Przekłuwacze — ostrza reprezentują typ narzędzi czę sto spotykanych w grobach kultury amfor kulistych na ca łym obszarze jej występowania (T. W iślański 1966, s. 43). W śród kości zw ierzęcych stanow iących w yposaże nie grobow e brak je s t najczęściej spotykanych szcząt ków świni lub dzika. N atom iast znaleziono żebra owcy lub kozy oraz fragm enty m iednicy krowy. O w ca - koza reprezentow ana je s t jeszcze raz, gdyż z kości tego ga tunku w ykonano przekłuw acz - ostrze. D łuto zaś zro biono z kości konia. O becność szczątków bydła w in w entarzach grobow ych zaznacza się często w e w szyst kich grupach terytorialnych, rzadziej w ystęp u ją kości ow cy lub kozy oraz konia (S. N osek 1967, s. 354-355). Istnieje sugestia, że koń m ógł być zw ierzęciem , którego hodow lę upow szechniała w łaśnie ludność kultury am for kulistych (S. N osek 1967, s. 356).
Ozdoba z bursztynu
Stan zachow ania nie pozw ala na klasyfikację typo logiczną tego znaleziska. M ógł to być paciorek cylin dryczny (rurkow aty). Ten typ ozdób je s t bardzo pospoli ty m. in. na P łask o w y żu N a łę c z o w sk im i w grupie w schodniej (J. Ścibior, A. K okow ski, W. K om an 1991, s. 104; E. C em yš 1982, s. 263).
Ch r o n o l o g i a i p r z y n a l e ż n o ś ć d o g r u p y t e r y
t o r i a l n e j
O m ów ione cechy grobu k u ltu ry am for kulistych z K olonii Czułczyce poprzez obecność w ielu elem entów grupy polskiej i w schodniej dobrze dokum entują jego przynależność do przejściow ej grupy w schodniolubel skiej (J. Ścibior 1991, s. 55-56). W ypada w tym m iejscu podkreślić zw iązki z g ru p ą w arm ińsko-m azurską oraz R ów niną G arw olińską i Płaskow yżem N ałęczow skim , skąd są znane groby dw ukom orow e (w ystępujące rów nież na w schodzie - W ojciechów ka).
Trudno w tej chw ili stw ierdzić skąd brały początek im pulsy kulturow e, których efektem je s t czułczyckie założenie grobow e. K luczem m oże tu być określenie chronologii bezw zględnej zespołu.
K ultura am for kulistych na Lubelszczyźnie, M azow szu i w K ieleckiem w ykazuje cechy fazy m łodszej z K u ja w i W ielkopolski, natom iast zespoły grupy w schod niej są synchronizow ane rów nież z fazą m łodszą w do rzeczu W isły (T. W iślański 1966, s. 127-128). Jej roz wój odnosi się do fazy Ilb-IIIa na K ujaw ach (M. Szmyt
1996, s. 238). W literaturze zgodnie przyjm uje się po gląd, że tereny grupy w schodniej zasiedlono w wyniku m igracji z terenów nadw iślańskich (J. Ścibior, A. K o kow ski, W. K om an 1991, s. 104, tam dalsza literatura). Proces ten doprow adził do ukształtow ania oddzielnęj grupy. W schodniolubelskie zespoły grobow e o m iesza nym charakterze pow inny w ięc m ieć stosunkow o późną m etrykę. Warto w tym m iejscu zauw ażyć, że grupy war- m ińsko-m azurska oraz „garw olińsko-puław ska” są rów nież późne (T. W iślański 1966, s. 82).
