Rozprawy doktorskie (streszczenia
autoreferatów).
Biuletyn Polonistyczny 6/17, 68-89
A n t o n i n a B a r t o s z e w i c z : T e o r i a i k r y t y k a w l a t a c h 1 8 3 1 - 1 8 6 3 * P r o m o t o r : p r o f * B r . N a d o l s k i (UMK)* R e o e n z e n c i : p r o f p r o f * K * G ó r s k i (UMK) i W*Danek ( W S P - K r a k ó w ) . U n i w e r s y t e t M ik o ł a j a K o p e r n i k a w T o r u n i u , 1961 * P r a o k s k ł a d a s i ę z 6 r o z d z i a ł ó w . R o z d z i a ł I - Ruch u m y s ł o w y nu z i e m i a c h p o l s k i c h w l a t a c h 1 8 3 1 - 1 8 6 3 - p r z e d s t a w i a s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e w a r u n k i r o z w o j u r u c h u u m y sł ow e go * R o z p a t r z o n o t u k w e s t i ę s t o s u n k u b a d a n e j p u b l i c y s t y k i do f r a n c u s k i c h d o k t r y n s p o ł e c z n y c h , p r z e d s t a w i o n o z a r y s r o z w o j u p r a s y , p r z e a n a l i z o w a no s t o s u n e k k r y t y k i k r a j o w e j do r o m a n t y z m u , w r e s z o i e s p r ó b o w a no o d c z y t a ć z z e b r a n y c h m a t e r i a ł ó w d y r e k t y w y d l a d z i a ł a l n o ś c i k r y t y k a . R o z d z i a ł I I z a w i e r a a n a l i z ę s p o r ó w o m o d e l d l a p o w i e ś c i p o l s k i e j , z k t ó r e j t o a n a l i z y w y n i k a , ź e w c e n t r u m owych s p o r ó w z n a l a z ł o s i ę p r z e d e w s z y s t k i m w s p ó ł c z e s n e p o w i e ś o i o p i s a r s t w o f r a n o u s k i e i ż e s p o r y o m o d el d l a p o w i e ś c i p o l s k i e j m i a ł y c h a r a k t e r p o l i t y c z n y * W r o z d z i a l e I I I omówiono z a g a d n i e n i e s t o s u n k u p o w i e ś c i do p o e z j i , e p o s u , d r a m a t u w r o z w a ż a n i a c h k r y t y k i k r a j o w e j * R o z d z i a ł IV z a w i e r a p r o b l e m a t y k ę f o r m a l n ą p o w i e ś c i w k r y t y ce k r a j o w e j ; R o z p o c z y n a s i ę od a n a l i z y u ż y w a l n o ś c i t e r m i n ó w " r o m a n s " , " p o w i e ś ć " , " o b r a z " , " p o w i e ś ć p o e t y c k a " , " g a w ę d a " , " p r z e d m i o t " , " o b r o b i e n i e " , " i d e a " * D a l e j z r e f e r o w a n o w tym r o z d z i a l e p o g l ą d y k r y t y k i k r a j o w e j n a t e m a t b o h a t e r ó w p o w i e ś c i o w y c h * P r o b i e r a R e a l i z m u r o z p a t r z o n o w dwóch f a z a c h : 1* n a s z k i c o w a n o d z i e j e t e r m i n u , 2* p o d j ę t o p r ó b ę o p i s a n i a m e t o d y l i t e r a c k i e g o o p r a c o w a n i a r z e c z y w i s t o ś c i w p o w i e ś c i k r a j o w e j « Z a k o ń c z o n o r o z d z i a ł omówieniem p o d s t a w k l a s y f i k a c j i p o w i e ś c i w k r y t y c e b a d a n e g o o k r e s u *
- 69 * R o z d z i a ł V - P o w i e ś ć h i s t o r y c z n a - r o z p o c z y n a s i ę a n a l i z ą s t o s u n k u do p r z e s z ł o ś c i p o s z c z e g ó l n y c h odłamów k r y t y k i . S p ó r 0 p o w i e ś ó h i s t o r y c z n ą w l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą t y c h u k a z u j e ó w c ze s n e t e o r i e w a s p e k c i e p r a k t y k i p o w i e ś c i o w e j * W r o z d z i a l e 71 z a n a l i z o w a n o k o n o e p c j ę o b r a z u r z e c z y w i s t o ś c i w p o w i e ś c i o t e m a t y o e w s p ó ł c z e s n e j * K r y t y k a k o n s e r w a t y w n a wy p o w i e d z i a ł a w a l k ę p o w i e ś c i p o d e j m u j ą c e j a k t u a l n ą p r o b l e m a t y kę s p o ł e c z n ą * S p ó r o p o w i e ś ć t e n d e n c y j n ą s p r e o y z o w a ł p r o b l e m a t y k ę t e n d e n o y j n o ś c i w l i t e r a t u r z e , p o d n i ó s ł n a j w a ż n i e j s z ą p r o b l e m a t y k ę t e o r e t y c z n ą , j a k ą n a s u w a ł a p o w i e ś ć o t e m a t y c e w s p ó ł c z e s n e j . R o z w a ż a n i a n a t e m a t p o w i e ś c i z e ś r o d k o w a ł y s i ę g ł ó w n i e n a j e j g e n e z i e i r e c e p c j i # S t a ł o s i ę t a k d l a t e g o , że u s t a l e n i e r o d o wodu nowego g a t u n k u l i t e r a c k i e g o b y ł o n i e z b ę d n y m w a r u n k i e m t e o r e t y o z n e g o o p a n o w a n i a j e g o ż y w i o ł o w e g o r o z w o j u , p o m a g a ł o u s t a l i ć no r m y d l a i n t e r p r e t a c j i i o c e n y j e g o p r z e j a w ó w * P o w i e ś ć o k a z a ł a s i ę g a t u n k i e m , k t ó r y z r a c j i s w o i c h f o r m a l n y c h 1 t r e ś c i o w y c h o s o b l i w o ś c i z n a l a z ł s i ę w c e n t r u m ó w c z e s n e j p r o b l e m a t y k i k u l t u r a l n e j * I n t e r e s o w a n e s i ę p o w i e ś c i ą j a k o narzę*- d z i e m e d u k a o j i * Ogromną r o l ę w k s z t a ł t o w a n i u s i ę t e o r i i i k r y t y k i p o w i e ś c i w badanym o k r e s i e o d e g r a ł a d e m o k r a t y c z n a p u b l i c y s t y k a l i t e r a c k a * Od k r y t y k ó w - d e m o k r a t ó w w y s z ł y n a j c e n n i e j s z e k o n c e p c j e t e o r e t y c z n e ( p r o p o z y c j e s y s t e m a t y k i p o w i e ś c i L e s z k a D u n i n a - B o r k o w s k i e g o ) , k r y t y o y - d e m o k r a c i w a l c z y l i o r z e c z y w i s t e n o w a t o r s t w o w d z i e d z i n i e t w ó r c z o ś c i p o w i e ś c i o w e j , z w a l c z a l i w s z y s t k o , co hamowało r o z w ó j p o w i e ś c i p o l s k i e j * Zygmunt D o k u r n o: K o m p o z y c j a u t w o r ó w l i r y c z n y c h C. K * N o r - w i d a ( d o r * 1 8 5 2 ) * P r o m o t o r : p r o f * K . G ó r s k i (UMK)* R e c e n z e n c i :
p r o f * K.Wyka ( U J ) i doo* A . H u t n i k i e w i c z (UMK). U n i w e r s y t e t M i k o ł a j a K o p e r n i k a w T o r u n i u , 1 9 6 2 . W s t ę p z a w i e r a r o z w a ż a n i a z z a k r e s u t e o r i i l i t e r a t u r y ; p o d d a n o t u k r y t y c e r o z p o w s z e c h n i o n e o k r e ś l e n i e l i r y k i j a k o r o d z a j u l i t e r a c k i e g o z w i ą z a n e g o j a k o ś s z c z e g ó l n i e z p r z e ż y c i a m i e m o c j o n a l n y m i . P r z e g l ą d r ó ż n y c h a s p e k t ó w t e j s p r a w y p r o w a d z i do o d r z u c e n i a p o p u l a r n y c h o k r e ś l e ń l i r y k i , gdyż o k a z u j ą s i ę o ne d e f i n i c j a m i typow o z a o b s z e r n y m i . A n a l i z a u t w o r ó w N o r w i d a o r a z t y p o w y c h w i e r s z y l i r y c z n y c h i n n y c h p o e t ó w w s k a z u j e n a t o ,
że i s t o t y l i r y k i n a l e ż y p o s z u k i w a ć w s p o s o b i e u k s z t a ł t o w a n i a s t r u k t u r p o e t y c k i c h - p o l e g a o na na t a k i m u k s z t a ł t o w a n i u wy p o w i e d z i p o e t y c k i e j , w k t ó r y m n a p l a n p i e r w s z y w y s u w a j ą s i ę e l e m e n t y u s t o s u n k o w a n i a s i ę do r z e c z y w i s t o ś c i ( e l e m e n t y p r z e k o n a n i o w e ) . P r z y t a k i m u j ę c i u s p r a w y k o m p o z y c j a l i r y k i p o l e g a n a w y e k s p o n o w a n i u e l e m e n t ó w p r z e k o n a n i o w y c h w u t w o r z e p o e t y c k i m . H o z d z i a ł I f p o ś w i ę c o n y o k r e s o w i w a r s z a w s k i e m u , w y o d r ę b n i a k o m p o z y c j e p r z e c i w s t a w n e ( u d r a m a t y z o w a n e i n i e u d r a m a t y z o w a n e ) o r a z k o m p o z y c j e d e k l a r a t y w n e i w y k a z u j e , j a k p r z e z t a k i e u k s z t a ł t o w a n i e w y p o w i e d z i l i r y c z n e j u w i d a c z n i a s i ę d o m i n o w a n i e r e f l e k s j i w m ł o d z i e ń c z e j l i r y c e N o r w i d a . H o z d z i a ł I I ( 1 8 4 2 - 1 8 4 ? ) omawia k o m p o z y c j e n i e s p o i s t e , w któ-» r y o h s p o z a n i e s p o k o j n y c h , s k o m p l i k o w a n y c h k o n s t r u k c j i w y ł a n i a s i ę w i e l k i e b o g a c t w o m y ś l i . Typowym p r z y k ł a d e m t a k i e j k o n s t r u k c j i j e s t w i e r s z "Do mego b r a t a L u d w i k a ” . W u t w o r z e tym o g ó l n a t e n d e n c j a do g r o m a d z e n i a r e f l e k s j i n a t r a f i a n a d o d a t k o w y b o d z i e c , z w i ą z a n y z g a t u n k i e m l i t e r a c k i m , j a k i t e n u t w ó r r e p r e z e n t u j e . Luźne z e s t a w i e n i e uwag o ś w i e c i e w u j ę c i u e p i s t o l a r - nym n a b i e r a e c h b e z p o ś r e d n i e g o , s w o bo d ne go w y z n a n i a p r z e d o s o b ą b l i s k ą , p r z e d k t ó r ą można z w i e r z a ć s i ę z t e g o w s z y s t k i e g o , oo p r z y c h o d z i na m y ś l . F a k t , ż e s t r u k t u r a l i r y c z n a , p o l e g a j ą c a n a l u ź n y m ł ą c z e n i u e l e m e n t ó w w y o b r a ż a l n y c h i p r z e k o n a n i o w y c h w s k o m p l i k o w a n ą c a ł o ś ć , d o m i n u j e w o b e c n e j t w ó r c z o ś c i p o e t y c k i e j n a s z e g o k r ę g u k u l t u r a l n e g o , wymownie ś w i a d o z y o h i s t o r y c z n y m z n a c z e n i u d z i e ł p o e t y , k t ó r y w w i e r s z u "Do mego b r a t a L u d w i k a " n i e t y l k o w p r o w a d z i ł t a k ą , r o z b i t ą n a a t o m y , k o n s t r u k c j ę p o e t y c k ą , a l e w tym samym u t w o r z e r z u c i ł s z e r e g m y ś l i u z a s a d n i a j ą c y c h t a k i e p o d e j ś c i e do d z i e ł a s z t u k i . R o z d z i a ł I I I ( 1 8 4 7 - 1 8 5 2 ) p r z e d s t a w i a , j a k p r z e z i d e ę p i e ś n i o " s z a t a c h u b o ż u o h n y o h " k s z t a ł t o w a ł a s i ę a s c e t y c z n a , n o w a t o r s k a l i r y k a N o r w i d a . P o e t a s t o s u j e c o r a z b a r d z i e j r y g o r y s t y c z n ą s e l e k c j ę ś r o d k ó w w y r a z u a r t y s t y c z n e g o ; z m i e r z a do s t w o r z e n i a p r o s t y c h , z w a r t y c h k o n s t r u k c j i , gd y ż t y l k o t a k i e f o r m y m o g ły w y t r z y m a ć n a p ó r n i e s p o k o j n e g o i n t e l e k t u . W l i r y k a c h z t e g o o k r e s u z n a j d u j e m y j u ż z a p o w i e d ź p r z y s z ł e g o t w ó r c y " ^ a d e - mecum".
