Dorobek twórczy Adama Krzyżanowskiego

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 686. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Aleksandra Lityƒska Katedra Historii MyÊli Ekonomicznej. Dorobek twórczy Adama Krzy˝anowskiego W 2003 r. min´∏a 130. rocznica urodzin Adama Krzy˝anowskiego, wybitnego ekonomisty, wielkiego humanisty, nauczyciela i wychowawcy wielu ekonomistów. Jego ˝ycie przypada na okres bardzo wa˝nych wydarzeƒ w historii narodu polskiego, które bada∏ i utrwala∏ w swoich pracach publikowanych przez wiele dziesićioleci, od czasów zaborów do odzyskania niepodleg∏oÊci, przez tworzenie nowych form ustrojowych po drugiej wojnie Êwiatowej. Inspiracjà jego dzia∏alnoÊci intelektualnej i spo∏ecznej by∏a liberalna koncepcja umi∏owania wolnoÊci jako najwy˝szej wartoÊci w ˝yciu gospodarczym i politycznym. By∏ cz∏owiekiem bardzo aktywnym, znanym naukowcem, nauczycielem, dzia∏aczem gospodarczym i spo∏ecznym oraz publicystà. Podejmowa∏ nie tylko zagadnienia teoretyczne ale równie˝ zwiàzane z praktykà ˝ycia gospodarczego. Krzy˝anowski pochodzi∏ z rodziny znanego ksi´garza krakowskiego. Urodzi∏ si´ w Krakowie 19 stycznia 1873 r. Z miastem tym zwiàzane by∏o ca∏e jego ˝ycie. Matur´ uzyska∏ w Gimnazjum Êw. Anny w Krakowie w 1889 r., nast´pnie studiowa∏ na Uniwersytecie Jagielloƒskim na Wydziale Prawa i Administracji. W 1894 r. uzyska∏ doktorat tej˝e uczelni. W roku akademickim 1894/1895 prowadzi∏ studia uzupe∏niajàce w Berlinie i w Lipsku. Po powrocie do Krakowa podjà∏ prace w charakterze koncypienta w C.K. Galicyjskiej Prokuratorii Skarbu. W latach 1896–1904 by∏ sekretarzem C.K. Krakowskiego Towarzystwa Rolniczego i redaktorem jego organu „Tygodnika Rolniczego.” RównoczeÊnie w latach 1894–1914 pracowa∏ jako nauczyciel ekonomii i skarbowoÊci w wy˝szym Studium Handlowym w Krakowie oraz od roku akademickiego 1901/02 na Wy˝szych Kursach dla Kobiet im. Baranieckiego. W 1908 r. habilitowa∏ si´ na Wydziale Prawa UJ. W 1912 r. zosta∏ mianowany profesorem nadzwyczajnym skarbowoÊci i ustawodawstwa skarbowego, a w 1916 r. otrzyma∏ tytu∏ profesora zwyczajnego1. Zwiàzany z UJ przez 1 Zob. Akta osobowe A. Krzy˝anowskiego, Archiwum UJ, sygn. S II 619; Teczka habilitacyjna A. Krzy˝anowskiego, Archiwum UJ, sygn. WP II 138..