Gr ó bk u l t u r ya m f o rk u l is t y c hw Ko l o n ii Cz u ł c z y c e 191
Tab. 1. Rezultaty datowania radiowęglowego4
Lp. Miejsce pobrania
próby Nr laboratoryjny
Datowanie
BP cal BC
1 Komora południowa,
osobnik wschodni Ki-7828 3290 ± 85
1σ 1683 - 1669 1661 - 1647 1641 - 1495 1475- 1459 2 σ 1853- 1847 1769- 1759 1749- 1403 2 Komora południowa,
osobnik zachodni Ki-7829 3940±85
1σ 2565-2519 2497-2303 2σ2837-2817 2665 - 2647 2637-2631 2627-2195 2173-2143 3 Komora północna,
osobnik wschodni Ki-7830 4020±90
10 2855 -2845 2843-2815 2675-2457 2443 - 2437 2421 -2405 2361 -2353 2σ 2873 - 2803 2783 - 2767 2765-2715 2711 -2295 4 Komora północna,
osobnik zachodni Ki-7831 4035±90
1 σ 2857 — 2815 2733-2727 2697 - 2687 2679 - 2463 2σ 2877-2395 2387-2341 2319-2311
Ze stw ierdzeniem tym korespondują daty radiow ę glow e z grobów odkrytych na terenach m iędzy B ugiem a W ieprzem. D ata złożenia zm arłego do grobu w Ł o pienniku D olnym została określona na 4010 ± 30 BP, co po kalibracji daje w ynik 2522 ± 39 cal BC (Ki-5434), grób w K rasnym staw ie, stan. 8 zbudow ano ok. 4120 ± 30 BP czyli 2655 ± 93 cal. BC (K i-5841), zaś w Świersz- czowie, stan. 27 w y datow ano na 4170 ± 3 5 BP czyli 2769 ± 86 cal B C (K i-5433: S. K adrów , M. Szm yt 1996, s. 109). Zespoły te m ieszczą się w przedziale czasow ym zakreślonym dla fazy Ilia na K ujaw ach (M. Szm yt 1996, s. 75), przy czym najm łodszy byłby zespół z Ł opiennika D olnego. D ato w an ie rad io w ę g lo w e grobu z K olonii C zułczyce w yjaśnia stosunkow o p ó źn ą chronologię tego założenia. C ztery próby pobrane z kości zm arłych (pra
4 Analizą С 14 częściowo sfinansował dr Janusz Czcbrcszuk z In stytutu Prahistorii Uniwersytetu im. Adama M ickiewicza w Poznaniu z funduszy grantu KBN. Dziękujemy.
5 Według wyjaśnień autora analizy przyczynąjcst klej, którym an tropolodzy kleili kości. W czasie postępowania przygotowawczego nic udało się usunąć tej substancji, stąd wynik uległ zafałszowaniu - od młodzeniu.
w e strzałki) zbadano w laboratorium kijow skim . E ks pertyzę w ykonał doc. M. K ovaluch z Instytutu G eoche m ii, M ineralogii i P ow staw ania R ud A kadem ii N auk Ukrainy. W yniki analizy przedstaw ia tab 1.
Trzy daty są dość podobne (K i-7829, K i-7830 i Ki- 7831), czw arta zaś zdecydow anie odbiega od pozosta łych (K i-7828)5. Daty uzyskane dla grobu z Kolonii Czuł czyce staw iają ten obiekt na poziom ie chronologicznym odpow iadającym zespołow i z Łopiennika Dolnego. G ro by te p o ch o d zą z m łodszego okresu fazy U la kultury am for kulistych. K onstatacja ta w yjaśniałaby, w obec ist nienia osadnictw a grupy w schodniej n a W ołyniu ju ż od początku tej fazy (Tow pyżyn M łynow ski - 4310 ± 45 BP tj. 2931 ± 56 cal BC [K i-5011] i 4270 ± 50 BP tj. 2837 ± 84 cal BC [K i-5010]: S. Kadrów, M. Szm yt 1996, s. 109), k ierunek w schodnich odd ziały w ań na grupę w schodniolubelską, która pow stała po uform ow aniu się grupy wschodniej. Problem ten w ym aga jed n ak dalszych badań.
M ateriały pozyskane w czasie w ykopalisk przecho w yw ane są w M uzeum C hełm skim (nr inw entarzow y: M C H /A /7726). K onstrukcja grobow a pozostała in situ. W nętrza kom ór w ypełniono piaskiem .
192 An d r z e j Br o n i c k i
Lit e r a t u r a
B o r k o w s k i W., M i g a ł W.
1996 Ze studiów nad użytkowaniem siekier czworo-ściennych z krzemienia pasiastego [w:] Studia
nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach, t. 3, s. 141-165.
C o f t a - B r o n i e w s k a A., K o s k o A.
1982 Historia pierwotna społeczeństw Kujaw, War
szawa. C e r n y š E.
1982 Eneolit Pravoberežnoj Ukrainy i Moldávii, [w:]
Archeologija SSSR, t. 4, Moskva, s. 165-320.
G o l u b S.
1994 Ratownicze badania grobów (ludzkiego i zwie rzęcego) kultury amfor kulistych na stan. 23 w Serebryszczu, gm. Chełm, Inf. Chełm 1987-
1988, Nr 3, s. 14-17, 19-21.