71
-Jan M a l i n o w s k i : Powieść historyczna w polskim dwu dziestoleciu międzywojennym. Promotor: prof. K.Górski (UMK)« Recenzenci: prof* K.Wyka ( U J ) i doc* A.Hutnikiewicz (UMK)* Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 1961*
A utor p racy zajął się genezą literacką i społeczną powieści historycznej, jej tematami i zagadnieniami, techniką pisarską oraz syntezą dorobku* Tak pojęta interpretacja badanego proble mu została ponadto uzupełniona częścią o charakterze informa
cyjnym, obejmującą zestawienie literatury przedmiotowej oraz indeks nazwisk i tytułów*
Pierwsza część pracy - "Geneza literacka i społeczna" - za wiera dwa rozdziały: "Tradycja literacka powieśoi historycznej w Polsce" oraz MUgólna charakterystyka lat 1918-1939"« Pierwszy
z nich ma za zadanie uświadomienie dróg rozwojowych polskiego powieściopisarstwa historycznego przed 1918 r* i ustalenie mo mentów istotnych dla jego dorobku. W związku z tym omawia okres wstępny dla naszej powieśoi historycznej, uwzględniając jej
zalążki w romansie staropolskim, twórczości W.Potockiego, im portowanej beletrystyoe XVII i XVIII w*, powieściach okresu stanisławowskiego* Następnie zwraca uwagę na narodziny badane«* go gatunku w twórczości Niemcewicza, szczególnie zastanawiając się nad jej stosunkiem do walterskotyzmu, później zaś śledzi usiłowania kontynuatorów Niemcewicza w osobach Bernatowicza,
Bronikowskiego, Skarbka i Wężyka. Rozwój polskiej powieści hi storycznej w dobie romantyzmu został udokumentowany twórczośola Krasińskiego, Czajkowskiego, wczesnymi powieściami Kraszewskie« go, pisarstwem Magnuszewskiego, Rzewuskiego, Grabowskiego,
Chodźki i Kaczkowskiego* Okres pozytywizmu pozostaje pod zna kiem egzotyzmu powieści Jeża, późniejszej twórczości Kraszew skiego, a przede wszystkim pisarstwa Sienkiewicza i "Faraona" Prusa* Na uwagi o osiągnięciach okresu Młodej Polski złożyły się synteza zasług Żeromskiego, opinia o "Roku 1794" Reymonta i wzmianka o twórozości Sieroszewskiego*
Rozdział drugi ozęści pierwszej, pt* "Ogólna charakterystyka lat 1918-1939", ma na oelu uprzytomnienie genezy społecznej polskiej powieści historycznej w dwudziestoleciu* Podejmuje on próbę stworzenia syntezy całokształtu stosunków epoki i charak terystycznych dla niej prądów umysłowych jako gleby, na której- rozwinie się m.in. powieściopisarstwo historyczne*
C z ę ś ć d r u p a p r a c y , s k ł a d a j ą c a s i ę z s z e ś c i u r o z d z i a ł ó w , od t r z e c i e g o do ósmego w ł ą c z n i e z a w i e r a u s y s t e m a t y z o w a n e z e b r a n i e t e m a t y k i p o w i e ś c i h i s t o r y c z n e j - w p i ę c i u k o l e j n y c h r o z d z i a ł a c h - o r a z s y n t e t y c z n e u j ę c i e p r o b l e m a t y k i w r o z d z i a l e n a s t ę p n y m . T r z e c i a c z ę ś ć p r a c y ma n a c e l u z b a d a n i e w y b r a n y c h z a g a d n i e ń z z a k r e s u t e c h n i k i p i s a r s k i e j . Z a s a d a w y b o r u z o s t a ł a w tym wy p a d k u p o j ę t a j a k o k o n i e c z n o ś ć o g r a n i c z a n i a s i ę do k w e s t i i c h a r a k t e r y s t y c z n y c h i s z c z e g ó l n y c h w y ł ą c z n i e w o b r ę b i e r e f e r o w a n e g o g a t u n k u l i t e r a c k i e g o . C z ę ś ć t a o b e j m u j e r o z d z i a ł y : "Two r zy w o l i t e r a c k i e * 1 i " P r o b l e m y k o m p o z y c y j n e ” . R o z d z i a ł " T w o r z y wo l i t e r a o k i e " z a j m u j e s i ę w i ę c p o z a h i s t o r y c z n y r n i m a t e r i a ł a m i p o m o c n i c z y m i j a k o j e d n ą z o s o b l i w o ś c i p o w i e ś c i h i s t o r y c z n e j d w u d z i e s t o l e c i a , n a s t ę p n i e z a ś w y k a z u j e , j a k i u d z i a ł w j e j k s z t a ł t o w a n i u s i ę p o s i a d a ł y t a k i e c z y n n i k i , j a k s t u d i a naukowe i a r c h i w a l n e , z a b y t k i l i t e r a t u r y p i ę k n e j , p o m n i k i s z t u k p l a s t y c z n y c h , t j . a r c h i t e k t u r y , r z e ź b y , m a l a r s t w a i s z t u k i s t o s o w a n e j . W r o z d z i a l e p t . " P r o b l e m y k o m p o z y c y j n e ” p r a o a , w z w i ą z k u z i s t n i e n i e m s t a t y c z n e j i d y n a m i c z n e j m e t o d y o b r a z o w a n i a p r z e s z ł o ś c i , p o d k r e ś l a dyna mizm p o w i e ś c i h i s t o r y c z n e j d w u d z i e s t o l e c i a . C z ę ś ć o s t a t n i a z a w i e r a m a t e r i a ł y i n f o r m a c y j n e . S k ł a d a s i ę na ode z e s t a w l i t e r a t u r y p r z e d m i o t o w e j . Z e s t a w b i b l i o g r a f i c z n y można u w a ż a ć z a p r a w i e p e ł n y do r o k u 1 9 5 5 . J ó z e f Z b i g n i e w B i a ł e k : D z i a ł a l n o ś ć k r y t y c z n o l i t e r a c k a L u d w i k a F r y d e g o n a t l e d y s k u s j i o l i t e r a t u r z e i k r y t y c e w l a t a c h 1 9 2 9 - 1 9 3 9 * P r o m o t o r : p r o f . K.Wyka ( U J ) . R e c e n z e n c i : p r o f . J . K u l c z y c k a - S a l o n i (UW), d o c . S t . Z a b i e r o w s k i ( V / S P - K a t o w i c e ) i J . N o w a k o w s k i ( W S P - K r ak ó w ) . Wyższa S z k o ł a P e d a g o g i c z n a w K r a k o w i e , 1 9 6 2 . P r a o a s k ł a d a s i ę z s z e ś c i u r o z d z i a ł ó w , w k t ó r y c h omówiono k o l e j n o b i b l i o g r a f i ę k r y t y k a n a t l e ś r o d o w i s k a w a r s z a w s k i e j m ł o d z i e ż y p o l o n i s t y c z n e j , j e g o p o g l ą d y s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e , f i l o z o f i c z n e , m e t o d o l o g i c z n e i t e o r e t y c z n e p o d s t a w y j e g o k r y t y k i , p r o g r a m l i t e r a c k i , m e t o d ę k r y t y c z n ą o r a z s t o s u n e k do w s p ó ł c z e s n y c h mu k r y t y k ó w , p i s a r z y , t e o r e t y k ó w i b a d a c z y l i t e r a t u r y . Wraz z p r z y p i s a m i , z e s t a w e m p r a c k r y t y c z n y c h F r y d e g o ( n a p i s a ł
