Błędy derywacyjne studentów rosyjskojęzycznych na tle polsko-rosyjskich kontrastów słowotówrczych

Barbara Krucka

Błędy derywacyjne studentów

rosyjskojęzycznych na tle

polsko-rosyjskich kontrastów

słowotówrczych

Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 14,

57-94

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S K S Z T A Ł C E N IE P O L O N IS T Y C Z N E C U D Z O Z IE M C Ó W 14, 2005 Barbara Krucka BŁĘD Y D E R Y W A C Y JN E S T U D E N T Ó W R O S Y JS K O JĘ Z Y C Z N Y C H NA T L E P O L S K O -R O S Y JS K IC H K O N T R A S T Ó W S Ł O W O T W Ó R C Z Y C H 1. U W A G I W S T Ę P N E

T em atem arty k u łu są błędy słowotwórcze studentów rosyjskojęzycznych uczących się języka polskiego w Studium Języka Polskiego d la Cudziemców w Ł odzi w latach 1992-2002. M ateriał został wybrany z tekstów ustnych i pisanych i zw eryfikowany za p om ocą specjalnie w tym celu skonstruow a­ nych testów .

O biektem b ad an ia są od rzeczownikowe deryw aty przym iotnikow e. Sta­ now ią one najliczniejszą grupę przym iotników , kilkakrotnie przewyższającą deryw aty o p arte n a innych podstaw ach (Kow alik, 1977: 86). Przym iotniki odrzeczow nikow e są w języku polskim deryw ow ane za pom ocą form antów -owy, -iwy, -awy, -ny, -in, -any, -ski, -aty, -asty, -isty, -ity i form antów paradygm atycznych. F o rm a n ty te m ogą być rozszerzone interm orfam i (zob. K ow alik, 1977: 75-99), najczęściej: -ik- (-iczny), -al- {-alny), -iw- {-iwnyj -ywny), -ar- (-arny, -arski), -ow- (-owski, -owaty). W języku rosyjskim tw orzą je fo rm an ty -ный, -аный, -о(е)вы й, -атый, -астый, -истый, rozszerzone interm orfam i -он- (-онный), -ен- (-енный), -ив- {-ивный), -аль- (-альный), -ар- (-арный), -оз- (-озный), -ов- (овский, -оватый), -ик- (-ический) i рага- dygm atyczne (J-j-). N iektóre postaci rozszerzone, np. -alny, -arny, -owaty, -арный, -альный, -оватый są trak to w an e jak o oddzielne form anty. E k ­ wiwalencja poszczególnych form antów zostanie przedstaw iona w następują­ cych klasach sem antycznych w yróżnianych na podstaw ie funkcji znaczenio­ wych pełnionych przez podstaw ę przym iotnika w stosunku do określanego rzeczow nika (o rolach sem antycznych zob. Fillm ore, 1968; 1971; L akoff, 1968; Szym anek, 1985; K allas, 1999: 485-494): klasa przym iotników w fu n k ­ cji subiektow ej (uchwała rządowa 'rząd uchw ala’), obiektow ej {produkcja meblowa 'p ro d u k o w ać m eble’), posesywnej {mnisza cela 'cela należąca do

58 B a rb a ra K ru ck a

m nicha’), instrum entow ej (szal szydełkow y 'szal w ykonany szydełkiem’), genetycznej (dym fa jcza n y 'dym pochodzący z fajki’), m ateriałow ej bliskiej funkcji genetycznej (gliniany dzban 'dzban ulepiony z gliny’), wskazującej na przeznaczenie (sala gim nastyczna ’sala przeznaczona do gim nastyki’), w ska­ zującej n a w ytw ór (stal kotłowa 'stal, z której robi się kotły’), syngulatywnej (gronopedagogiczne 'g ro n o złożone z pedagogów ’), wskazującej na relację całości do części (sprężyna zegarowa 'sprężyna będąca częścią zegara’), wskazującej na relację części do całości (nóż sprężynowy 'nóż, którego częścią je st sprężyna’), symilatywnej (słomiane wąsy 'wąsy podobne pod wzgędem koloru do słom y’), charakterystycznej abstrakcyjnej (stan lękowy 'stan charak­ teryzujący się uczuciem lęku’), zakresowej (instrument skrzypcowy - przym iot­ nik zawęża zakres określanego rzeczownika), limitującej bliskiej zakresowej; 0 konieczności rozgraniczenia tych funkcji zob. N agórko, 1987: 59-62 (dyskusja naukowa 'dyskusja w dziedzinie nauki’), tem poralnej (literatura rom antyczna 'literatu ra okresu rom antyzm u’), lokatywnej (pająk wodny 'pająk żyjący w w odzie’).

2. C H A R A K T ERY STY K A F O R M A N T Ó W 2.1. Formant -owy

Jest to we współczesnej polszczyźnie form ant najbardziej produktyw ny 1 ekspansyw ny. K . K ow alik podaje, że występuje on w ok. 6110 przykładów (1977: 133). D la porów nania, zaliczany do produktyw nych sufiks -ski tworzy ok. 1420 przym iotników (K ow alik, 1977: 1881).

D eryw uje on form acje przym iotnikow e od podstaw słowotw órczych b a r­ dzo zróżnicow anych pod względem semantycznym i m orfologicznym , a ogra­ niczenia są nieliczne: z zasady nie tw orzy przym iotników od rzeczowników osobow ych (rzadkie wyrazy typu M ickiewiczowy są nacechowane stylistycznie, a form y achillesowy, hiobowy występują we frazeologizmach (zob. Sieczkows­ ki, 1957: 102), od rodzim ych nazw zwierząt dom ow ych typu kot, krowa, kogut, prosię (rzadkie wyjątki, np. wolowy, kurczakowy), podstaw n a -stwo (wyjątki: państwowy, mocarstwowy), -alnia (wyjątek szklarnia), -ownia i od wielu podstaw zapożyczonych (wyczerpująco przedstaw ia to zagadnienie H . Satkiewicz, 1969, 128-138). Nie występują ograniczenia fonologiczne, p o n ad to fo rm an t nie pow oduje alternacji tematycznych (Satkiewcz, 1969, 135, 136).