1996 Grave of the Globular Amphora Culture from Sitte No 1 in Łopiennik Dolny Kolonia (prov. of Chełm, Poland), Baltic, vol. 4, s. 44-52. G u r b a J.
1957 Materiały do badań nad neolitem Małopolski, Ann. UMCS, sec. F, vol. 9: 1954, s. 127-178. K a d r ó w S., S z m y t M.
1996 Absolute chronology of the Eastern Group of Globular Amphora Culture, Baltic, vol. 4, s.
103-111.
K o k o w s k i A., Ś c i b i o r J.
1990 Bemerkungen zur regionalen Gliederung der Kugelamphorenkultur in Polen, „Acta praehi- storica et archeologica”, t. 22, s. 37-55. L a B a u m e W.
1943 Die jungsteinzeitliche Kugelamphoren-Kultur in Ost- und Westpreussen, „Prussia”, t. 35, s. 13-80. M a l e j e w J., P r y s z c z e p a B.
1996 Nowy grób kultury amfor kulistych na Woły niu, MSROA, t. 17, s. 5-10.
M a l e y e v Y.
1996 Selected graves of Globular Amphora Culture from Volhynia and Podolia (Ukraine), Baltic, vol. 4, s. 53-61.
N o s e k S.
1957 Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną między rzeczą Wisły i Bugu, Ann. UMCS, sec. F, vol. 6: 1951. N o s e k S.
1967 Kultura amfor kulistych w Polsce, Wrocław.
O k u l i c z J.
1973 Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław.
P o d k o w i ń s k a Z.
1936 Grób skrzynkowy neolityczny w Poniatówce, pow. Chełmski, Świat., t. 16, s. 79-96. R e j n i e w i c z Ł.
1985 Wytwórczość krzemieniarska oparta na surow cu rejowieckim w Dorohuczy, woj. lubelskie, Lub. Mat. Arch., t. 1, s. 9-19.
S v e š n i k o v I. К.
1974 Plemena kultury kuljastych amfor, [w:j Staro
davne naselennja Prykarpattja i Votyni, Kyïv,
s. 152-158. S z m y t M.
1996 Społeczności kultury amfor kulistych na Kuja wach, Poznań.
Ś c i b i o r J.
1991 Kultura amfor kulistych w środkowej Polsce. Zarys problematyki [w:] Schyłek neolitu i wcze
sna epoka brązu w Polsce środkowowschodniej,
Lub. Mat. Arch., t. 6, s. 47-65. Ś c i b i o r J., K o k o w s k i A., K o m a n W.
1991 Zespoły grobowe kultury amfor kulistych w za chodniej części Wyżyny Wołyńskiej, Spr. Arch., t. 43, s. 79-108.
W i ś l a ń s k i Т.
1966 Kultura amfor kulistych w Polsce pólnocno-za-chodniej, Wrocław.
1979 Dalszy rozwój ludów neolitycznych. Plemiona kultury amfor kulistych, PZPol., t. I I , s. 261 -300.
A
n e k s Bea t a Bo r o w s k a, Gr z e g o r z M a z u r E k s p e r t y z a a n t r o p o l o g i c z n a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h z g r o b u k u l t u r y a m f o r k u l i s t y c h w K o l o n i i C z u ł c z y c e, s t a n. 6 , g m. Sa w i n, p o w. C h e ł m, w o j. L u b l i n Uw a g iw s t ę p n eO pracow anie antropologiczne dotyczy szczątków kostnych z grobu kultury am for kulistych. Z ostały one ekshum ow ane podczas prac archeologicznych w iosną 1998 roku. W dw óch kom orach odkryto szczątki czte rech osobników.