73 -i c h 1 0 6 ) r o z p r a w a l -i c z y 255 s t r o n -i c m a s z y n o p -i s u * Główną n -i e j a k o t e z ą p r a c y j e s t o d p o w i e d ź n a p y t a n i e , kim b y ł Ludwik F r y - de j a k o k r y t y k l i t e r a c k i i j a k i e w a r t o ś c i r e p r e z e n t u j e j e g o d o r o b e k k r y t y c z n y n a t l e ó w c z e s n y c h d y s k u s j i o l i t e r a t u r z e i k r y t y c e . O d p o w ie d ź n a p o w y ż s z e p y t a n i e z a w i e r a s i ę w s f o r m u ł o w a n i a c h i s ą d a c h o d z i a ł a l n o ś c i F r y d e g o , o j e g o i d e a ł a c h j a k o k r y t y k a , p r a k t y k a i i d e o l o g a l i t e r a c k i e g o * W o p a r c i u o a r t y k u ł y k r y t y c z ne F r y d e g o i i n n y c h s t a r a ł e m s i ę o d t w o r z y ć z a ró w n o p r z e b i e g d r o g i ż y c i o w e j i l i n i i r o z w o j o w e j t e g o k r y t y k a , j a k p o d s t a w o wy z e s p ó ł j e g o p o g l ą d ó w . F r y d e d o j r z e w a ł w ś r o d o w i s k u m ł o d e j i n t e l i g e n c j i w a r s z a w s k i e j , n a U n i w e r s y t e o i e W a r s z a w s k i m , w K o l e P o l o n i s t ó w , w o r g a n i z a c j a c h i k l u b a o h s t u d e n c k i c h . W c z a s i e s t u d i ó w u n i w e r s y t e c k i c h u p r a w i a ł d o r y w c z o t w ó r c z o ś ć p o e t y c k ą i p r a c ę r e c e n z e n t a u t w o r ó w p o w i e ś c i o w y c h i p o e t y c k i c h * Po s t u d i a c h , mimo d u ż y c h u z d o l n i e ń w k i e r u n k u b a d a ń n a u k o w y c h (dowodem - i n t e r e s u j ą c e r o z p r a w y : " B a rw y w " B a l l a d y n i e ” S ł o w a o k i e g o " i " P r o b l e m n o w e l i " ) , F r y d e c a ł k o w i c i e p o ś w i ę c i ł s i ę d z i a ł a l n o ś c i k r y t y c z n o l i t e r a c k i e j . Z a s a d n i c z a d z i a ł a l n o ś ć F r y d e g o j a k o k r y t y k a l i t e r a c k i e g o zamyka s i ę w l a t a c h 1 9 3 4 - 1 9 3 9 * Rok 19 37 d z i e l i j e g o p r a c ę n a dwa o k r e s y , e w o l u c j a i d e o w a F r y d e g o p r z e b i e g a bowiem od w z g l ę d n e g o r a d y k a l i z m u do u z n a n i a za w y t y c z n ą d z i a ł a n i a p o s t a w y k l a r k o w s k i e j , z k t ó r ą w p i e r w s z y m o k r e s i e d z i a ł a l n o ś c i p o l e m i z o w a ł n a p r z y k ł a d z i e p r a c K a r o l a I r z y k o w s k i e g o . K l e r k i z m s t a ł s i ę p l a t f o r m ą j e g o d z i a ł a l n o ś c i k r y t y c z n o l i t e r a c k i e j w l a t a c h 1 9 3 8 - 1 9 3 9 * W z a k r e s i e k r y t y k i F r y d e b y ł z w o l e n n i k i e m k r y t y k i p r o g r a m o w e j , p o s t u l u j ą c e j * O s t r o z w a l c z a ł k r y t y k ę o p i s o w ą , f o r m a l i s t y - c z n ą , o d r z u c a ł b i o g r a f i z m , p s y o h o l o g i z m i n a t u r a l i z m * P o c z ą t kowo o p i e r a ł s i ę na p o s t a w i e b a d a w c z e j B r z o z o w s k i e g o , p ó ź n i e j s t a ł s i ę r z e c z n i k i e m k o n c e p c j i t e o r e t y c z n y c h i e s t e t y c z n y c h I r z y k o w s k i e g o , M a r i t a i n a , Z n a n i e c k i e g o . J e g o k r y t e r i a o c e n y , z m i e n n e w c i ą g u d z i a ł a l n o ś c i , p o z w a l a ł y mu z aw s ze wydobyć n a j i s t o t n i e j s z e w a r t o ś c i a n a l i z o w a n y c h d z i e ł . Za p r z e d m i o t swych omówień w y b i e r a ł p r z e d e w s z y s t k i m u t w o r y n a j l e p s z e * D l a t e g o j e g o n a j c e n n i e j s z y m i e s e j a m i s ą p r a c e o D ą b r o w s k i e j , Na łko w s k i e j , W i t t l i n i e , G o m b r o w i c z u .
Obok f o r m u ł o w a n i a o g ó l n y c h w y t y c z n y c h i są dów wobeo l i t e r a t u r y i s i e b i e , F r y d e z a p r a g n ą ł b y ć p r z y w ó d c ą g r u p y , i d e o l o g i e m , B y ł w s p ó ł t w ó r c ą g r u p y " P i ó r o " , do k t ó r e j n a l e ż e l i m . i n * C z e c h o w i o z , M i ł o s z , Z a g ó r s k i , P r z y b o ś i d l a k t ó r e j o p r a c o w a ł , w o p a r c i u o e s t e t y k ę M a r i t a i n a , nową p o e t y k ę , nowy s t y l , w z ó r p o e z j i c z y s t e j . W t y o h n i e u d a n y c h r a c z e j i b a r d z o d y s k u s y j n y c h t e z a c h F r y d e o p i e r a ł s i ę n a k o n c e p c j i s z t u k i s p i r y t u a l i s t y c z n e j , n a k r e a c j o n i z m i e , m o r a l n e j c z y s t o ś c i i n t e n c j i a r t y s t y c z n y c h . I n s t r u m e n t e m j e g o w a l k i o k r e a c j o n i z m p o e t y c k i m i a ł a t e ż b y ć , obok a r t y k u ł ó w p r o g r a m o w y c h w " P i ó r z e " i " P i o n i e " , " A n t o l o g i a w s p ó ł c z e s n e j p o e z j i p o l s k i e j " ( 1 9 3 9 ) , u ł o ż o n a w s p ó l n i e z A n t o n i m A n d r z e j e w s k i m .
W pierwszych latach działalności Fryde był przeciwny autono micznemu traktowaniu literatury, uważał bowiem, że "literatu ra jest w pewien sposób określana przez życie", a jej bytem realnym, społecznym jest związek z potrzebami odbiorcy. Akcen tował więc wartość metody realistycznej w literaturze* Nad rzędną zasadą wartościowania Frydego była ocena dzieła po przez realizację w nim i manifestację określonego świata war tości* Nie uznawał prozy naturalistycznej i psychologicznej* Surowej krytyce poddawał zwłaszcza obiektywizm naturalistycz- ny, zwany przez niego "postawą spektatorską". Negował też war tość utworów, które legitymowały się wyłącznie doskonałą for mą artystyczną. W l a t a o h 1 9 3 7 - 1 9 3 9 F r y d e z m i e n i ł k r y t e r i a w a r t o ś c i o w a n i a : w p e ł n i t e r a z a p r o b o w a ł e s t e t y k ę n e o t o m i s t y c z n ą , k t ó r a k a z a ł a mu u z n a ć a u t o n o m i z m l i t e r a t u r y , g ł o s i ć k r e a c j o n i z m p o e t y c k i , " i d e a ł b l a s k u f o r m y n a d m a t e r i ą " * N ie z m i e n i ł mimo t o swego p o z y t y w n e g o s t o s u n k u do w i e l k i e j s z t u k i e p i c k i e j , h u m a n i s t y c z n e j , u o s o b i o n e j w t w ó r o z o ś c i j e g o u l u b i o n e j p i s a r k i - M a r i i D ą b r o w s k i e j * A le F r y d e b y ł n i e t y l k o z a " r e a l i z m e m " , a p r z e c i w " t r a g i c z n o ś c i " ; b y ł r ó w n i e ż z a " d r w i n ą " , p o n i e w a ż obok D ą b r o w s k i e j - Gombrowicz b y ł d l a n i e g o wz or em, z w ł a s z c z a j e ś l i c h o d z i o p r o z ę k o n s t r u k c y j n ą , r a c j o n a l i s t y c z n ą .