W języku rosyjskim form ant -овый (-евый) należy także do form antów produktyw nych, nie jest on jed n ak ta k ekspansywny ja k w polszczyźnie i występuje w mniejszej liczbie deryw atów przym iotnikow ych (О С РЯ notuje

Błędy deryw acyjne stu d en tó w rosyjskojęzycznych... 59 ich ok. 2120) , co potw ierdza przedstaw ione dalej porów nanie. O graniczenia deryw acyjne są także niewielkie: rzadko tw orzy przym iotniki od nazw o so ­ bowych (tego typu form acje są nieliczne, por. пр.: гостевой <- гость ‘gość’, карликовый карлик 'karzeł5, малышовый <- малыш 'm alec5, мальчиковый <- мальчик 'chłopiec5, подростковый <- подросток 'w yrostek; p o d lo tek ’, стрелковый <- стрелок 'strzelec5), od nazw zwierząt dom ow ych, od zapożyczeń. F o rm a n t ten łączy się z podstaw am i zakończonym i różnym i sufiksam i, np.: -а/с, -няк {пустяковый, ивняковый), -ик {шариковый), -ник, -чик {колокольчиковый, парниковый), -ок {белковый), -очк {косточковый), -ка {змейковый, грядковый), -ушка {ракушковый), -ец, -ца {образцовый, пыльцовый), -ина {парусиновый), -ин {ватиновый), -ол {козловый), -ище {днищевый), -jo {питьевой) (Szwiedowa, 1982: 280).

W języku rosyjskim występuje więcej ograniczeń m orfologicznych. F o r­ m a n t ten, w przeciwieństwie do języka polskiego, nie deryw uje przym iot­ ników od następujących podstaw :

- odprzym iotnikow ych rzeczowników na -ость, z którym i łączy się fo rm an t -ный, пр.: гнилостный, давностный (рог. poi. całościowy, niepod­ ległościowy);

- odczasow nikow ych nazw czynności n a -ание, -ение, -mue, które są po d staw ą (z ucięciem -ий- a także -ний- і -ений-) dla m orfém u -ный (rzadko) o raz -тельный i -ительный, пр.: впечатлительный, образовательный (por. pol. żywieniowy, szkoleniowy);

- rzeczow ników paradygm atycznych, z którym i łączy się sporadycznie (пр. т орговый), w znakom itej większości deryw atów tego typu występuje fo rm an t -ный, пр. вызывной, обменный (por. poi. odlotowy, dopływowy);

- dew erbalnych rzeczowników z form antem -ка, z którym i łączy się fo rm an t -ный, пр. бомбардировочный, заварочный (рог. poi. odkrywkowy, poprawkowy);

- rzeczow ników z sufiksem -ица (także wydzielanym tylko historycznie), z którym i łączy się fo rm an t -ный, пр. больничный, глазничный «- глазница (por. poi. lewicowy, nerwicowy).

Polskie i rosyjskie przym iotniki z form antem -owy pełnią w różnych k o n tek sta ch rzeczow nikow ych wiele różnych funkcji sem antycznych: subie­ k tu {uchwała rządowa, оркестровая репетиция), obiektu (produkcja me­ blowa, финансовый контроль), posesyw ną (fabryki państwowe, бобровавя ям а), instrum entow ą (szal szydełkowy, нож евая рана), genetyczną (ikra śledziowa, слоновая кость), m a teriało w ą (czekoladow y M ikołaj, бриллиант овы й браслет), w skazującą n a przeznaczenie (kij hokejowy, пингпонговый ст ол), w skazującą n a w ytw ór (m ateriały opatrunkowe, плат ьевая ткань), syngulatyw ną (las świerkowy, дубовая роща), w ska­ zującą n a relację całości do części (sprężyna zegarowa, танковые гусеницы), w skazującą n a relację części do całości (nóż sprężynow y, линзовы й

60 B a rb a ra K ru c k a

светофор), sym ilatyw ną (dekolt łódkowy, перловая крупа), charakterystycz­ n ą abstrakcyjną (stan lękowy, ласкавая улыбка), zakresow ą (instrument skrzypcow y, пат овая ситуация), lim itującą (dyskusja naukowa, финансовый кризис), tem p o raln ą (poniedziałkowe zajęcia, средневековое искусство), lo- katyw ną (biurowe przyjaźnie, полевые цветы).

Polskie i rosyjskie przym iotniki pełnią w określonym kontekście rzeczow­ nikow ym takie sam e role sem antyczne, każda klasa znaczeniow a reprezen­ to w an a jest jed n ak przez m niejszą liczbę rosyjskich deryw atów , co wiąże się z m niejszą niż w języku polskim produktyw nością form antu -owy.