Po w stępnym przygotow aniu m ateriału osteologicz- nego do analizy (czyszczenie, rekonstrukcja uszkodzo nych części kośćca), dokonano kilku podstaw ow ych usta leń. Przede w szystkim oddzielono luźne kości pocho dzące od innych osobników oraz kości zw ierzęce od m ateriału będącego głów nym przedm iotem badań, jak
Gr ó bk u l t u r ya m f o rk u l is t y c hw Ko l o n ii Cz u ł c z y c e 1 9 3
rów nież ustalono płeć i w iek osobników . P odstaw ą usta lenia w ieku zgonu b y ł stan zasklepienia (obliteracji) głów nych szw ów czaszkow ych, stopień starcia koron zębow ych oraz nasilenie zm ian inw olucyjnych kośćca. O znaczeń płci osobników dokonano w oparciu o ocenę ogólnej m asyw ności kośćca oraz cechy dym orficzne w yrażające się w ukształtow aniu m orfologicznym czasz ki (J. Piontek 1985; W. M alinow ski, N. W olański 1988). C harakterystyki m etryczne szczątków kostnych zostały w ykonane zgodnie z kodeksem m etrycznym M artina i K. Sallera (1957). N a podstaw ie pom iarów kości dłu gich: ram iennej, prom ieniow ej, udowej i piszczelow ej zrekonstruow ano p rzyżyciow ą w ysokość ciała osobni ków . W y k o rz y sta n o do te g o celu m e to d ę P e a rso n a (J. M artin, K. Sailer (1957). O kreślono także typy budo w y ciała, korzystając z m etody G. K riesela (1970 — por. J. Piontek 1985). C echy kraniom etryczne posłużyły do opisu m orfologicznego czaszek. O dnotow ano rów nież schorzenia i w szelkiego rodzaju zm iany osteopatologicz- ne (J. G ładykow ska-R zeczycka 1978; 1980).
Op i s is t a n z a c h o w a n i a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h
O sobnik zachodni, kom ora południow a
M ężczyzna zm arły w w ieku 20-30 lat. W ysokość ciała — 160,4 cm.
Typ som atyczny: m ezoatletyczny.
Stan zachow ania szkieletu postkranialnego: prawie kom pletny (brak niektórych kości dłoni, stóp oraz frag m entów łopatek).
C zaszka - stan zachow ania cranium (brak jedynie drobnych fragm entów m ózgoczaszki i kości nosow ych).
Budow a niezbyt m asyw na, rzeźba dość słaba. Słab sze urzeźbienie m oże w ynikać z dość m łodego w ieku osobnika.
Szwy czaszkowe: sutura coronalis (szew wieńcowy),
sutura sagittalis (szew strzałkow y), sutura lam bdoidea
(szew w ęgłow y) - całkow icie wolne. Uzębienie:
M , M 2 M , p 3
P,
с i 2 I, I I 1 2 * P1 P2 M, M 2 M , M , M „ M p , p , с i 2 I, * I С P, P2 M, M 2 M ,* - brak (ubytek pośm iertny)
Górne i dolne zęby trzonow e (M 3) w stadium w y- rzynania. Stopień starcia zębów - 2°.
Cechy m orfologiczne: czaszka średnio długa, czoło szerokie, oczodoły niskie, nos średnio szeroki, tw arz śred nio szeroka o średnio w ysokim licu. G labella dość sil nie w ystająca, w ypukła. Ł uki nadoczodołow e silne, w y rostki sutkow ate dość duże, w ydłużone. Spośród cech niem etrycznych (w g schem atu A. C zam etzky'ego — cyt. J. Piontek 1985)) lew ostronnie w ystąpił foram en
supra-orbitale (otw ór znajdujący się przyśrodkow o na brzegu
nadoczodołow ym ) oraz fo ra m e n m astoideum (otw ór na pow ierzchni zew nętrznej części sutkow ej kości skronio wej) odnotow any po stronie lewej.
Z m iany w układzie kostnym :
a) narośla kostne na łukach dw óch żeber praw ych i dw óch lewych,
b) guzki Schm orla (w głębienia na pow ierzchniach trzonów kręgów ) będące w ynikiem nadm iernego obcią żenia kręgosłupa,
c) krzyw y w zrost I, lewej szczęki. O sobnik w schodni, kom ora południow a
M ężczyzna w w ieku 50-60 lat. W ysokość ciała — 163,4 cm.
Typ som atyczny: m ezoatletyczny (bardziej zbliżony do atletycznego).
Stan zachow ania szkieletu postkranialnego: praw ie kom pletny (brak fragm entów łopatek, fragm entów ko ści m iednicznych oraz niektórych kości dłoni i stóp).
C zaszka — cranium , praw ie kom pletna (brak frag m entów m ózgoczaszki oraz drobnych fragm entów tw a- rzoczaszki). Po złożeniu czaszka częściow o zdeform o w ana pośm iertnie.
B udow a dość m asyw na, rzeźba dość silna.