Z zestawienia dorobku krytycznego Frydego z pracą innych krytyków tego czasu wynika, że był on bodaj najzdolniejszym krytykiem swego pokolenia. Jego system krytyczny, wypracowa ny w ciągu kilku lat działalności, oparty na rzetelnej
pod-b u d o w i e t e o r e t y c z n e j , p o n a d t o w y s o k i e u z d o l n i e n i a k r y t y c z n e - p o z w a l a ł y mu o p r a c o w a ć c i e k a w e c h a r a k t e r y s t y k i w s p ó ł c z e s n e g o mu p o k o l e n i a , s y n t e t y c z n i e u j ą ć w s p ó ł c z e s n e z j a w i s k a l i t e r a c k i e * P r a c a m o ja o zap o m n ia ny m , w y b i t n y m k r y t y k u g e n e r a c j i l a t t r z y d z i e s t y c h , zamordowanym p r z e z h i t l e r o w c ó w w c z a s i e o s t a t n i e j w o j n y , j e s t z g a t u n k u r o z p r a w s z c z e g ó ł o w y c h , s i ł ą r z e c z y n i e p r e t e n d u j ą c y c h p r z y d z i s i e j s z y m s t a n i e b a d a ń n a d k r y t y k ą l i t e r a c k ą XX w i e k u do u j ę ć w p e ł n i s y n t e t y c z n y c h * O p a r t a j e s t g ł ó w n i e n a m a t e r i a l e c z a s o p i ś m i e n n i c z y m . J e s t p r ó b ą p r z y p o m n i e n i a z a r ó w n o d z i a ł a l n o ś c i k r y t y c z n e j F r y d e g o , j a k i j e g o i n t e r e s u j ą c e g o s y s t e m u k r y t y c z n e g o . Z d z i s ł a w H i e r o w s k i : P r o b l e m y l i t e r a t u r y ś l ą s k i e j XIX i i XX w. P r o m o t o r : p r o f . S t . K o l u b u s z e w s k i ( U n i w . W r o c ł . ) . r i e o e n - z e n c i : p r o f . K.Wyka ( U J ) i K . P o p i o ł e k ( U n i w . W r o c ł . ) . Wyższa S z k o ł a P e d a g o g i c z n a w O p o l u , 1 9 6 2 . P r z e d m i o t e m p r z e w o d u d o k t o r s k i e g o s ą t r z y p u b l i k a c j e z l a t 1 9 5 7 - 1 9 6 1 : 1 ) C z t e r y s z k i c e , Kraków 1 9 5 7 , s s . 2 3 3 , 2 ) N a u c z y c i e ! z L u b s z y , K a t o w i c e 1 9 6 1 , s s . 1 7 4 > 3 ) B o h a t e r o w i e i r o z c z a r o w a n i , K a t o w i c e 1961 ( o d b . z MZ a r a n i a Ś l ą s k i e g o " ) , s s . 2 5 . W z a k r e s t e m a t u w c h o d z ą w s z y s t k i e s z k i c e tomu " N a u c z y c i e l z L u b s z y " , s z k i c o l i t e r a t u r z e p o w s t a ń ś l ą s k i c h " B o h a t e r o w i e i r o z c z a r o w a n i " , a z tomu " C z t e r y s z k i c e " - s z k i c m o n o g r a f i c z ny o t w ó r c z o ś c i G us taw a M o r c i n k a . Z a w a r t e w tym t o m i e s z k i c e o P o l i G o j a w i c z y ń s k i e j i J a n i e B r z o z i e s ą j u ż pewnym p o s z e r z e n i e m z a g a d n i e n i a . N a j o g ó l n i e j s z y c h a r a k t e r ma s z k i c o t w i e r a j ą c y tom " N a u c z y c i e l z L u b s z y " - z a t y t u ł o w a n y "Na g ó r n o ś l ą s k i m u g o r z e " . J e s t t o p r ó b a z w i ę z ł e g o p r z e d s t a w i e n i a r o z w o j u p i ś m i e n n i c t w a p o l s k i e g o na Ś l ą s k u od ś r e d n i o w i e c z a po o k r e s m i ę d z y w o j e n n y - n a t l e w a r u n ków h i s t o r y c z n y c h . J a k o j e d n ą z g ł ó w n y c h c e c h p o l s k i e g o p i ś m i e n n i c t w a n a Ś l ą s k u p o d k r e ś l o n o j e g o c h a r a k t e r u ż y t k o w y , p o d p o r z ą d k o w a n i e go po t r z e b o m l u d o w e g o o d b i o r c y , a w i ę c z a r a z e m ś w ia d o m ą r e z y g n a c j ę z s a m o d z i e l n y c h a m b i c j i i d ą ż e ń t w ó r c z y c h . D o p i e r o s t o p n i o w o i n i e ś m i a ł o b u d z i s i ę m y ś l o n a w i ą z a n i u do d o r o b k u l i t e r a t u r y n a r o d o w e j , m y ś l , k t ó r ą w f o r m i e pew neg o p r o g r a m u z a c z n ą u j m o wać d o p i e r o p i s a r z e ś l ą s c y o k r e s u M ł o d e j P o l s k i . 75
-Od w y s t ą p i e n i a Lompy p i ś m i e n n i c t w o t o s t a j e s i ę do kum entem b u d z ą c e j s i ę na Ś l ą s k u p o l s k i e j ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j * Ka żd y z p i s a r z y ś l ą s k i c h XIX w i e k u s t o p n i o w o d o p i e r o i z n i e m a ł y m t r u d e m d o c h o d z i do u ś w i a d o m i e n i a s o b i e s w e j p o l s k o ś c i . J e s t t o j e d n o z n a j b a r d z i e j f r a p u j ą c y c h , d r a m a t y c z n y c h z a r a z e m z j a w i s k w d z i e j a c h l i t e r a t u r y n ą Ś l ą s k u * R e f e r o w a n y s z k i c p o d e j m u j e z a r a z e m p r ó b ę c h a r a k t e r y s t y k i l i t e r a t u r y n a Ś l ą s k u j a k o l i t e r a t u r y r e g i o n a l n e j i l u d o w e j * S p e c y f i o z n a o d r ę b n o ś ć l i t e r a t u r y ś l ą s k i e j z a c z y n a s i ę z a c i e r a ć w o k r e s i e M ł o d e j P o l s k i , a s t o p n i o w o z a n i k a w l a t a c h m i ę d z y w o j e n n y c h , w r a z z o d e j ś c i e m p o k o l e n i a k o n t y n u a t o r ó w dawne go n u r t u r e g i o n a l n e g o i l u d o w e g o , p r z y czym dawny t y p p i s a r s t w a l u d o w e g o n a j d ł u ż e j p r z e t r w a ł na Ś l ą s k u O p o l sk i m * D a l s z e s z k i c e tomu ’’N a u c z y c i e l z L u b s z y " s ą j u ż s z c z e g ó ł o wym u d o k u m e n t o w a n i e m h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i m t y c h t e z * A w i ę c s z k i c o Lompie ( ’’N a u c z y c i e l z L u b s z y ’’ ) u w z g l ę d n i a s z e r o k o momenty b i o g r a f i c z n e , a z a r a z e m j e s t p i e r w s z ą s z e r s z ą c h a r a k t e r y s t y k ą j e g o t w ó r o z o ś c i , o k r e ś l a j e g o p r o g r a m s p o ł e c z ny i na ro do w y * S z k i c ’’L e g e n d a b i s k u p a B o g e d a i n a ’’ u s t a l a , ż e 1 • B o g e d a i n j e s t do p r o c e s u b u d z e n i a s i ę ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j n a Ś l ą s k u u s t o s u n k o w a n y w r ę c z w r o g o ; 2 . j e g o p o l i t y k a s z k o l n a ma n a oku o e l e m o r a l n o - r e l i g i j n e i g e r m a n i z a o y j n e i j e s t z g o d n a z l i b e r a l n ą w tym o k r e s i e p o l i t y k ą p r u s k i e g o m i n i s t e r s t w a o ś w i a t y w s t o s u n k u do l u d n o ś c i p o l s k i e j * S z k i c o K a r o l u M i a r c e ( " A p o s t o ł p o l s k o ś c i c z y g e r m a n i z a t o r ? " ) j e s t p r ó b ą n o w e j c h a r a k t e r y s t y k i s y l w e t k i p o l i t y c z n e j i l i t e r a c k i e j t e g o p i s a r z a * Z j e d n e j s t r o n y p r z e c i w s t a w i a s i ę d a w n e j b e z k r y t y c z n e j k o n c e p c j i , a p r o b u j ą c e j b e z z a s t r z e ż e ń n a r o d o w y i s p o ł e c z n y p r o g r a m M i a r k i * Z d r u g i e j s t r o n y , k w e s t i o n u j e s t a - nowozo k o n c e p c j ę - k t ó r a z n a l a z ł a w y r a z n a w r o c ł a w s k i e j k o n f e r e n c j i Ś l ą s k i e j PAN w r o k u 1953 - o s z k o d l i w o ś c i d z i a ł a l n o ś c i M i a r k i i z e j ś c i u t e g o p i s a r z a n i e m a l na p o z y c j e ł a g o d n e j g e r m a n i z a c j i . S z k i c p r z e d s t a w i a s k o m p l i k o w a n ą s y t u a c j ę , w j a k i e j M i a r k a d z i a ł a ł , o g r a n i c z e n i a w y n i k a j ą c e z j e g o p o z y c j i j a k o d o r a b i a j ą c e g o s i ę d r o b n e g o k a p i t a l i s t y , z j e g o s o j u s z u z Cen t r u m , k t ó r y b y ł s o j u s z e m z k o n i e c z n o ś c i p o l i t y c z n e j , z w a r u n ków, j a k i e s t w a r z a ł o s t r y t e r r o r p o l i t y c z n y w ł a d z p r u s k i c h w
o k r e s i e K u l t u r k a m p f u . Pod wpływem t y c h o g r a n i c z e ń i n a c i s k ó w p r o g r a m n a r o d o w y M i a r k i s t o p n i o w o s i ę k u r c z y . Mimo t o j e s t t e n p r o g r a m w s w e j z a s a d n i c z e j t r e ś c i d a l s z y m k r o k i e m n a p r z ó d w w a l c e o u k s z t a ł t o w a n i e ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j l u d n o ś c i Ś l ą s k a . K e a k c y j n a i d e o l o g i a s p o ł e c z n a M i a r k i i j e g o p o d p o r z ą d k o w a n i e s i ę C e n t r u m ha mo w ały i u t r u d n i a ł y r o z w ó j w a l k i o w y z w o l e n i e s p o ł e c z n e n a Ś l ą s k u . T w ó r c z o ś ć l i t e r a c k a M i a r k i s c h a r a k t e r y z o wana j e s t j a k o d o r o b e k d z i ś m a r t w y , p r z e d e w s z y s t k i m j a k o p o s ł u g u j ą c a s i ę f o r m a m i l i t e r a c k i m i p u b l i c y s t y k a . K o l e j n y s z k i c p o ś w i ę c o n y j e s t J a n o w i K u b i s z o w i , j a k o n a j w y b i t n i e j s z e m u p o e c i e z i e m i c i e s z y ń s k i e j n a p r z e ł o m i e XIX i XX w i e k u . S z k i c o A u g u s t y n i e Ś w i d r z e ( " R o b o t n i c z y p o e t a p o w s t a ń g ó r n o ś l ą s k i c h " ) j e s t p i e r w s z y m s z e r s z y m o p r a c o w a n i e m t w ó r c z o ś c i t e go o r y g i n a l n e g o p o e t y - r o b o t n i k a . T w ó r c z o ś ć t a p o t r a k t o w a n a j e s l p r z e d e w s z y s t k i m j a k o c e n n y d o k u m e n t k o ń c o w e j f a z y r o z w o j u p o l s k i e j ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j na Ś l ą s k u , k i e d y p o j a w i a s i ę t u j u ż z d e c y d o w a n a m y ś l w a l k i o w y z w o l e n i e Ś l ą s k a i p o ł ą c z e n i e go z P o l s k ą . Dwa o s t a t n i e r o z d z i a ł y o m a w i a j ą k s i ą ż k i dwóch k r a ń c o w o r ó ż n y c h p i s a r z y n i e m i e c k i c h p o c h o d z ą c y c h ze Ś l ą s k a : k o m u n i s t y H a n s a M a r c h w i t z y i z b l i ż o n e g o do h i t l e r y z m u n a c j o n a l i s t y A r n o l d a U l i t z a . P i e r w s z a c z ę ś ć a u t o b i o g r a f i c z n e j p o w i e ś c i M a r c h w i t z y "Meine J u g e n d " z o s t a ł a o d c z y t a n a j a k o pewnego r o d z a j u ś w i a d e c t w o h i s t o r y c z n e , w j a k i c h w a r u n k a c h g e r m a n i z o w a ł a s i ę ś l ą « s k a m ł o d z i e ż r o b o t n i c z a n a p r z e ł o m i e XIX i XX wi e ku « P o w i e ś ć A r n o l d a U l i t z a " D e r g r o s s e J a n j a " s t a ł a s i ę pod n a c i s k i e m ma t e r i a ł u f a k t y c z n e g o ś w i a d e c t w e m p o l s k o ś c i Ś l ą s k a w o k r e s i e , gd y K a t o w i c e w y r a s t a ł y n a s t o l i c ę o k r ę g u p r z e m y s ł o w e g o . R o z p r a w k a " B o h a t e r o w i e i r o z c z a r o w a n i " j e s t p r ó b ą s y n t e t y c z ne g o o m ó w i e n i a p l o n u l i t e r a c k i e g o , k t ó r y p r z y n i ó s ł n a Ś l ą s k u o k r e s d e c y d u j ą c e j w a l k i o w y z w o l e n i e n a r o d o w e i s p o ł e c z n e w l a t a c h 1 9 1 8 - 1 9 2 2 . I l o ś c i o w o w c a l e b o g a t a l i r y k a p a t r i o t y c z n a i p o l i t y c z n a o r a z s a t y r a o k r e s u p o w s t a ń n i e p r z e d s t a w i a - p o z a u t w o r a m i J a r o n i a i Ś w i d r a - w i ę k s z y c h w a l o r ó w a r t y s t y c z n y c h . J e s t n a t o m i a s t cennym do kum entem ś w i a d c z ą c y m o d ą ż e n i a c h i n a s t r o j a c h Ś l ą z a k ó w w tyra o k r e s i e .