2.2. Form ant -лг

P roduktyw ność tego form antu została w języku polskim w ydatnie o gra­ niczona n a rzecz fo rm an tu -owy (K urkow ska, 1953: 82-84). N ajbardziej produktyw ny jest w postaci rozszerzonej interm orfam i. W edług obliczeń K. K ow alik występuje w 5000 przykładów (razem z postaciam i rozszerzony­ m i interm orfam i, zob. K ow alik, 1977: 144). Tw orzy on przede wszystkim przym iotniki od podstaw zapożyczonych, zwłaszcza zakończonych n a -k, -ka: akustyczny, lunatyczny por. (K urkow ska, 1953: 72; Satkiewicz, 1969: 146). W rzeczow nikach zapożyczonych z form antem -ja typu koalicja, konsultacja, dyskusja, inwazja zachodzi alternacja -i(-y)|| - 0 (G rzegorczykowa, 1999: 465). W starszych opracow aniach był wydzielany fo rm an t -i(y)jny. F o rm a n t taki wydziela np. K urkow ska (K urkow ska, 1953: 73), Satkiewicz (Satkiewicz, 1969: 147) i G rzegorczykow a w Zarysie slowotwórstwa polskiego (G rzegorczykow a, 1981: 69).

Przyrostek -ный pozostaje najbardziej produktyw nym form antem w języku rosyjskim (w О С РЯ występuje w po n ad 12 tys. przykładów , wliczając także postaci rozszerzone).

F o rm a n t -n- łączy się bezpośrednio z rdzeniem (ropny, лож ный) lub za po m o cą interm orfów , w języku polskim : -ow- (cudowny), -i(y)w- (destruk­ tyw ny), -ot- (zdrowotny), -at-iw- (figuratywny), -es- (cielesny), -al- (synoda­ lny), -el- (śmiertelny), -ar- (muskularny), -er- (filuterny), -ist-ik- (subiek- tyw istyczny), -ar-icz (fragm entaryczny), -b- (chwalebny)·, w języku rosyjs­ kim : -oe- (виновный), -ев- (душевный), -ив- (спортивный), -(е)н-(почвенный), -он- (авиационный), -аль (континентальный), -ар- (легендарный), -ик- (типичный), -ок- (карточный), -оз- (тифозный), -ор- (иллю зорны й), -т ель - (образоват ельный), -и- (принципиальный), аль- (синодальный), (е)б- (лечебный), -ств-(е)н- (умственный), -ес- (телесный) і in. (większość interm orfów tw orzą razem z -ny sam odzielne sufiksy, por. -arny, -alny i in.).

Błędy deryw acyjne slu d en ló w rosyjskojęzycznych.. 61 W języku polskim w ystępuje w większości deryw atów po rdzeniu, rz a ­ dziej po przyrostkach, np. -ist- (socjalistyczny), -urg- (dramaturgiczny). W języku rosyjskim znacznie częściej niż w polskim iączy się z podstaw am i deryw ow anym i form antam i, np. -к- (оценочный), -ок (заголовочный), -u^- (.мельничный), -cme- (божественный), -ость (злостный), -от- (кислотный), -ына (глубинный), -ация (организационный), -в- (лиственный) і in. W y­ stępują pewne ograniczenia przy derywacji od podstaw oznaczających osoby, tw orzy się je d n a k przym iotniki od rzeczow ników z sufiksam i -арь (токарный), -ар (гуслярный), -op, (гравёрный), -ер (акционерный), -up (фураж ирный), -ент (абонентный), -ик (фанатичный) i in. F o rm a n t -ный nie tw orzy przym iotników od rzeczowników n a -ец, -ик, -тель, -изм , -ня (nazw czynności), -ок (nazw a jednokrotnej czynności) i in. (Szwiedowa,

1982: 273).

Pow oduje on szereg zm ian w wygłosie podstaw y. W języku polskim: с — č (miesiąc - m iesięczny), з - ž (pieniądz - pieniężny), c — t (inteligencja - inteligentny), depalatalizacja šč (kość - kostny), uproszczenie grupy spół­ głoskow ej ić (radość - radosny), przed interm orfem - ik- oboczność s, z - t (elipsa - eliptyczny, proteza - protetyczny), palatalizacja (skrofuły - skrofuliczny, balsam — balsamiczny), dezintegracja podstaw (malaria - ma- laryczny)', w języku rosyjskim : oboczności к - ч (наука - научный), г - ж (книга - книж ный), х - ш (альм анах — альманашный), ц - ч (улица - уличны й), т - ц (инерция - инертный), л - л ’ (бал - бальны й), palatalizacja przed interm orfam i -ен- (яхтенный), -ик- (типичный), -не­ эф ф ект ивны й), -еб- (судебный), -и-аль- (принципиальный) i in.

W o b u języ k ach fo rm an ty -ny- i ekw iw alentny -ный p ełn ią praw ie wszystkie funkcje semantyczne: subiektu (dyskusje rodzinne, м олодёж ная деятельность), obiektu (bar piwny, доходное предприятие), posesywną (m ajątki kościelne, народные богат ст ва), in stru m en to w ą (mlyn wodny, печное отопление), genetyczną (szpik kostny, угольная пыль), m ateriałow ą (kamienny most, м рам орная ваза), w skazującą n a przeznaczenie (ślubny welon, банкет ный зал), w skazującą n a w ytw ór (poi. b rak , мебельные ткани), syngulatyw ną (ławica rybna, еж евичная гущ а), w skazującą na relację całości do części (pęcherzyki płucne, кат алож ный ящ ик), w skazu­ ją c ą na relację części do całości (poi. b rak , струнный инст румент ), sym ilatyw ną (mleczna cera, морковный рум янец), charakterystyczną abs­ trakcyjną (trudne problemy, идейное искусство), charakterystyczną k o n ­ k re tn ą (śnieżna zima, рыбные мест а), zakresow ą (okres jesienny, анонимное письмо), lim itującą (dyskusje polityczne, научные исследования), te m p o ra ln ą (dyżur nocny, конечный этап), lo k aty w n ą (północne kraje, дорож ный столб).