Stopień obliteracji podstaw ow ych szw ów czaszko w ych: sutura coronalis (szew w ieńcow y) obliteracja kom pletna - 4°, sutura sagittalis (szew strzałkow y) ob literacja kom pletna 4°, sutura lam bdoidea (szew w ęgło w y) odcinek L 1 obliteracja niem al kom pletna - 3°, od cinek L 2, L 3 obliteracja częściow a — 2°.
U zębienie:
M 3 M 2 M, P 2 P, с I2 I, I, i2 С P, P 2 M, M 2 M, M 3 M , # P , P, с I, I, h с #im# #k M , M 3 # - utrata przyżyciow a
# — utrata tuż przed śm iercią
#k - utrata części zęba (zachow any korzeń) Stopień starcia zębów - 5°-6°.
Cechy m orfologiczne: czaszka długa, czoło średnio szerokie. Twarz spraw ia w rażenie dość szerokiej, oczo dół niski, glabella dość silnie w ystająca, w ypukła. Łuki nadoczodołow e silne, zachow any lew y w yrostek sutko w y dość duży, tępy.
C echy niem etryczne: obustronnie w ystąpił sulcus
supraorbitales (row ek w ystępujący przyśrodkow o na
brzegu nadoczodołow ym ). Z m iany w układzie kostnym :
a) przyrosty tkanki kostnej (tzw. osteofity) na trzo nach n iektórych kręg ó w p iersio w y ch i lędźw iow ych, będące w ynikiem nadm iernego obciążenia kręgosłupa (np. zbyt ciężką pracą fizyczną),
1 9 4 An d r z e j Br o n ic k i
b) guzki Schmorla (wgłębienia na powierzchniach trzo nów kręgów ) zaobserw ow ane na kręgach lędźwiowych,
c) w yrośle kostne na w yrostku łokciow ym lewej ko ści łokciow ej (w ada w rodzona),
d) schorzenia aparatu żucia: silna paradontoza w er tykalna (odsłonięte korzenie zębów ) oraz regularne ubyt ki kostne przy korzeniach M ,, M 2 szczęki lewej (ślady po ropniach przykorzeniow ych) oraz przy praw ym P 2 i le w ym Mj żuchwy. O dnotow ano rów nież ognisko próch nicy korony zęba w górnym praw ym P 1 oraz w lew ym P, i Mj żuchw y (Mj - silne ognisko próchnicy przykorze- niow ej),
e) przyżyciow a utrata zębów trzonow ych (M l) oraz praw ych przedtrzonow ych żuchwy.
Z aobserw ow ano rów nież silnie przerośnięte kresy chropaw e na obu kościach udow ych spow odow ane naj praw dopodobniej silnym i przyczepam i m ięśni.
K ości innych osobników Z identyfikow ano ponadto:
- pierw szy krąg szyjny oraz lew ą kość jarzm o w ą osobnika dorosłego,
- fragm enty kości udowej dziecka w w ieku Infans I. O d n o to w an o ta k ż e o b ecn o ść k o ści z w ierzęcy ch w niew ielkiej ilości.
O sobnik w schodni, kom ora północna
K obieta dorosła. W ysokość ciała — około 157 cm. C zaszka — brak.
Zachow ane fragm enty kości udow ych (trzony i na sady), kości piszczelow e, fragm enty prawej kości strzał kowej oraz nieliczne fragm enty kości stóp.
Szkielet postkranialny - fragm entaryczny. Budow a delikatna, rzeźba słaba.
Zm ian patalogicznych nie stwierdzono. O sobnik zachodni, kom ora północna
K obieta dorosła. W ysokość ciała - około 155 cm. Czaszka - brak.
Z ach o w an y fra g m e n t kości m ied n iczn y ch , kości udowych, lewej kości piszczelow ej, kom pletna kość pisz czelow a praw a. O dnotow ano rów nież fragm enty kości strzałkow ych i kości stóp.
Szkielet postkranialny - fragm entaryczny. B udow a delikatna, rzeźba słaba.
Z m iany w układzie kostnym : na trzonach kości udo w ych zaobserw ow ano je d y n ie drobne ubytki kostne p o w stałe najpraw dopodobniej pośm iertnie w w yniku nie korzystnego oddziaływ ania czynników środow iska gle bow ego na tkankę kostną.