O k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o i m n i e j w i ę c e j d z i e s i ę c i u l a t po r o ku t 9 4 5 d o t y c z ą p r a c e z a w a r t e w t o m i e " C z t e r y s z k i c e " . Tom
-z a w i e r a c h a r a k t e r y s t y k ę t w ó r c -z o ś c i J a n a W i k t o r a , J a n a B r -z o -z y , G u s ta w a M o r c i n k a , P o l i G o j a w i c z y ń s k i e j , s z c z e g ó l n ą uwagę z w r ó c on o na i c h u t w o r y z w i ą z a n e ze Ś l ą s k i e m . W t e n s p o s ó b w omówionych t r z e c h p u b l i k a c j a c h n a s z k i c o w a n o k i l k a g ł ó w n y c h p r o b l e m ó w h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i c h z w i ą z a n y c h z a równo z r o z w o je m p i ś m i e n n i c t w a p o l s k i e g o n a Ś l ą s k u w t o k u p r o c e s u b u d z e n i a s i ę t u ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j , j a k i ze Ś l ą s k i e m j a k o motywem l i t e r a c k i m , k t ó r y p o w r a c a na k a r t y l i t e r a t u r y p o l s k i e j w o k r e s i e m i ę d z y w o je n n y m « Wśród t y c h p r o b l e m ó w z n a l a z ł o s i ę r ó w n i e ż z a g a d n i e n i e s t o p n i o w e g o z e s p a l a n i a s i ę l u d o w e j i r e g i o n a l n e j l i t e r a t u r y , k t ó r ą w y d a ł Ś l ą s k w w i e k u XIX, z l i t e r a t u r ą na ro d o w ą« D o r o t a B a d u r a * S i m o n i d e s : Ś l ą s k i e b a j k o z n a w s t w o . P r o m o t o r : p r o f . S t . K o l b u s z e w s k i ( U n i w . W r o c ł . ) . R e c e n z e n c i : p r o f * J . K r z y ż a n o w s k i (UW) i d o c . J . L i g ę z a ( W S P - K a t o w i c e ) • Wyższa S z k o ł a P e d a g o g i c z n a w O p o l u , 1 9 6 2 . T y t u ł p r a c y : " Ś l ą s k i e b a j k o z n a w s t w o " , J e s t s f o r m u ł o w a n i e m n i e c o na w y r o s t . B a j k o z n a w s t w o s e n s u s t r i o t o , o d n o s z ą c e s i ę do t e k s t ó w z a p i s a n y o n w ś r ó d l u d n o ś c i ś l ą s k i e j , z n a j d u j e s i ę d o p i e r o w p o w i j a k a c h . C a ł y t e n d o r o b e k - t o g ł ó w n i e m a t e r i a ł z b i e r a c k i * P r ó b y na u ko we go o m ó w i e n i a b a j k i ś l ą s k i e j z d a r z a ł y s i ę s p o r a d y c z n i e * Aby b a d a n i a t e p o s u n ą ć n a p r z ó d , m u s i a ł a m u s y s t e m a t y z o w a ć d o t y c h c z a s o w e w y s i ł k i f o l k l o r y s t ó w z a r ó w n o p o l s k i c h , j a k i n i e m i e c k i c h * Z t y c h t e ż w zg l ęd ó w p o d a ł a m o c e n ę m a t e r i a ł ó w z b i e r a c k i c h i p r z e d s t a w i ł a m p o s z c z e g ó l n e m e t o d y z b i e r a c t w a i c e l e b a d a w c z e * Wiadomą j e s t r z e o z ą , że b a d a n i a f u l k l o * r y s t y o z n e p r o w a d z i l i na Ś l ą s k u u c z e n i n i e m i e c c y i p o l s c y o r a z m a ł a g r u p k a z b i e r a c z y r o d z i m y c h * T e k s t y lu d o w e b y ł y w i ę c z a p i s a n e w j ę z y k u n i e m i e c k i m i p o l s k i m * Ta j ę z y k o w a d w o i s t o ś ć ma t e r i a ł u z a w a ż y ł a z r e s z t ą n a k o n s t r u k c j i c a ł e j p r a c y , k t ó r ą p o d z i e l i ł a m na c z ę ś ó n i e m i e c k ą i p o l s k ą . W o b r ę b i e k a ż d e j z n i c h p r z e d s t a w i a m r o z w ó j z a i n t e r e s o w a n i a ś l ą s k ą p r o z ą l u d o w ą , z b i e r a c z y o r a z w y d a w n i c t w a l u d o w e . P o d z i a ł t e n j e s t J a k n a j b a r d z i e j u z a s a d n i o n y , p o n i e w a ż i n n e b y ł y z a ł o ż e n i a i c e l e z b i e r a c k i e f o l k l o r y s t ó w n i e m i e c k i c h , a i n n e p o l s k i c h i z b i e r a c z y r o d z i m ych. F o l k l o r y ś c i n i e m i e c c y u j m o w a l i p r z e j a w y ś l ą s k i e j k u l t u r y l u d o w e j a l b o t y l k o z p o z y c j i e t n o g r a f i c z n y c h , a l b o , co g o r s z a ,
79 -z p o -z y c j i p o l i t y c -z n y c h , p r a g n ą c f o l k l o r -z a p r -z ę g n ą ć w s ł u ż b ę g e r m a n i z a c j i . Różne a s p e k t y u t r w a l a n i a i g r o m a d z e n i a ś l ą s k i e go f o l k l o r u r z u t u j ą n a c a ł y c h a r a k t e r r u c h u l u d o z n a w c z e g o na Ś l ą s k u i w y z n a c z a j ą j e g o s p e c y f i k ę . Gdy p o l s k i r o m a n t y z m z w r ó c i ł s p o j r z e n i e p r z e d e w s z y s t k i m na k r e s y w s c h o d n i e , o Ś l ą s k u m ało wówczas p a m i ę t a n o . Tym b a r d z i e j n a uwagę z a s ł u g u j e n i e m a l s p o n t a n i c z n y n a Ś l ą s k u r u c h o b r o n y mowy p o l s k i e j i t r a d y c j i r o d z i m y c h . P i e ś n i , b a j k i i p o d a n i a z a w i e r a ł y t u n i e t y l k o " o k r u c h y p r a d z i e j ó w i p r a k u l t u r y " , l e c z m ó w i ł y g ł ó w n i e o n a r o d o w o ś c i n ę k a n e g o g e r m a n i z a c j ą l u d u . Tak w i ę c t o , co n a i n n y o h t e r e n a c h b y ł o p o d j ę t e w i m i ę mody i n o - wyoh p r ą d ó w , t u s ł u ż y ł o g ł ó w n i e z a ś r o d e k s a m o o b r o n y o d r ę b n o ś c i e t n i c z n y c h . G d z i e i n d z i e j i n t e l i g e n c j a , z i e m i a ó s t w o i s z l a c h t a s p i s u j ą " p o e z j ę g m i n n ą " i z " k o s t u r e m w r ę k u " w c h o d z ą w l u d ; t u l u d sam, p o z b a w i o n y p r z e o i e ż k o n t a k t u z w a r s t w a m i w y ż s z y m i , z b i e r a i u t r w a l a sw ó j d o r o b e k a r t y s t y c z n y , a z b i e r a n i e d l a t e g o , że t o s t a r e , l e c z g ł ó w n i e d l a t e g o , ż e t o j e g o w ł a s n e , i n n e od n i e m i e c k i e j k u l t u r y . Z t e g o s i l n e g o p o c z u c i a o d r ę b n o ś c i e t n i c z n e j w s t o s u n k u do Niemców z r o d z i ł o s i ę p ó ź n i e j p o c z u c i e ł ą c z n o ś c i z n a r o d e m p o l s k i m . Te w i ę c , m i ę d z y in n y m i * w z g l ę d y z a d e c y d o w a ł y o p o d z i a l e p r a c y . Wśród z b i e r a o z y r o d z i m y c h n a uwagę z a s ł u g u j ą p r z e d e w s z y s t k i m : J ó z e f Lompa, J a n K up ie o i S t . W a l l i s . Ze z b i e r a o z y p o l s k i c h s p o z a Ś l ą s k a w y m i e n i ć t r z e b a : L u c j a n a M a l i n o w s k i e g o , O . K o l b e r g a , K . N i t s o h a i 8 t . B ą k a * Z n i e m i e c k i c h b a d a c z y n a j w i ę k s z ą o b i e k t y w n o ś c i ą w y r ó ż n i a j ą s i ę z b i o r y : R i c h a r d a K u h n a u a , E r i c h a P e u e k e r t a , K a r l a W e i n h o l - d a . P o n a d t o w s p o m n i e ć n a l e ż y , że z b i o r y n i e m i e c k i c h z b i e r a c z y n i e s ą n i g d y a u t e n t y c z n e . S ą t o p r z e w a ż n i e r e l a c j e a u t o r s k i e z o p o w i e ś c i l u d o w y c h . P o c h o d z i t o s t ą d , ż e t e k s t a u t e n t y c z n y o p o w i a d a n y b y ł w j ę z y k u p o l s k i m (d o w o d y w p r a o y ) , a d o p i e r o p ó ź n i e j z o s t a ł p r z e t ł u m a c z o n y p r z e z z b i e r a c z a na j ę z y k n i e m i e c k i , W c z a s a c h p ó ź n i e j s z y c h , pod s i l n y m n a c i s k i e m g e r m a n i z a c y j - nym, z n a l a z ł o s i ę w i e l u t a k i c h b a j a r z y , k t ó r z y z n a l i j u ż j ę z y k n i e m i e c k i i o p o w i a d a l i b a ś n i na ż y c z e n i e n i e m i e c k i e g o z b i e r a c z a , w j e g o j ę z y k u . Z j a w i s k o t o d o d a t k o w o k o m p l i k u j e b a d a n i a n a d p o c h o d z e n i e m w ą t k u . N i e m n i e j j e d n a k p r z e b a d a n i e 70 0 p o z y - o j i b i b l i o g r a f i c z n y c h , z a r ó w n o p o l s k i c h j a k i n i e m i e c k i c h , p r o