62 B a rb a ra K ru c k a 2.3. Formant -iczny

T en fo rm a n t złożony (in te rm o rf -ik- + -ny), a także ekw iw alentne fo rm an ty w języku rosyjskim (-ический, -ичный), deryw ują przym iotniki od podstaw zapożyczonych. W polszczyźnie wykazuje on większą żywo­ tność i produktyw ność niż form ant -ny (Satkiewicz, 1969: 146-147). Jest fo rm an tem w spółfunkcyjnym w stosunku do -ijny (K urkow ska, 1953: 73). In te rm o rf -ik- najczęściej łączy się z podstaw ą bezpośrednio (idyl­ liczny) lub za pośrednictw em interm orfów , np. -ist- (subiektyw istyczny), w pojedynczych w ypadkach -ar- (fragm entaryczny), -or- (iluzoryczny), -a- (algebraiczny). W ystępuje po rdzeniu bądź po nielicznych przyros­ tkach (np. pesym istyczny, dramaturgiczny). Pow oduje zmiany w p o d sta­ wie, np. palatalizację wygłosowych głosek (ocean - oceaniczny), ucięcie p o d staw (ewangelia - ew angeliczny, kosmos - kosm iczny, reum atyzm - reumatyczny).

F o rm a n t -ичный w ystępuje najczęściej po rdzeniu (годичный), rzadziej po przyrostkach (реалистичный).

Polskim deryw atom na -iczny odpow iadają rosyjskie na -ический. W ięk­ szość z nich m a synonim y słowotwórcze z form antem -ичный. Wiele z nich nie różni się znaczeniem , por. анемический!анемичный, атлет ический Iат лет ичный, демагогический)демагогичный, эпизодический/эпизодичный, идиллический/идилличный, категорический/категоричный, патетический /патетичный і in. Inne pary słowotwórcze różnią się systemem znaczeń: w arianty z form antem -ичный m ają m niejszą liczbą użyć, pełniąc np. tylko rolę charakterystyczną abstrakcyjną, por.: деспотический 'o p arty n a des­ potyzm ie’: деспотическое государство oraz 'nie znoszący sprzeciw u’: деспотический характ ер i деспотичный tylko: 'n ie znoszący sprzeciw u’: деспотичный характ ер, дипломатический 'dotyczący dyplom acji lub dyp­ lom atów ’: дипломатическая служ ба oraz 'zręczny, przebiegły, sprytny, wymijący’: дипломатический разговор i дипломатичный tylko: 'zręczny, przebiegły, sprytny, w ym ijący’: дипломат ичный от вет , p o r. także авт омат ический i авт омат ичный, аналогический i аналогичный, демократический і демократичный, догматический і догматичный, драма­ тический і драматичный, экологический і экологичный, экономический і экономичный, реалистический і реалистичный i in.

F o rm a n t -ичный wykazuje we współczesnym języku rosyjskim większą produktyw ność niż -ический, co wiąże się z tym , iż deryw aty na - ичный m o g ą tw orzyć form y krótkie, podlegają stopniow aniu i stanow ią podstaw ę słow otw órczą abstrakcyjnych rzeczowników.

Błędy deryw acyjne stu d en tó w rosyjskojęzycznych... 63

2.4. Formant -any

Jest to fo rm an t dosyć produktyw ny, choć jego aktyw ność została o gra­ niczona na rzecz przyrostka -owy (Tekiel, 1977: 34-35, Sieczkowski, 1957: 17). Satkiewicz zw raca uwagę na jego produktyw ność w tw orzeniu przym iot­ ników od nazw miejsc n a -arnia oraz -alnia, por. pochylniany, poczekalniany (Satkiewicz, 1969: 147-148). W języku rosyjskim b rak deryw atów od nazw miejsc. T en typ przym iotników zaliczany jest do nieproduktyw nych.

Łączy się z p o d sta w ą słow otw órczą bez pośrednictw a interm orfów , naj­ częściej z rdzeniem (por. szklany, льняной), rzadziej po podstaw ach derywo- w anych form antam i sufiksalnymi, np. -alnia (sypialniany), -elnia (uczelniany), -arnia (kawiarniany), -izna (bieliźniany), -lo (kadzidlany), -la (hodowlany), -ka (zapałczany). W m ateriale rosyjskim nie znalazłam przykładów na występow anie tego fo rm an tu po podstaw ach suflksalnych. W ystępuje zawsze po spółgłoskach m iękkich (por. kopalniany, niciany, костяной, сельдяной i in.) i pow oduje depalatalizację wygłosowej spółgłoski podstaw y (por. bawełna — bawełniany, borówka - borówczany, воск — вощаной, смола - смоляной і in.).

F o rm a n t -any i jego rosyjski ekwiwalent pełnią następujące funkcje sem antyczne: subiektow ą (dźwięk harfiany, кровяное давление), obiektow ą (chłop pańszczyźniany, полот няная фабрика), posesyw ną (królestwo rusał- czane, siostrzana chałupa), w skazującą n a przeznaczenie: (szafa bieliźniana, плат яной шкаф), m ateriałow ą (skórzany pas, глиняный сосуд), genetyczną: (Jad kiełbasiany, льняное масло), w skazującą n a relację całości w stosunku do części (nać kartoflana, гвоздяная ш ляпка), w skazującą n a relację części w stosunku do całości (maślany rogalik, дупляной кедр 'cedr, w którym znajduje się dziupla’), sym ilatyw ną (blaszany dźwięk, см оляная борода), lokatyw ną (cieplarniane rośliny, водяной паук), zakresow ą (system pańsz­ czyźniany, полбяные пшеницы), lim itującą (przemysł ziemniaczany, верфяное строительство). Najczęściej przm iotniki z tym form antem używ ane są w funkcji m ateriałow ej. P o n ad to w języku polskim pełnią funkcję w skazującą n a w ytw ór (płótno bieliźniane), rzad k o posesyw ną (siostrzana chałupa), a w rosyjskim instrum entow ą (вет ряная мельница).