(2) 112. Aleksandra Lityƒska. blisko 50 lat, prowadzi∏ wyk∏ady z ekonomii, skarbowoÊci, polityki gospodarczej, polityki agrarnej oraz liczne seminaria. Pe∏ni∏ wiele funkcji we w∏adzach uniwersyteckich: w latach 1927/1928 i 1930/1931 oraz w 1945 r. by∏ dziekanem Wydzia∏u Prawa, w latach 1933/1934–1937/1938 prorektorem UJ. W okresie mi´dzywojennym Krzy˝anowski rozwinà∏ szerokà dzia∏alnoÊç spo∏ecznà i politycznà. Dzia∏a∏ w Polskiej Akademii Nauk, w latach 1920–1938 pe∏ni∏ obowiàzki sekretarza Komisji Prawniczej, w latach 1929–1937 by∏ przewodniczàcym Komitetu Wydawnictw Ekonomicznych, a w latach 1934–1937 delegatem PAU do spraw Fundacji Kórnickiej. W 1926 r. wspó∏pracowa∏ z misjà amerykaƒskich ekspertów finansowych pod przewodnictwem Erwina Waltera Kemmerera. Dwukrotnie, tj. w 1927 r. i 1936 r., wyje˝d˝a∏ do Stanów Zjednoczonych na rokowania po˝yczkowe. W 1928 r. zosta∏ wybrany do sejmu z ramienia Bezpartyjnego Bloku Wspó∏pracy z Rzàdem. W sejmie objà∏ kierownictwo Komisji Skarbowej i wszed∏ do Komisji Bud˝etowej. By∏ generalnym sprawozdawcà rzàdowego projektu ustawy o prowizorium bud˝etowym za drugi kwarta∏ 1928 r., sprawozdawcà generalnym bud˝etu na rok 1928/1929. W latach 1936–1937 przewodniczy∏ delegacji Ministerstwa Skarbu do prowadzenia rokowaƒ po˝yczkowych z amerykaƒskimi kontrahentami. W 1937 r. zosta∏ powo∏any na przewodniczàcego Komisji Podatkowej przy Ministerstwie Skarbu i w tym samym roku na cz∏onka Komisji do Zbadania Gospodarki Przedsi´biorstw Paƒstwowych. Na prze∏omie 1939 i 1940 r., w wyniku akcji hitlerowskiej skierowanej przeciwko profesorom UJ, Krzy˝anowski by∏ wi´ziony przez trzy miesiàce w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Po zwolnieniu bra∏ udzia∏ w tajnym nauczaniu uniwersyteckim. W tym okresie przy∏àczy∏ si´ do Stronnictwa Demokratycznego. W 1945 r. zosta∏ powo∏any na cz∏onka komisji, która w Moskwie doprowadzi∏a do utworzenia Tymczasowego Rzàdu JednoÊci Narodowej. W Polsce Ludowej Krzy˝anowski by∏ pos∏em do Krajowej Rady Narodowej, póêniej zosta∏ wybrany do Sejmu Ustawodawczego. Dzia∏a∏ w Stronnictwie Demokratycznym jako prezes krakowskiej organizacji Stronnictwa. RównoczeÊnie prowadzi∏ wyk∏ady na UJ. By∏ jednym z wspó∏twórców odrodzonego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Przeniesiony na emerytur´ w grudniu 1948 r. za krytyk´ sytuacji politycznej i gospodarczej kraju, dzia∏a∏ w PAU a˝ do jej likwidacji. W latach 1956–1962, w okresie staraƒ o reaktywowanie PAU, zosta∏ wybrany jej prezesem i cz∏onkiem honorowym PTE. W grudniu 1956 r. zosta∏ reaktywowany jako profesor UJ, zaÊ w lutym 1957 r. podjà∏ wyk∏ady z nauki o ludnoÊci i historii gospodarczej. W 1960 r. przeszed∏ na emerytur´. Bogata twórczoÊç Krzy˝anowskiego (przesz∏o 200 pozycji ksià˝kowych i artyku∏ów) sk∏ada si´ z prac o charakterze teoretycznym oraz z publikacji zwiàzanych z ówczesnà sytuacjà gospodarczà i politycznà Polski2. Interesowa2 Chronologiczny wykaz publikacji Adama Krzy˝anowskiego, zarówno ksià˝kowych, jak i artyku∏ów, zawiera praca A. Lityƒskiej: A. Krzy˝anowski – wybitny ekonomista krakowski, Kraków 1989, s. 168–180..