w a d z i do w n i o s k u , ż e o a ł a l i t e r a t u r a l u d o w a n a Ś l ą s k u j e s t w z a s o b i e ba śni ow ym j a k n a j b a r d z i e j z w i ą z a n a z l i t e r a t u r ą o g ó l n e * p o l s k ą , że j ę z y k ś l ą s k i e j p r o z y l u d o w e j b y ł p r z e w a ż n i e p o l s k i * S t a n i s ł a w D ą b r o w s k i : T w ó r c z o ś ć d r a m a t y c z n a J . N . J a r o - n i a * U t w o r y wydane za ż y c i a p o e t y * P r o m o t o r : p r o f . S t . K o l b u - s z e w s k i ( U n i w * W r o o ł * )• R e c e n z e n c i : p r o f , p r o f * K . P o l l a k (UAM) i B . Z a k r z e w s k i ( U n i w . W r o c ł a w * ) . W yższa S z k o ł a P e d a g o g i c z n a w O p o l u , 1 9 6 2 . W r o z p r a w i e p o d d a n o a n a l i z i e dwa z c z t e r e c h u t w o r ó w d r a m a t y c z n y c h J a r o n i a : " W y w ł a s z c z ę n i e " o r a z " K o n r a d K ę d z i e r z a w y " . P o z o s t a ł e - k o m e d i a " E l e u z i s " (w r ę k o p i s i e ) i " W o j s k o św . J a d w i g i " , p i ę ć o b r a z k ó w s c e n i c z n y c h , w y d a n y c h w d z i e w i ę ć l a t po ś m i e r c i p o e t y - u w z g l ę d n i o n o o t y l e , o i l e w i ą ż ą s i ę z p r o b l e m a t y k ą a r t y s t y c z n ą i i d e o w ą om aw ia n yc h d r a m a t ó w i r z u c a j ą ś w i a t ł o n a k s z t a ł t o w a n i e s i ę p o m y s ł u , r y s u n e k p o s t a c i , z a m i e r z e n i a a u t o r a . K o m p o z y c j a p r a o y p r z e d s t a w i a s i ę n a s t ę p u j ą c o : u w a g i w s t ę p n e , a n a l i z a , w p i ę c i u r o z d z i a ł a c h , " W y w ł a s z c z e n i a " , p o d o b n i e " K o n r a d a K ę d z i e r z a w e g o " , u w a g i końcowe o r a z p r z y p i s y . W u w a g a c h w s t ę p n y c h u s t a l o n o s t a n b a d a ń , p r z y p o m n i a n o b i o g r a f i ę p i s a r z a , p r o s t u j ą c n i e ś c i ś l o ś o i i u z u p e ł n i a j ą c j ą nowy mi i n f o r m a c j a m i , w y m i e n i o n o u p r z e d n i o n i e z n a n e r ę k o p i s y i s f o r m u ł o w a n o t e z ę , ż e obydwa d r a m a t y wydane z a ż y o i a J a r o n i a , mimo że d r u g i z n i c h m i a ł k o s t i u m h i s t o r y c z n y , p o d e j m o w a ł y p r o b l e m a t y k ę a k t u a l n ą d l a s y t u a c j i p o l i t y c z n e j i s p o ł e c z n e j Ś l ą s k a l a t 1 9 0 5 - 1 9 2 0 i b y ł y w i n t e n o j a o h p o e t y p r ó b ą o d d z i a ł y w a n i a n a b i e g w y d a r z e ń * W n a s t ę p n y c h dwu z a s a d n i c z y c h c z ę ś c i a c h p r a c y p o d d a n o k o l e j no r o z w a ż a n i o m g e n e z ę d r a m a t ó w , i c h ź r ó d ł a p o z a l i t e r a c k i e , s t o s u n e k f a b u ł y do r z e c z y w i s t o ś c i ew* ź r ó d e ł h i s t o r y c z n y c h , m y śl p r z e w o d n i ą , w a r t o ś o i a r t y s t y c z n e o r a z r e c e p c j ę * Z t y c h s z c z e g ó ł o w y c h r o z w a ż a ń w y n i k a , że " W y w ł a s z o z e n i e H p o d e j m o w a ł o d o n i o s ł y d l a s p o ł e c z e ń s t w a ś l ą s k i e g o n a pooz*XX w. p r o b l e m w a l k i z g e r m a n i z a c j ą * P i s a r z w y k o r z y s t a ł do t e g o c e l u g ł o ś n ą w 1906 r* n a Ś l ą s k u t r a g e d i ę c h ł o p a F r a n c i s z k a C h r ó s z - c z a , c z y n i ą c z n i e j p o d s t a w ę w ą t k u f a b u l a r n e g o * P r a c a d o w o d z i , d a l e j , że p o e t a r ó w n i e ż w " K o n r a d z i e K ę d z i e r z a w y m " , p r z y p o m i n a j ą c z a p o m n i a n ą h i s t o r i ę krwawego s p o r u m i ę
81 -d z y s y n a m i H e n r y k a B r o -d a t e g o , n a w i ą z y w a ł -do w s p ó ł c z e s n e j s o b i e s y t u a c j i Ś l ą s k a , a m i a n o w i c i e o k r e s u p o w s t a ń ( u t w ó r u k a z a ł s i ę po p i e r w s z y m p o w s t a n i u , a p r z e d p l e b i s c y t e m ) * W y p o s a ż a j ą c b o h a t e r a d r a m a t u z p o c z * X I I I w* w p e ł n ą ś w i a d o m o ś ć n a r o d o w ą , c z y n i ą c j ą p o d s t a w ą j e g o w y s t ą p i e n i a p r z e c i w k o b r a t u i o j c u , k t ó r z y n i e d o s t r z e g a l i n i e b e z p i e c z e ń s t w a n a p o r u g e r m a ń s k i e g o na Ś l ą s k , J a r o ń c z y n i ł z u t w o r u p a t r i o t y c z n ą o d e zw ę , m a j ą c ą z a g r z a ć l u d ś l ą s k i do w a l k i o w o l n o ś ć i p o ł ą c z e n i e z o d r o d z o n ą P o l s k ą . K o z w a ż a n i a , o p a r t e n a s z c z e g ó ł o w e j a n a l i z i e o d n a l e z i o n e g o p r z e z a u t o r a p r a o y r ę k o p i s u d r a m a t u , p r z e ś l e d z e n i e w a r i a n t ó w t e k s t u i l i c z n y o h p r z e r ó b e k , p o z w a l a j ą p o t w i e r d z i ć s ł u s z n o ś ć t a k i e g o o d c z y t a n i a t r a g e d i i » Ni e z w r ó c o n o u w a g i w b a d a n i a c h p o p r z e d n i c h , ż e i n a k ł a d c y s u g e r o w a l i t e n c h a r a k t e r u t w o r u , o k r e ś l a j ą c go w z a p o w i e d z i w y d a w n i c z e j j a k o " n a w s k r o ś n a r o d o wy i b a r d z o n a c z a s i e " . Po r a z p i e r w s z y z w r ó c o n o w p r a o y uwagę n a a k c e n t y s p o ł e c z n e , d e m o k r a t y c z n e d r a m a t ó w J a r o n i a * P o e t a k r y t y k u j e w " W y w ł a s z c z e n i u " m a g n a t a , w p r o w a d z a e l e m e n t i n t e r n a c j o n a l i s t y c z n e g o z b r a t a n i a o h ł o p ó w p o l s k i c h i k o l o n i s t ó w n i e m i e c k i c h p r z e c i w k o l a t y - f u n d y s t o m ^ h a k a t y s t o m , a w obydwu u t w o r a c h w y p o w ia d a p r z e k o n a n i e , ż e s i ł ą z d o l n ą p r z e c i w s t a w i ć s i ę P r u s a k o m j e s t p o l s k i l u d . W " K o n r a d z i e K ę d z i e r z a w y m " obok o h ł o p ó w , j a k o ś w i a d o m e j s i e b i e s i ł y , w y s t ę p u j ą g ó r n i c y i w ę g l a r z e * P o j ę c i e " l u d " j e s t d l a p i s a r z a j e d n o z n a c z n e , a l i n i a p o d z i a ł u k l a s o w e g o n a w s i b i e g n i e d l a n i e g o m i ę d z y c h ł o p a m i i o b s z a r n i k a m i , i t o p r z e d e w s z y s t k i m n i e m i e c k i m i . A n a l i z a a r t y s t y c z n a p o z w o l i ł a u s t a l i ć m a ł ą o r y g i n a l n o ś ć p o e t y , p r ó b ę w z o r o w a n i a s i ę n a p o e z j i r o m a n t y c z n e j , n a d r a m a t a c h S t a n i s ł a w a W y s p i a ń s k i e g o ( " K l ą t w a " , " S ę d z i o w i e " , " W e s e l e " ) , a n a w e t Ś w i ę t o c h o w s k i e g o , od k t ó r e g o z a p o ż y c z y ł p s e u d o n i m A r i o s . W ’’W y w ł a s z c z e n i u " można t a k ż e d o s z u k a ć s i ę wpływów " T k a c z y " H a up tm a n na * W z a k r e s i e r e c e p c j i z w r ó c o n o w p r a o y uwagę na w y s t a w i e n i e " K o n r a d a K ę d z i e r z a w e g o " p r z e z L e o n a S c h i l l e r a w r * 1 9 2 8 w K a t o w i c a c h o r a z w y k o r z y s t a n i e t e j t r a g e d i i j a k o m a t e r i a ł u do l i b r e t t a o p e r y " S i l e s i a n a " , sk o m p o n o w a n e j p r z e z S t e f a n a Ś l ą z a k a i o d e g r a n e j w s e z o n i e 1 9 3 3 / 3 4 * r ó w n i e ż w K a t o w i c a c h *