2.5. Formanty -alny, -а т у

Te fo rm anty złożone z elem entu rodzim ego -ny i zapożyczonych -al, -ar tw orzą przym iotniki najczęściej od podstaw obcojęzycznych (Sieczkowski, 1957: 110), por. koniunkturalny, semestralny, strukturalny, elitarny, konsularny, satelitarny, i należą we współczesnej polszczyźnie do nieproduktyw nych

64 B a rb a ra K ru c k a

(Tekiel, 1977: 34-35). W języku rosyjskim istnieją paralelne nieproduktyw ne fo rm anty -алъный i -арный tw orzące deryw aty od rzeczowników zapożyczo­ nych, p o r. артериальный, категориальный, экзистенциальный, парламентарный, пленарный, суммарный i in. F o rm a n t -alny (-альный) łączy się najczęściej z rdzeniem, sporadycznie z innymi sufiksami, por. polskie -ura (agenturalny, por. ros. агентурный), -ika (leksykalny, p o r. ros. лексический), -ak (maniakalny), -oid- (negroidalny, por. ros. негроидный), rosyjskie - a k (маниакальный). F o rm a n t -arny (-арный) w ystępuje wyłącznie bezpośrednio po rdzeniach. Przed -al- pojaw iają się intrem orfy -on- (-он-) o raz -u- (y), np. funkcjonalny, эмоциональный, procesuálny, сексуальный. M oże nastąpić ucięcie podstaw y, np. marginalny, stypendialny, notarialny, минимальный, нотариальный i in.

F o rm a n ty te m ogą w ystępować w funkcji subiektow ej (uchwala par­ lamentarna, бакт ериальная инфекции), obiektow ej (państwa kolonialne, стипендиальная реформа), posesywnej (budynek ministerialny), lokatyw nej (roślinność tropikalna, артериальная кровь), tem poralnej (egzamin semestral­ ny, пасхальные каникулы), charakterystycznej konkretnej (muskularny czło­ wiek), charakterystycznej abstrakcyjnej (sakramentalne pytanie, гениальный учёный), zakresowej (jednostka monetarna, легендарный рассказ), limitującej (reforma monetarna, гормональное расстройство).

2.6. Formant -ski

Podstaw ą polskich i rosyjskich przym iotników n a -ski są m ęskie rzeczo­ wniki osobow e (męski, trenerski, м уж ской, царский), im iona własne i na­ zwiska (mickiewiczowski, napoleoński, мичуринский, наполеоновский), nazwy toponim iczne (gdański, bałtycki, notecki, альпийский, венский, московский), m ęskie rzeczowniki żyw otne i nieżywotne (pieski, morski, зверский), stosun­ kow o rzad k o żeńskie (babski, panieński, дамский, свинский) i in.

W obu językach fo rm an t ten jest rozszerzony licznymi interm orfam i, w języku polskim przede wszystkim -ow- (mężowski, mistrzowski), także -ew- (królewski), -ań- (trojański), -iń- (kapitoliński), -oń- (jerychoński), -eń- (kole­ żeński), -al- (bestialski), -aj- (jurajski), -ej- (europejski), -ij- (olimpijski), w rosyjskim -οβ-, -’ев- (банковский, кремлёвский), -ич- ze wstawnym е (космический), -ч- ze wstawnym e (краеведческий), -ан- (бирманский), -ин- (лодзинский), -ен- (пензенский), -ей- (европейский), -лез- (конголезкий).

W ystępuje po rdzeniach (carski, chamski, damski, górski, morski, pański, июльский, муж ской, океанский, царский, чешский, шефский), a także po podstaw ach deryw ow anych w ieloma sufiksami, w języku polskim -ciel (nau­ czycielski), -acz (partacki), -arz (piłkarski), -erz (szlifierski), -ak (cudacki),

Błędy deryw acyjne stu d en tó w rosyjskojęzycznych... 65 -ec (jeździecki), -ik (katolicki), -it- (izraelicki), -at (furiacki), -er (kasjerski), -ator (racjonalizatorski), -ent, (konsumencki), -ant (aliancki) i in., w języku rosyjskim -ак (дурацкий), -ик (стариковский), -ец (купеческий), -ач (т рюкаческий), -арь (бунтарский), -тель (испытательский), -ник (мученический), - у х (пастушеский), -и х (ж ениховский), -ист (рационалистический), -атор (рационализатор), -ент (оппонентский), -ант (арест ант ский), -ипн (грубиянский), -ор (муш кет ёрский), -ер (миссионерский), -ин (грузинский), -ош- (юношеский) i in.

W języku polskim przyłączenie do podstaw y fo rm an tu -sk- pow oduje liczne asym ilacje i uproszczenia (zob. K ow alik, 1977: 181-182; 1999: 103): spółgłoski kończące podstaw ę ulegają palatalizacji (kaplan - kapłański, ułan - ułański, warchol - warcholski, diabeł - diabelski) i depalatalizacji (dzien­ nikarz - dziennikarski, lekarz - lekarski); wygłosowe spółgłoski szczelinowe podstaw y s, z, š, i , ś, z, χ, także zw arta g ulegają uproszczeniu, np. Czerkies — czerkieski, K aukaz - kaukaski, Czuwasz - czuwaski, papież - papieski, Białoruś - Białoruski, Brześć - brzeski, Włochy - włoski; spółgłoski zw arto-w ybuchow e t, d, k i zw arto-szczelinowe c, з, č, ž, с, dź ulegają uproszczeniu n a c, з, np. adwokat - adwokacki, sąsiad - sąsiedzki, katolik - katolicki, Fenicja - f e n i c k i , Sieradz - sieradzki, partacz - partacki, N oteć - notecki, czeladź - czeladzki; grupy spółgłoskowe Ik, rk, rg, ng, sl, śl, sk, szcz upraszczają się, np. Hamburg - hamburskí, N ow y Jork - nowojorski, Polska - polski, B ydgoszcz - bydgoski; grupy ść, źdź, st, zd występują obocznie z j , np. śródmieście - śródmiejski, miasto - miejski, Ujazd - ujejski; n astępuje ucięcie podstaw y, np. Egipt - egipski, Italia - italski, poganin - pogański. A lternacje zachodzą także w podstaw ie, np. 'ijy - в (Kolumbia - kolum bijski, Walia - walijski, A syria - asyryjski, Rosja - rosyjski), e - o (M iśnia - miśnieński, panna - panieński), e - o (małżonek - małżeński, żona - żeński), ę - ą (mąż - męski).