(3) Dorobek twórczy Adama Krzy˝anowskiego. 113. ∏y go problemy rolne i demograficzne, teoria ekonomii, zagadnienia pieniàdza, historia gospodarcza. Jego prace teoretyczne wykazujà wp∏yw angielskiej ekonomii XIX w., zw∏aszcza Johna Stuarta Milla i Alfreda Marshalla. Idàc Êladem liberalnej ekonomii angielskiej, pos∏ugiwa∏ si´ koncepcjà cz∏owieka ekonomicznego, którà rozpatrywa∏ ∏àcznie z teorià motywów. Indywidualistyczny punkt widzenia doprowadzi∏ go do wniosku, ˝e cechà wszelkiej racjonalnej dzia∏alnoÊci ludzkiej jest post´powanie wed∏ug zasady gospodarnoÊci. Problemy racjonalnego gospodarowania analizowa∏ na szerokim tle historycznego rozwoju stosunków gospodarczych3. Pierwsze publikacje Krzy˝anowskiego zwiàzane by∏y z badaniami dotyczàcymi historii i sytuacji rolnictwa. Ukaza∏y si´ m.in. Studia agrarne (1900), Zwiàzki rolników („Roczniki Nauk Rolniczych” 1904, t. 3), Towarzystwa i stowarzyszenia rolnicze (1911). Postulowa∏ wówczas melioracj´ i komasacj´ gruntów, rozwój kredytu rolnego i spó∏dzielczoÊci. Zagadnienia teoretyczne z ekonomii i skarbowoÊci, które Krzy˝anowski podjà∏ po 1908 r., umo˝liwi∏y mu badanie wspó∏czesnych problemów ˝ycia spo∏eczno-gospodarczego kraju. I temu powiàzaniu teorii z praktykà prace jego zawdzićza∏y du˝y oddêwi´k w spo∏eczeƒstwie, sk∏ania∏y do dyskusji i polemik. W 1908 r. ukaza∏a si´ Teoria Malthusa, a w 1911 r. Pieniàdz. Kolejne prace: Za∏o˝enia ekonomiki (1919), Nauka o pieniàdzu i kredycie (1922) i Nauka o skarbowoÊci (1923) stanowià cz´Êci projektowanej wi´kszej pracy Zasady ekonomiki, której ca∏oÊç nie doczeka∏a si´ jednak realizacji. Krzy˝anowski uwa˝any jest za jednego z najwybitniejszych ekonomistów okresu mi´dzywojennego. Zyska∏ uznanie jako ideowy przywódca Szko∏y Krakowskiej. Ekonomistów tej Szko∏y ∏àczy∏a nie tyle wspólna postawa teoretyczna – by∏y to ró˝ne szko∏y ekonomii subiektywno-marginalnej – ile przede wszystkim wspólna postawa polityczno-ekonomiczna. Byli oni zwolennikami liberalizmu gospodarczego i politycznego. Idealizowali system wolnej konkurencji, postulowali wprowadzenie i przestrzeganie jego zasad w gospodarce Polski mi´dzywojennej. Do czo∏owych przedstawicieli Szko∏y Krakowskiej nale˝eli, oprócz Krzy˝anowskiego, Adam Heydel i Ferdynand Zweig – profesorowie UJ. Forum dzia∏alnoÊci Szko∏y Krakowskiej by∏o Towarzystwo Ekonomiczne w Krakowie, istniejàce w latach 1921–1939. Towarzystwo skupia∏o w swoich szeregach liberalnie ukierunkowanych teoretyków i praktyków ˝ycia gospodarczego, którzy rozwin´li szerokà dzia∏alnoÊç odczytowà i wydawniczà. Dzia∏acze Towarzystwa g∏osili has∏a nieskr´powanego rozwoju w∏asnoÊci prywatnej jako podstawy rozwoju gospodarczego kraju. Opracowywali programy reform finansowych i gospodarczych, popierali rozwój Polski przemys∏owo-rolniczej, a zw∏aszcza tych ga∏´zi gospodarki, które oparte by∏y na w∏asnym surowcu i taniej sile roboczej4. 3. Zob. A. Krzy˝anowski, Za∏o˝enia ekonomiki, Kraków 1920, s. 8. A. Lityƒska, Szko∏a Krakowska (1921–1939), Kraków 1983, s. 9–25, tej˝e: Polska myÊl ekonomiczna okresu mi´dzywojennego, Kraków 2001, s. 47. 4.