K r y s t y n a K u l i o z k o w s k a : Od d y d a k t y z m u do a r t y z m u w t w ó r c z o ś c i d l a d z i e c i ( H . S i e n k i e w i c z i M . K o n o p n i c k a ) . P r o m o t o r : p r o f * J . K r z y ż a n o w s k i (UW)» R e c e n z e n c i : p r o f . p r o f . J . Z . J a k u b o w s k i (UW) i K.Wyka ( I B L ) . U n i w e r s y t e t W a r s z a w s k i , 1 9 6 3 . Głównym c e l e m p r a c y b y ł o u k a z a n i e r o l i H . S i e n k i e w i c z a i M*Ko- n o p n i c k i e j w p r o c e s i e p r z e k s z t a ł c a n i a s i ę p i s a r s t w a d l a d z i e c i z d z i e d z i n y p o d p o r z ą d k o w a n e j p r a k t y c e p e d a g o g i c z n e j w t w ó r c z o ś ć a r t y s t y o z n ą . Ze w z g l ę d u n a t o , że p r o b l e m a t y k a t e j g a ł ę z i t w ó r c z o ś c i I n t e r e s o w a ł a do n i e d a w n a p r z e d e w s z y s t k i m p e d a g o g ó w i p s y c h o l o g ó w , o p r a o o w a n i e p o d j ę t e g o t e m a t u wymagało p r z y n a j m n i e j z a s y g n a l i z o w ą n i a p r o b l e m ó w n a t u r y t e o r e t y c z n e j . A u t o r k a p r a c y , p r ó b u j ą c w r o z w a ż a n i a c h w s t ę p n y c h u s t a l i ć z a k r e s z j a w i s k o b j ę t y c h t e r m i n e m " l i t e r a t u r a d l a d z i e c i " , s t w i e r d z i ł a , że pewne c e o h y w y r ó ż n i a j ą c e t ę d z i e d z i n ę t w ó r c z o ś c i mogą b yć t r a k t o w a n e j e d y n i e j a k o " c z y n n i k m o d y f i k u j ą c y " , k t ó r y w c a ł o ś c i o w e j i n t e r p r e t a c j i u t w o rów w e d ł u g w y z n a c z n i k ó w h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i c h n i e ma d e o y d u j ą - oe g o z n a c z e n i a # N a s t ę p n i e z a s y g n a l i z o w a n e z o s t a ł y n a k i l k u p r z y k ł a d a c h p e r s p e k t y w y p r z y d a t n o ś c i b a d a ń n a d l i t e r a t u r ą d l a d z i e c i w c e l u w y j a ś n i e n i a i s t o t n y c h z j a w i s k h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i c h * ii d r u g i e j c z ę ś c i w s t ę p u z o s t a ł y p o d d a n e a n a l i z i e w y p o w i e d z i k r y t y c z n e S i e n k i e w i c z a 1 K o n o p n i c k i e j o l i t e r a t u r z e d l a d z i e c i . S ą d y S i e n k i e w i c z a ś w i a d c z ą o d o s t r z e g a n i u i s t o t n y c h w l i t e r a t u r z e d l a d z i e c i prob lem ów* S i e n k i e w i c z p r z e c i w s t a w i a ł s i ę " f a chowcom" od l i t e r a t u r y d l a d z i e c i , w a l c z ą c o a r t y s t y c z n ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć t w ó r o y i r z e t e l n o ś ć p o z n a w c z ą u t w o r u * Na i n n y j u ż e t a p r o z w o j u l i t e r a t u r y d l a d z i e c i p r z y p a d a j e d y n a z a c h o w a n a , l e c z b o g a t a w p r o b l e m a t y k ę w y p o w ie d ź M a r i i K o n o p n i c k i e j . A u t o r k a o m a w i a j ą c w s y n t e t y c z n y m s k r ó c i e d o t y c h c z a s ist -» n i e j ą c e t y p y u t w o r ó w d l a d z i e c i : o p o w i a d a n i a r e a l i s t y c z n e i f a n t a s t y c z n e o r a z b a j k i d y d a k t y c z n e , s t w i e r d z i ł a , że n i e mogą one d z i e c k u w y s t a r c z y ć , u p o m i n a ł a s i ę o pr aw o d s i e o k a do l i r y k i n i e p o d p o r z ą d k o w a n e j c e l o m d y d a k t y c z n y m * D a l s z e p a r t i e p r a c y p o d z i e l o n e z o s t a ł y n a dw ie o b s z e r n e c z ę ś c i ą p i e r w s z ą p o ś w i ę c o n o a n a l i z i e p u s t y n i 1 w p u s z c z y ” S i e n k i e w i c z a , d r u g ą - u t w o r o m K o n o p n i c k i e j * H c z ę ś c i p o ś w i ę c o n e j k s i ą ż c e S i e n k i e w i o z a r o z w a ż o n e z o s t a ł y z a g a d n i e n i a d o t y c z ą c e g e n e z y u t w o r u , p r z e d e w s z y s t k i m z w i ą z k i
83 ff*V p u s t y n i i w p u s z c z y " z w c z e ś n i e j s z y m i " L i s t a m i z A f r y k i " , n a s t ę p n i e z a ś u k a z a n o z w i ą z k i u t w o r u z p o s t u l a t a m i i d e o w o - w y - chowawczymi r o d z ą c e g o s i ę wówczas s k a u t i n g u * W a n a l i z i e u t w o r u g ł ó w n y n a c i s k z o s t a ł p o ł o ż o n y n a p o s t a ć p o z y t y w n e g o b o h a t e r a i u k a z a n i e j e g o l i t e r a c k i e g o r o d o w o d u : z w i ąz k ó w z R o b i n s o n e m , z b o h a t e r e m e p o s u r y c e r s k i e g o i b a ś n i f a n t a s t y c z n e j * W o p a r o i u o t e t r a d y c y j n e m o d e l e a u t o r s t w o r z y ł p o s t a ć n a w s k r o ś w s p ó ł c z e s n ą , a k c e n t u j ą c s i l n i e p a t r i o t y z m c h ł o p c a i w y p o s a ż a j ą c go w t a k i e c e c h y m o r a l n e , k t ó r e m o g ł y b y s ł u ż y ć j a k o w z ó r p o s t ę p o w a n i a d l a m ł o d z i e ż y , p o s z u k u j ą c e j n o w e j h e r o i k i w o k r e s i e p o r e w o l u o y j n e j d e p r e s j i * A n a l i z ę p o w i e ś c i z a m k n ę ł y u w a g i a o t y c z ą o e k o m p o z y c j i i j ę z y k a , p r ó b o w a n o t u t a j w y k a z a ć , ż e p r z y s t ę p n o ś ć i a t r a k c y j n o ś ć u t w o r u n i e w y n i k a j ą z d ą ż n o ś c i do " p r z y s t o s o w a n i a s i ę " a u t o r a do p o j ę ć d z i e c i , l e c z w y p ł y w a j ą z n a t u r y j e g o p i s a r s k i e g o t s l e n t u * W d r u g i e j c z ę ś c i p r a c y , p o ś w i ę c o n e j a n a l i z i e u t w o r ó w M#Ko- m o p n i c k i e j , p o r u s z o n y z o s t a ł p r o b l e m i s t o t n y c h r ó ż n i c , j a k i e z a c h o d z ą m i ę d z y d z i e c i ę c y m b o h a t e r e m w j e j n o w e l a c h i o b r a z k a o h z j e d n e j s t r o n y , a w u t w o r a c h p r z e z n a c z o n y c h d l a d z i e c i - z d r u g i e j * " S p o j r z e n i e d z i e c k a " m i a ł o s ł u ż y ć w p i e r w s z y m w y p a d k u k o n f r o n t a c j i n a i w n e g o w i d z e n i a ś w i a t a z g r o z ą w y d a r z e ń , w d r u gim - a u t o r k a u m i a ł a s p o j r z e ć n a ś w i a t o c z a m i d z i e c k a i do s t r z e c w j e g o i m i e n i u d o b r e n a d z i e j e n a p r z y s z ł o ś ć * W n a s t ę p n y c h p a r t i a o h p r a o y g ł ó w n a uwaga z o s t a ł a s k i e r o w a n a n a l i r y k i i b a ś n i e , w k t ó r y c h K o n o p n i c k a o k a z a ł a s i ę p r a w d z i wą a r t y s t k ą # W r o z d z i a l e " D z i e c i ę c e p i e ś n i i p i o s e n k i " p o d j ę t a z o s t a ł a p r ó b a w y k a z a n i a ś c i s ł y c h z w i ą z k ó w , ł ą c z ą c y c h l i r y k i K o n o p n i c k i e j z t w ó r c z o ś c i ą T e o f i l a L e n a r t o w i c z a , a z a r a z e m o k r e ś l e n i a ©iementów o d r ę b n y c h i nowych* Z e s t a w i e n i e w y b r a n y c h p o z y c j i p o z w o l i ł o n a w y p r o w a d z e n i e w n i o s k u , ż e L e n a r t o w i o z d ą ż y ł do z a c h o w a n i a pewnej, w i e r n o ś c i wobeo o r y g i n a l n y c h p l e ś n i l u d o w y c h * K o n o p n i c k a n a t o m i a s t " p o d s ł u c h a ł a " j a k g d y b y r y t m p i e ś n i l u d o w e j w r a ż l i w y m uc h em , c z e r p i ą c motywy z a r ó w n o c a u t e n t y c z n y c h p i e ś n i l u d o w y c h , j a k i p o e z j i swych p o p r z e d n i k ó w # L i r y k i d z i e c i ę c e K o n o p n i c k i e j s t a n o w i ą s w o i s t ą o d m i a n ę j e j l i r y k l u d o w y c h i można s t w i e r d z i ć , ż e w w i e l u wypadk&oh s ą one p i ę k n i e j s z e *