W języku rosyjskim zachodzą następujące alternacje: к - ч (логика - логический), г - ж (Н орвегия - норвежский), χ - ш (чехи - чешский), т - ч (ребят а - ребяческий), к - ц (казак - казацкий), ч - ц (ткач - ткацкий), з’ — ж (князь - княж еский), palatalizacja (У рал — уральский, Б айкал - байкальский) i depalatalizacja (конь - конский, море - морской, царь — царский).

M iędzy językiem polskim a rosyjskim obserwujem y następujące różnice m orfonologiczne. Polskim przym iotnikom , w których wygłosowe spółgłoski podstaw y słowotwórczej ulegają uproszczeniu n a c, odpow iadają rosyjskie z fo rm an tem -еский i altern acją к - ч, ц — ч, m — ч, p o r. cudacki - чудаческий, epicki - эпический, ewangelicki - евангелический, gotycki - готический, grecki - греческий (ale: грецкие орехи), heretycki - ерети­ ческий, k ato lick i - кат олический, kupiecki - купеческий, studencki - студенческий і in.

66 B a rb a ra K ru ck a

W niektórych przykładach polskim przym iotnikom tego typu odpow iadają form acje z form antem -ский i brakiem alternacji, por. iracki - иракский, kum ycki - кумыкский, tadżycki - такж икский, turecki - тюркский/турецкий, uzbecki - узбекский і in. (pełną ekwiwalencję obserwujemy w niezbyt licznych przykładach burłacki - бурлацкий, kalmucki - калмыцкий, kozacki - казацкий, tka cki - ткацкий i in.). Różnice w niektórych przykładach związane są z uproszczeniami w polskich derywatach wygłosowych spółgłosek podstawy ć, š, g (a także s, z, ś, i , (χ) przed form antem -ski, które w wymowie rosyjskiej zachowują się, por. boski - божеский, czeski - чешский, czuwaski - чувашский, hamburskí - гамбургский, inguski - ингушский, męski - м уж ской, norweski - норвеж ский, paryski - парижский, zaporoski - запорож ский i in.

W wielu przymiotnikach derywowanych od podstaw na t, d różnica dotyczy jedynie pisowni, bowiem w wymowie rosyjskiej obowiązuje także dźwięk с (zob. np. B ułanin, 1970: 119), por. adwokacki - адвокатский, asystencki - ассистентский, fa b ry ka n cki - фабрикантский, irlandzki - ирландский, magnacki - магнатский, prezydencki - президентский, sąsiedzki - соседский, szwedzki - шведский i in. Dotyczy to także przym iotników deryw ow anych od podstaw n a s, z, w których następuje uproszczenie grupy spółgłoskowej przed form antem -ski, znajdujące wyraz w polskiej pisowni, w przeciwieństwie do rosyjskiej ortografii zachowującej etymologiczne połączenia spółgłoskowe, por. abchaski - абхазский, białoruski - белорусский, eskimoski - эскимосский, fra n c u sk i - французский, kaukaski - кавказский, kirgiski — киргизский i in. F o rm a n t -ski i jego rosyjski ekwiwalent pełnią następujące funkcje sem an­ tyczne: subiektow ą (przemówienia poselskie, режиссёрское указание), obiekto­ w ą (szkoły inżynierskie, пассаж ирский поезд), posesywną (żołnierska prycza, монашеская келья), instrum entow ą (zdjęcie rentgenowskie, рентгеновский снимок), m ateriało w ą (wyroby wikliniarskie), genetyczną (końskie włosie, конское м ясо), syngulatyw ną (grono nauczycielskie, солдатский отряд), w skazującą n a relację całości w stosunku do części (babski brzuch, свинский хвост ), sym ilatyw ną (końska twarz, цыганские глаза), zakresow ą (francuski malarz, чешский язы к), lokatyw ną (japońska porcelana, океанская рыба).

W obu językach fo rm an t ten należy do najbardziej produktyw nych.

2.7. Form anty -aty , -asty

Są to sufiksy oboczne, -asty we współczesnym języku ogólnopolskim w ystępuje z reguły p o spółgłosce m iękkiej i m orfonologicznie miękkiej (liściasty, kolczasty), natom iast -aty zarów no po twardej ja k i po miękkiej (rogaty, łaciaty, skrzydlaty). Istnieją także synonim y słowotwórcze, por. dropiaty i dropiasty. F o rm a n ty te łączą się bezpośrednio z rdzeniem, wy­

Błędy deryw acyjne sLudenlów rosyjskojęzycznych... 67 stępow anie po innych przyrostkach pośw iadczone jest izolowanym i przy­ kładam i (zob. K ow alik, 1977: 64). N ależą one do nielicznych form antów przytm iotnikow ych m ających funkcję sem antyczną (K ow alik, 1977:72), tw o­ rząc przede wszystkim przym iotniki charakterystyczne, por. dziobaty, pasiasty. K . K ow alik (1977: 130, 139) i I. W inkler-Leszczyńska (1977: 26) zaliczają je do fo rm an tó w produktyw nych.