(4) 114. Aleksandra Lityƒska. Krzy˝anowski by∏ jednym z za∏o˝ycieli Towarzystwa Ekonomicznego. Od 1923 r. piastowa∏ urzàd wiceprezesa, a w 1930 r. prezesa. Funkcj´ t´ pe∏ni∏ do wybuchu drugiej wojny Êwiatowej. W latach inflacji, a nast´pnie hiperinflacji, wraz z innymi dzia∏aczami Towarzystwa przeprowadzi∏ na ∏amach prasy kampani´ publicystycznà przeciwko inflacji. Broni∏ poglàdu, ˝e wprowadzenie z∏otego musi poprzedzaç zrównowa˝enie bud˝etu i stabilizacja waluty w oparciu o po˝yczk´ zagranicznà. Zaleca∏ ograniczenie emisji pieniàdza na cele gospodarcze, a zw∏aszcza na kredyty d∏ugoterminowe. K∏ad∏ nacisk na przeprowadzenie reformy gospodarki w∏asnoÊcià paƒstwowà i rewizjà stosunku w∏adz paƒstwowych do organów samorzàdu. Kompleksowo problemy te przedstawi∏ w wydanej w 1931 r. pracy pt. Polityka i gospodarstwo. Krzy˝anowski nie wierzy∏ w ekonomicznà sprawnoÊç przedsi´biorstw paƒstwowych. Rozwija∏ tez´ o braku rentownoÊci przedsi´biorstw etatystycznych, których dzia∏alnoÊç opiera∏a si´ na ró˝nego rodzaju przywilejach i subwencjach ze strony paƒstwa, prowadzi∏a do rozbudowy administracji paƒstwowej i zmniejsza∏a kapita∏ spo∏eczny5. W okresie kryzysu gospodarczego lat trzydziestych Krzy˝anowski wraz ze Szko∏à Krakowskà rozwinà∏ program dewaluacji pieniàdza bez inflacji. Program ten mia∏ charakter post´powy, by∏ lepszym rozwiàzaniem wyjÊcia z kryzysu ni˝ prowadzona wówczas przez rzàd polityka deflacji. Nie zosta∏ on jednak uznany przez sfery rzàdzàce6. Najwa˝niejsze publikacje poÊwićone podstawowym przyczynom kryzysu i metodom usunićia jej skutków, og∏oszone w latach 1929–1935, Krzy˝anowski wyda∏ ponownie w pracy pt. Dolar i z∏oty (1936). Krzy˝anowski przez ca∏y okres mi´dzywojenny sta∏ na stanowisku liberalizmu ekonomicznego, który znalaz∏ pe∏ne teoretyczne uzasadnienie w jego pracach. Z wa˝niejszych prac Krzy˝anowskiego, wydanych jeszcze przed wybuchem drugiej wojny Êwiatowej, wymieniç nale˝y: Demograficzne oblicze kryzysu (1932), MoralnoÊç wspó∏czesna (1935), èród∏a i symptomy wzbogacania si´ nowoczesnych spo∏eczeƒstw (1938). Autor Polityki i gospodarstwa by∏ zwolennikiem liberalizmu nie tylko w ekonomice, ale i w ˝yciu politycznym. Po przewrocie majowym w 1926 r. popar∏ rzàd Józefa Pi∏sudskiego i w∏àczy∏ si´ do ekipy ekonomistów wspó∏pracujàcych z rzàdem. Wierzy∏ wówczas, ˝e Pi∏sudski stworzy „silny” rzàd, który przywróci zachwianà równowag´ w∏adz i b´dzie realizowaç polityk´ „ma∏ego bud˝etu”, tj. niskich obcià˝eƒ podatkowych dla ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw7. Z sanacjà zerwa∏ w imi´ swobód demokratycznych. W 1930 r. wystàpi∏ z BBWR i zrzek∏ si´ mandatu poselskiego na znak protestu przeciwko uwi´zieniu pos∏ów Centrolewu w BrzeÊciu nad Bugiem. Z jego inicjatywy Rada Wydzia∏u UJ wystosowa∏a do Prezydenta Rzeczypospolitej memoria∏ w sprawie BrzeÊcia. 5. Z. Knakiewicz, Deflacja polska 1930–1935, Warszawa 1967, s. 305–336. A. Krzy˝anowski, Polityka i gospodarstwo, Kraków 1931, s. 466–470. 7 A. Krzy˝anowski, Rzàdy marsza∏ka Pi∏sudskiego, Kraków 1928, s. 115–125. 6.