O s t a t n i a p a r t i a p r a c y p o ś w i ę c o n a z o s t a ł a b a ś n i ” 0 k r a s n o l u d * k a o h i s i e r o t c e M a r y s i ” • B a ś ń o k r a s n o l u d k a c h p o t r a k t o w a n a z o s t a ł a n i e t y l k o j a k o p o z y c j a n o w a t o r s k a n a t l e d o t y c h c z a s o w e j l i t e r a t u r y f a n t a s t y c z n e j d l a d z i e c i , l e c z t a k ż e j a k o j e d y n a w t w ó r c z o ś c i K o n o p n i c k i e j w p e ł n i u d a n a p r ó b a o p o w i e ś c i o s z e r o k i m z a k r o j u e p i c k i m # W p r a c y p r ó b o w a n o w y k a z a ć , że w a r s t w a r e a l i s t y c z n a u t w o r u , sama w s o b i e d o ś ć k o n w e n c j o n a l n a , n a b i e r a b a r w d z i ę k i z e s p o l e n i u ? w a r s t w ą f a n t a s t y c z n ą . Z w ró co no t a k ż e uwag ę na f a k t , że k r a s n o l u d k i s ą w p e ł n i z i n d y w i d u a l i z o w a n e , a p o n a d t o m a j ą swą b o h a t e r s k ą p r z e s z ł o ś ć , swe t r a d y c j e " n a r o do w e ” . W u k ł a d z i e k o m p oz y c yj n y m b a ś n i z w r ó c o n o uwagę n a n i e z w y k l e h a r m o n i j n e z e s p o l e n i e e l e m e n t ó w b a j k i z w i e r z ę c e j i ma g i c z n e j , r e a l i s t y c z n y c h s c e n e k z ż y c i a w s i z p a r t i a m i l i r y c z n y m i . Baśń o k r a s n o l u d k a c h ś w i a d c z y p o n a d t o o o d k r y w c z o ś c i p s y c h o l o g i c z n e j K o n o p n i c k i e j w s t o s u n k u do d z i e c k a j a k o o d b i o r o y * W u w a g a c h k o ń c o w y c h z o s t a ł y omówione s z k i c o w o - w ob e c b r a k u b a d a ń c z y t e l n i c z y c h w tym p r z e d m i o c i e • p r o b l e m y r e c e p c j i obu u t w o r ó w S i e n k i e w i c z a i K o n o p n i c k i e j o r a z i c h w a r t o ś c i d l a w s p ó ł c z e s n e g o m ło d e go c z y t e l n i k a . M a r i a D e r n a ł o w i o z s K r o n i k a ż y c i a i t w ó r c z o ś c i A . M i c k i e w i c z a . M a r z e o 1 8 3 2 - c z e r w i e c 1 8 3 3 . P r o m o t o r : p r o f • S t . P i g o ń ( U J ) . R e c e n z e n c i : p r o f . p r o f . L . P ł o s z e w s k i ( I B L ) i B . Z a k r z e w s k i ( U n i w . W r o c ł . ) . I n s t y t u t B a d a ń L i t e r a c k i c h ,1 9 6 3 # Celem k r o n i k i ż y c i a i t w ó r c z o ś c i M i c k i e w i c z a j e s t c h r o n o l o g i c z n a s y s t e m a t y z a c j a f a k t ó w z ż y c i a p o e t y , n i e p o m i j a s i ę n a w e t n a j b ł a h s z y c h ; k r o n i k a n i e z a s t ę p u j e b i o g r a f i i M i c k i e w i c z a , l e c z ma p r z y g o t o w a ć m o ż l i w i e n a j k o m p l e t n i e j s z y m a t e r i a ł b i o g r a f i c z n y , o c z y s z c z o n y z b ł ę d ó w i z a k o r z e n i o n y c h l e g e n d , co p o z w o l i na u d o k u m e n t o w a n i e w ą t p l i w y c h w i a d o m o ś c i , w n a j g o r s z y m wyp a dk u na z a s y g n a l i z o w a n i e p o w s t a ł y c h w ą t p l i w o ś c i . Owa d r o b i a zgowa d o k ł a d n o ś ć j e s t p o d y k t o w a n a z j e d n e j s t r o n y wa g ą n a j w i ę k s z e g o w l i t e r a t u r z e p o l s k i e j n a z w i s k a , a z d r u g i e j t r u d n o ś c i a m i , n a j a k i e r a z po r a z n a t y k a s i ę k a ż d y b a d a c z ż y c i a i t w ó r c z o ś c i M i c k i e w i c z a . T r u d n o ś c i t e w y p ł y w a j ą z dwóch ź r ó d e ł . J e d n o t o r o z m i a r y l i t e r a t u r y o M i c k i e w i c z u i t r u d n o ś c i w k o r z y s t a n i u z n i e j ( b o g a t e m a t e r i a ł y r o z s i a n e w m a ł o d o s t ę p n y c h c z a s o p i s m a c h , ź r ó d ł a o b c o j ę z y c z n e , a r c h i w a l i a ) . D r u g i e t o n i e j e d n o k r o t n i e s ł a b a w i a
-r y g o d n o ś ć n i e k t ó -r y c h ź -r ó d e ł z w ł a s z c z a z a p i s k ó w p a m i ę t n i k a r s k i c h « Z p o w i e r z o n e g o mi do o p r a c o w a n i a f r a g m e n t u k r o n i k i od m a r c a 1 8 3 2 do k o ń c a o z e r w c a 1834 p r z e d s t a w i ł a m j a k o p r a c ę d o k t o r s k ą k r o n i k ę p i e r w s z y c h 16 m i e s i ę c y do k o ń o a o z e r w o a 1833* J e s t t o o k r e s n i e s ł y c h a n i e b u j n e j t w ó r c z o ś c i , i n t e n s y w n e j d z i a ł a l n o ś c i w s t o w a r z y s z e n i a c h e m i g r a c y j n y c h , o k r e s r e d a k c j i " P i e l g r z y m a P o l s k i e g o 1’ i n a j w i ę k s z e g o z b l i ż e n i a s i ę M i c k i e w i c z a do d a w n e j g r u p y " A v e n i r " * Te m i e s i ą c e ż y c i a M i c k i e w i c z a s k u p i a ł y od dawna uw a gę b a d a c z y i m a j ą s w o j ą o g r o m n ą l i t e r a t u r ę * T o t e ż - z w ł a s z c z a p r z y u s t a l a n i u d a t p o w s t a w a n i a p o s z c z e g ó l n y c h u t w o r ó w o r a z e t a p ó w i c h k s z t a ł t o w a n i a mogłam k o r z y s t a ć z d o r o b k u f i l o l o g ó w : K a l l e n - b a o h a , K l e i n e r a , a p r z e d e w s z y s t k i m p r o f e s o r a P i g o n i a * N o w o ś c i w p r o w a d z o n e p r z e z k r o n i k ę s ą d r o b n e : u s t a l e n i e , ż e M i c k i e w i c z j e s t r z e c z y w i ś c i e a u t o r e m a r t y k u ł u " 0 o b o j ę t n o ś c i " ; j e s z c z e J e d n o ś w i a d e c t w o K s a w e r e g o B r o n i k o w s k i e g o ś w i a d c z ą c e o t y m , że d r u g a w e r s j a " H i s t o r i i P r z y s z ł o ś c i ” p o w s t a ł a w r * l 8 3 2 * N a j w i ę c e j nowego m a t e r i a ł u b i o g r a f i c z n e g o d a ł o s i ę u z y s k a ć w o p r a c o w a n i u k i l k u t y g o d n i o w e j p o d r ó ż y M i c k i e w i c z a z D r e z n a do F r a n o j i * Z e s t a w i e n i e o p u b l i k o w a n y c h m a t e r i a ł ó w , w y z y s k a n i e n i e r o z p a t r z o n e j d o t ą d pod tym k ą t e m w i d z e n i a b r o s z u r y Domeyki "De I * é m i g r a t i o n a l l e m a n d e " ( P a r y ż 1 8 3 3 ) o r a z pe w n y c h a r o h i - w a l i ó w d a ł o d o k ł a d n y o b r a z w o j a ż u p o e t y p r z e z k r a j e n i e m i e c k i e i F r a n c j ę * P i e r w s z e m i e s i ą c e p o b y t u M i c k i e w i o z a w P a r y ż u b y ł y w i e l o k r o t n i e z r ó ż n y c h p u n k t ó w w i d z e n i a b a d a n e ; w a l o r k a l e n d a r i u m p o l e g a ć t u b ę d z i e p r z e d e w s z y s t k i m n a j a k n a j ś c i ś l e j s z y m u s t a l e n i u d a t , na z e s t a w i e n i u f a k t ó w , co b a r d z i e j może n i ż n a j l e p s z e o p r a c o w a n i a u w y p u k l a d r a m a t y c z n o ś ć t e g o o k r e s u p r z e z wymowę c y t o w a n y c h d o k u m e n t ó w . J e d n a k w y m a g a n i a , k t ó r e n a r z u c a j ą K r o n i c e k o n i e c z n o ś ć z b i e r a n i a m a t e r i a ł u n i e z p u n k t u w i d z e n i a j a k i e g o ś p r o b l e m u i n t e r e s u j ą c e g o d a n e g o b a d a c z a , a l e z uwa g i n a p ł y n ą c e d z i e ń po d n i u ż y c i e p o e t y , s p r a w i ł y , ż e w i e d z a o tym d a ł a s i ę p o g ł ę b i ć w p r z e b a d a n y m o k r e s i e * I t o n i e t y l k o d l a t e g o , ż e w y k o r z y s t a n o n i e z n a n e i n i e p u b l i k o w a n e w z m i a n k i o M i c k i e w i c z u , że s z e r o k o u k a z a n a z o s t a ł a h i s t o r i a p r o j e k t ó w , b y M i c k i e w i c z z o s t a ł r e d a k t o r e m p i s m a p o l s k i e g o c z y k i e r o w n i 85