W języku rosyjskim form anty -атый i -астый w ystępują z reguły po spółgłoskach tw ardych (горбатый, крылатый, усатый), rzadko po miękkich (iвнучат ый, ноздрястый, щелястый). Ł ączą się bezpośrednio z rdzeniem. Rosyjskie form y na -астый w porów naniu z -атый w yrażają wyższy stopień intensyw ności danej cechy, рог. рогатый 'm ający rogi’/p o t. рогаст ый 'm a ­ jący duże rogi’, бородатый 'm ający brodę /бородастый 'm ający dużą brodę’. Po n ad to przym iotniki z form antem -астый m ają potoczny charakter, por. n eu traln e бородатый, волосатый, усат ы й i p o toczne бородастый, волосастый, усастый. W M A S m ają one najczęściej kw alifikator „gw. m iejska” , w nowszych słow nikach, np. Б Т С Р Я z 2000 r., m ają kw alifikator „ p o t.” W języku rosyjskim funkcjonuje także rozszerzony fo rm an t -чатый. Łączy się on bezpośrednio z rdzeniem (головчатый, дымчатый, слойчатый) lub z podstaw am i derywacyjnym i n a -ец, - щ ( а ) , -ок, -ка, -и нк (а ), -уш к (а ), -и ш к (а ), пр. веснушчат ый (< -веснушка), зубчат ый (*-зубец), реснитчатый (<—ресница) i in.

O ba fo rm an ty są produktyw ne nie tylko w języku potocznym , ale także literackim, por. neologizm Jesienina голосатые запевки (Szwiedowa: 287-288).

2.8. Formant -owaty

Jest to fo rm an t -aty rozszerzony interm orfem -ow-. Jest on w tej postaci nieporów nanie bardziej produktyw ny, tw orząc 1000 przym iotników (form ant -aty - tylko 74, zob. K ow alik, 1977: 130-131). W ystępuje on zarów no bezpośrednio po rdzeniu (flakowaty, gburowaty, jajowaty, piegowaty), ja k i po podstaw ach deryw ow anych sufiksalnie: sufiksem -ka (gruszkowaty), -ek (pros- taczkow aty), -ak (szczeniakow aty), -ik (jamnikowaty), -ica (pętlicowaty), -ec (kruszcow aty), -oń (gryzoniowaty), -uś (gogusiowaty), -uch (leniuchowaty). In term o rf -ow- w ystępuje po spółgłosce tw ardej (łykowaty) i miękkiej (świnio- waty).

Rosyjski fo rm an t -оватый występujący p o spółgłoskach m iękkich w p o ­ staci -еватый łączy się bezpośrednio z rdzeniem (дубоватый, игловатый, ноздреватый, угловат ы й і in.) lub dodaw any jest do podstaw z sufiksami -ак (чудаковат ы й), -ок (комковатый), -ик (ж уликоват ы ), -ец (рубцеватый), -ина (трещиноватый). W jednym przykładzie występuje inter­ m o rf -h - (бесноватый <— бес). F o rm a n t zaliczany jest do produktyw nych.

68 B a rb a ra K ru c k a

2.9. Form ant -isty

F o rm a n t -isty w ystępuje najczęściej w postaci nierozszcrzonej interm or- fem, w izolow anych przykładach pojaw ia się in term o rf -iw- (rzeczyw isty), -n- (błotnisty), -ok- (przezroczysty), -u- (wiekuisty) (zob. K ow alik, 1977: 139). Łączy się najczęściej z rdzeniem (dżdżysty, górzysty, ościsty, puszysty, srebrzysty), rzadziej z podstaw am i derywacyjnymi, np. na -ha (osobisty), -lo (św ietlisty), -ec (rzad. kolczysty) (Kowalik, 1977: 137-138). F o rm a n t ten je st w yspecjalizowany w tw orzeniu przym iotników charakterystycznych z odcieniem kw antytatyw nym (gw iaździsty, krw isty), w ystępuje także w funkcji symilatywnej (szklisty) (K allas, 1999: 497). Należy do form antów produktyw nych, w edług obliczeń K . K ow alik derywuje on 214 przym io­ tników (1977: 137).

Rosyjski fo rm an t -истый także łączy się w większości przykładów z rdze­ niem (ветвистый, иглистый, кож истый, скалистый, льдистый), a także z podstaw am i deryw ow anym i form antam i -ка (подковыристый <- uciętej podstaw y подковырка), -ок (суглинистый <— uciętej podstaw y суглинок), -ина (морщинистый), -j- (чутьистый) і in. W pojedynczych przykładach w ystępują interm orfy, najczęściej -ан- (водянистый, ст клянист ый), -ен- (леденистый), -н- (мучнист ый). Т а к ja k w języku polskim deryw uje on przym iotniki charakterystyczne z odcienem kw antytatyw nym (болот истый, костистый, остистый, холм ист ы й і in.) i ze znaczeniem symilatywnym (iбархатистый, змеистый, золотистый, серебристый і in.). Jest to form ant b ardzo produktyw ny w języku literackim i m ów ionym . Często tw orzy okaz- jonalizm y typu соснистый воздух (Szwiedowa, 1982: 289).