Po d s u m o w a n i e id y s k u s j a
Wyniki ekspertyzy antropologicznej szczątków kost nych z K olonii Czułczyce pozw oliły na dokonanie usta leń w zakresie płci, w ieku i przyżyciowej wysokości ciała osobników oraz anom alii i schorzeń pozostaw iających
swój ślad na tkance kostnej. O dnalezione szczątki kost ne należą do dw óch m ężczyzn i dw óch kobiet. Określeń wieku dokonano tylko w przypadku m ężczyzn, natomiast w iek kobiet m ógł być określany jed y n ie w szerokich gra nicach jak o kategoria „osobników dorosłych” (w w yni ku braku zachow ania cech diagnostycznych).
N a podstaw ie ekspertyzy antropologicznej stw ier dzono, że jed en z m ężczyzn zm arł w przedziale w ieko w ym 20-30 lat, a drugi 50-60 lat. Zaznaczyć należy, że tak zaaw ansow any w iek jed n eg o z m ężczyzn należał w tam tych czasach do rzadkości, gdyż najw iększą śm ier telność odnotow ano w okresie reprodukcyjnym (15-45 lat). Sytuacja taka utrzym yw ała się n a ziem iach polskich, aż do czasów w spółczesnych.
Biorąc pod uw agę przyżyciow ą wysokość ciała, m oż na stwierdzić, że m ężczyźni należeli do kategorii osobni ków niskorosłych (x — 165 cm), natom iast kobiety do ka tegorii osobników średniorosłych (154-159 cm). Takie wysokości ciała były w łaściw e dla czasokresu od neolitu do współczesności (Z. Kapica 1968; S. Żejmo-Żejmis 1938).
Przeprow adzona analiza cech m etrycznych czaszek m ęskich pozw oliła na dokonanie ich charakterystyki m o rfo lo g iczn ej. N a p o d staw ie ro zp atry w an y ch cech m etrycznych, m ożna określić badane czaszki jak o dłu gie, o średnioszerokim lub szerokim czole i niskich oczo dołach. Twarz szerokaw a o średnio szerokim licu. P o w szechnie uw aża się, że osobnicy o takich cechach m or fologicznych byli typow ym i m ieszkańcam i ziem polskich dla tego okresu dziejów (np. Z. K apica 1968).
A naliza zm ian chorobow ych w ykazała, że zarów no u jednego ja k i drugiego m ężczyzny w ystępow ały scho rzenia o charakterze zapalnym , niesw oistym , do których zaliczam y m. in. osteofity i guzki Schm orla. Zm ian tych u m ężczyzny 20-30 letniego nie m ożna zakw alifikow ać do typu schorzeń reum atoidalnych, gdyż przeczy temu m łody w iek osobnika. M ogły one najpraw dopodobniej pow stać w w yniku nadm iernego przeciążenia kręgosłu pa pracą fizyczną. W odróżnieniu od osobnika pierw szego, u m ężczyzny 50-60 letniego zm iany degeneracyj- ne w obrębie kręgosłupa m ogły być spow odow ane zm ia nam i inw olucyjnym i tow arzyszącym i starzeniu się orga nizm u, być m oże dołączyła się do tego ciężka praca fi zyczna. U m ężczyzny tego odnotow ano rów nież scho rzenia aparatu żującego (próchnica, ropnie przykorze- niowe, utrata przyżyciow a zębów ), Liczne badania do tyczące oceny stanu zdrow ia daw nych społeczności w y kazały, że schorzenia te w populacjach pradziejow ych były zjaw iskiem bardzo pow szechnym (J. G ładykowska- R zeczycka 1978).
W przypadku szczątków kostnych dw óch kobiet nie było m ożliw e zaobserw ow anie zm ian patologicznych. Jest to w ynik spow odow any niezachow aniem się w ięk szej części kości szkieletu (przetrw ały tylko kości koń czyn dolnych).
Obecność w grobie kości innych osobników tj. dziec ka (kości udowe) oraz osobnika dorosłego (pierw szy krąg
Gr ó bk u l t u r ya m f o rk u l is t y c hw Ko l o n ii Cz u ł c z y c e 1 9 5
szyjny i lew a kość jarzm o w a) nie m usi być znaleziskiem przypadkow ym . Szczątki dziecka m ogą stanow ić pozo stałość pochów ku, który uległ znacznej destrukcji, po zostałe zaś św iadczyć o zagadkow ych obrzędach z udzia łem części zwłok.