(5) Dorobek twórczy Adama Krzy˝anowskiego. 115. Krzy˝anowski rozpatrywa∏ zagadnienia gospodarcze równie˝ w kategoriach moralnych. Jego zdaniem stan moralny spo∏eczeƒstwa jest wypadkowà sytuacji ekonomicznej kraju, istniejàcych rozwiàzaƒ legislacyjnych i politycznych. Krytykowa∏ monizm polityczny, opowiada∏ si´ za uruchomieniem struktur pluralistycznych w ˝yciu politycznym. Nale˝a∏ do przeciwników totalitaryzmu. Takà postaw´ reprezentowa∏ równie˝ w pracach wydanych w Polsce Ludowej: Wiek XX. Zarys dziejów najnowszych (1947) i ChrzeÊcijaƒska moralnoÊç polityczna (1948). Pierwsza stanowi liberalnà odpowiedê na wydarzenia polityczne po pierwszej wojnie Êwiatowej i jest afirmacjà anglosaskiego kapitalizmu i systemu demokracji parlamentarnej. Druga podnosi znaczenie wartoÊci humanistycznych i zasad etyki chrzeÊcijaƒskiej w rozwiàzaniu problemów spo∏ecznych i zespoleniu politycznym Êwiata. Po przejÊciu na emerytur´ Krzy˝anowski opublikowa∏ wiele artyku∏ów poÊwićonych problemom historycznym i socjologicznym. W bibliotece PAU znajduje si´ kilkanaÊcie nieopublikowanych artyku∏ów Krzy˝anowskiego i maszynopisy dwóch wi´kszych prac o historii Polski XIX i XX w. i historii Rosji8. Krzy˝anowski zmar∏ w Krakowie 29 stycznia 1963 r. Dziesi´ç lat po jego Êmierci w Pary˝u zosta∏a wydana praca Krzy˝anowskiego pt. Dzieje Polski, poÊwićona historii politycznej Polski pierwszej po∏owy XX w., m.in. zawartemu we wrzeÊniu 1939 r. paktowi Ribbentrop-Mo∏otow, który uzna∏ on za czwarty rozbiór Polski. Prace Krzy˝anowskiego majà nie tylko historyczne znaczenie – przedstawiajà tak˝e wysokà wartoÊç jako studium ewolucji gospodarki polskiej w okresie mi´dzywojennym. W jego pracach znalaz∏y odzwierciedlenie w´z∏owe problemy gospodarcze kraju, takie jak: inflacja, hiperinflacja, deflacja, problemy kryzysowe, polityka ekonomiczna paƒstwa, metody finansowania rozwoju gospodarczego. Osiàgnićia Krzy˝anowskiego równie˝ na polu pedagogicznym sà powa˝ne. Wychowa∏ kilkanaÊcie generacji ekonomistów. By∏ libera∏em otwartym na poglàdy innych. Habilitowa∏ wielu wybitnych uczonych, reprezentujàcych odmienne od jego w∏asnych postawy teoretyczne i ideologiczne, m. in. Edwarda Taylora, Romana Rybarskiego, W∏adys∏awa Zawadzkiego, Oskara Langego, Janusza Libickiego. „By∏ doskona∏ym pedagogiem – pisze Edward Lipiƒski – i kierownikiem m∏odych talentów. Stwarza∏ dobry klimat dla samodzielnej pracy swoich uczniów, odznaczajàc si´ wyjàtkowà wprost tolerancjà dla obcych przekonaƒ. Jego wyk∏ady by∏y g∏oÊne, masowo ucz´szczane nie tylko przez studentów”9. Za dzia∏alnoÊç naukowà i dydaktycznà Krzy˝anowski zosta∏ odznaczony Krzy˝em Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, ponadto otrzyma∏ najwy˝8 Materia∏y po A. Krzy˝anowskim (m.in. r´kopisy nieopublikowanych prac i zapiski o charakterze pami´tnikarskim, Biblioteka PAU w Krakowie, sygn. 6830–6880. 9 E. Lipiƒski, Wspomnienia poÊmiertne o Adamie Krzy˝anowskim, „Ekonomista” 1963, nr 4..

(6) 116. Aleksandra Lityƒska. sze odznaczenie naukowe – doktorat honorowy z zakresu ekonomii na UJ. W uznaniu jego zas∏ug Polska Akademia Umiej´tnoÊci wybra∏a go na cz∏onka korespondenta Krajowego Wydzia∏u Historyczno-Filozoficznego w 1920 r., a potem na cz∏onka czynnego w 1927 r. The Work of Adam Krzy˝anowski This article presents the life and work of Adam Krzy˝anowski, the foremost representative of liberal economics in Poland and Professor of Economics at the Jagiellonian University. Krzy˝anowski was a very active man, as an academic, teacher, as well as social and economic activist. He wrote theoretical works mostly inspired by the English neo-classical school. He was a renowned essayist and penned many articles dedicated to important issues of social and economic life in pre-war Poland. He represented the interests of small and medium enterprises. Krzy˝anowski postulated that economic and political freedom are interrelated values and was a promoter of parliamentary democracy. He continued his academic and journalistic activities in the People’s Republic of Poland..

(7)