K ości zw ierzęce i ludzkie znalezione w naczyniach są, ja k się w ydaje, św iadectw em rytuału jakim było skła danie zm arłym „darów grobow ych” m. in. w postaci p o żyw ienia lub p ozostałością uczt obrzędow ych (połączo nych z kanibalizm em ?)*.
Podsum ow ując, m ożna stw ierdzić, że pom im o złe go stanu zachow ania szczątków kostnych m ożna było uzyskać w ażne inform acje o ludziach zam ieszkujących tereny Polski w tak odległej epoce.
* Kanibalizmu nic można jednak bezspornie w tym przypadku po świadczyć, gdyż na szczątkach kostnych brak jest śladów ognia, nie są także widoczne ślady zębów lub narzędzi tnących lub skrobiących. Tym niemniej opinię pow yższą sugerują prawdopodobne: miejsce znalezie nia kości w naczyniu oraz znaleziska z innych stanowisk tej kultury (por. A. Bronicki, powyżej).
Lit e r a t u r a
G ł a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.
1978 Częstość występowania niektórych zmian cho robowych widocznych w obrębie układu kost nego na przestrzeni tysiącleci, PAntr., t. 44, z. 2, s. 409-415.
1980 Schorzenia wrodzone uchwytne w materiale kostnym z dawnych cmentarzysk Polski, PAntr., t. 46, s. 347-362.
K a p i c a Z.
1968 Szkice z antropologii Polski i Ziem Ościennych, Acta Antropologica UL., vol. 52.
M a l i n o w s k i A., W o l a ń s k i N.
1988 Metody badań w biologii człowieka, Warszawa.
M a r t i n R., S a i l e r K.
1957 Lehrbuch der Anthropologie, Stuttgart.
P i o n t e k J.
1985 Biologia populacji przdziejowych. Zarys meto dyczny, Poznań.
Ż e j m o - Ż e j m i s S.
1938 Seria neolityczna czaszek z Brześcia Kujawskie go, WA, 1.15, s. 158-186.
Be a t a Bo r o w s k a, An d r z e j Br o n i c k i, Gr z e g o r z M a z u r
A G r a v e f r o m t h e G l o b u l a r A m p h o r a C u l t u r e i n Cz u ł c z y c e K o l o n i a, Si t e 6 , Sa w i n Co m m u n e, C h e ł m D i s t r i c t, Lu b l i n Vo i v o d s h i p
The grave was discovered in 1994 during construction works, which had partly damaged the northern part of the gra ve. The site is situated at the boundary of where Pagóry Chełm skie border with the Dubienka lowland. The excavations were earned out in 1998.
The grave was made of big flat stone blocks dug into cre taceous (marl) primary soil. The trapezium shaped base was divided into two chambers by a wall. The bottom was paved with tightly fitting small and flat stones. The grave did not have a stone slab cover. It is quite possible that the cover was made of timber (?).
In the southern grave chamber two male individuals were buried aged 20-30 and 50-60. They were buried back to back in a crouching position. Additionally, bone remains of a child (Infans I) as well as cervical vertebra and a left zygomatic bone of another adult individual were identified. The male indivi duals were of low height (x-165 cm). They had long skulls. In both cases, effects of illnesses of inflammatory nature were noted. The northern chamber contained remains of two wo men of unidentified age who were also buried in a crouching position, but facing each other. They were medium high (
154-159 cm). The heads of all the individuals were directed to the north.
Among the grave goods, there were 4 amphoras (the fifth vessel was destroyed by the discoverers), a bone chisel made of split metatarsus of a horse, a perforator - bone edge of a sheep or a goat (this tool was used to kill one of the men buried in the eastern part of the southern chamber), an axe made of banded flint, two flakes made o f Volhynian flint, a quartzite flake (?), a badly preserved amber bead, and animal bones con stituting consumption remains (cow and sheep or goat).
Human bones inside one of the vessels suggest cannibali stic practice.
The grave is a rare example of a realisation of the dual chamber idea. This type of construction is known from the Mazury group in the vicinity of Szczytno, Równina Garwoliń- ska, the Nałęczów Plateau, and Volhynia. However, there are no strict analogies. The radiocarbon dating and the archaeolo gical analysis allow us to connect the grave construction from Czułczyce Kolonia with the younger period o f phase III of the Globular Amphora culture. The site belongs to a transitory eastem-Lublin-region group - which existed at the juncture between the Polish and the eastern Volhynia-Podolia groups.
Muzeum Chełmskie w Chełmie,