2.10. Form anty paradygmatyczne

W języku polskim duża g rupa przym iotników (w m ateriale I. K ap ro ń , k tó ra d o k o n ała ich opisu, występuje 280 przym iotników właściwych i 23 liczebniki porządkow e, bez deryw atów od wyrażeń przyim kow ych i bez złożeń, zob. K a p ro ń , 1998: 79-93) tworzy się za pom ocą fo rm an tu paradyg- m atycznego -i/-y. W tym w ypadku następuje zm iana paradygm atu i rzeczow­ nik zostaje przeniesiony do klasy przym iotników (o form antach paradyg- m atycznych zob. Laskowski, W róbel, 1964; K reja 1974; K urzow a 1974; C hruścińska K ., W aszakow a K ., 1981: 45-58; W aszakow a 1993; K ap ro ń , 1998; G rzegorczykow a R., Puzynina J., 1999: 367-368 i in.) W rzeczownikach typu barani - бараний w ystępuje pozornie pełna ekwiwalencja. Zbieżność dotyczy jed n ak tylko m ianow nika i biernika l.p. rzeczowników męskich, któ re w pozostałych przypadkach m a ją w języku rosyjskim sufiks -j- syg­

Błędy deryw acyjne stu d en tów rosyjskojęzycznych... 69 nalizow any obecnością w pisowni rozdzielającego m iękkiego znaku (ь), рог. бараньего рога, волчьи законы, по заячьим следам і in. Rzeczowniki żeńskie i nijakie m ają sufiks -j- we wszystkich form ach, por. лисья нора, козье молоко, коровьего масла і in. Obecność tego sufiksu ujaw nia się w transkrypcji. R ozróżnia on (obok akcentu) takie form y ja k 1'is'e i 1'is'je: присм ат риват ься лисе, лисье притворство, także vdow'e i vdov'je: сочувствовать вдове і вдовье хозяйст во (w języku rosyjskim nie występuje j p o spółgłoskach m iękkich w argow ych). W rosyjskim słow otw órstw ie wydzielany jest sufiks -ijl-j- (zob. W inogradów , 1972: 191; Szwiedowa, 1982: 271 i n.).

W obu językach podstaw am i są rzeczowniki niepochodne typu baba, бык, a tak że po ch o d n e odrzeczow nikow e (rolniczy <- rolnik *- rola, охот ничий <— охот ник *- охота), odczasow nikow e (urzędniczy, <— urzęd­ nik <- urzędować, бродяж ий *— бродяга <— бродить), rzadziej odprzym iot- nikow e (sam otniczy <- sam otnik <- sam otny, великаний «- великан <- великий). W języku polskim najczęściej oznaczają one zwierzęta (ok. 70% ) lub osoby (ok. 23% ) (K ap ro ń , 1998: 82). W kilku w ypadkach p o d ­ staw am i są inne rzeczowniki, por. pokrzywi, zloty, uroczy (K ap ro ń , 1998: 82). Podobnie w języku rosyjskim podstaw am i są w znakom itej większości nazw y zwierząt, nieco rzadziej nazwy osób. W ydaje się, że deryw aty od innych rzeczow ników są tw orzone tylko okazjonalnie w języku literatury i publicystyki, por. вопли автомобильи, овражьи края, м ухом орья ш ляпка (Szwiedowa, 1982: 271).

Pew ne przym iotniki m o g ą mieć w zależności od kontekstu podw ójną m otyw ację, np. twórczy 'dotyczący tw órców ’, np. środowisko twórcze, związki twórcze (<- twórca) i twórczy 'm ający zdolność tw orzenia’: tw órczy umysł («- tworzyć), pow stańczy 'odnoszący się do pow stańców ’: władze powstańcze (<- powstaniec), 'dotyczący pow stania’: pieśni powstańcze (<- powstanie).

3. E K W IW A L E N C JA W K L A SA C H SE M A N T Y C Z N Y C H 3.1. Klasa przymiotników w funkcji subiektowej

W iększości polskich form acji na -owy odpow iadają rosyjskie przym iotniki z form antem -ny, który w tw orzeniu deryw atów odrzeczownikowych należą­ cych do różnych klas sem antycznych jest najbardziej produktyw ny, por. błędy: K io sk je s t na autobusnym przystanku (zam. autobusowym, por. авт обусная остановка). Jechali po pustyni karawannym szlakiem (zam. karawanowym, p o r. караванный путь). Polacy prowadzili narodną walkę o niepodległość (zam. narodową, por. народная борьба). Teraz są duże

70 B a rb a ra K ru c k a

temperaturne zm iany (zam. temperaturowe, рог. температурные изменения). N a Wawelu je st wspaniała tronna sala (zam. tronowa, рог. тронный зал). M am jakąś wirusną infekcję (zam. wirusowy, рог. вирусная инфекция) i in.

N iektórym deryw atom n a -owy odpow iadają przym iotniki z form antem -енный w ystępującym po połączeniach spółgłoska (o p ró cz л, p ) + в’ (буквенный), ел (мысленный), spółgłoska + м \ н , p (письменный), xm (вахтенный), także восторженный, оспенный обеденный i kilku innych. P or. błędy: Po kawie może być myślenna gonitwa (zam. myślowa, por. мысленное представление). On та na twarzy ja kb y ospienne ślady (zam. ospowy, por. оспенная сыпь).

N iektórym przym iotnikom z zakresu term inologii medycznej utworzonym od nazw chorób odpow iadają deryw aty z form antem -озный, por. Ona ma na rękach takie egzematozne pryszcze (zam. egzemowe, por. экзематозное состояние). U myśliwego zaczął się już gangrenozny proces (zam. gangrenowy, рог. гангренозный процесс). U mnie je st jakiś grypozny stan (zam. grypowy, гриппозное состояние). P o r także szkarlatynow y - скарлат инозныйj j скарлат инный (szkarlatynow e plam y, скарлат инозная сыпь), tyfusow y - тифозный (wysypka tyfusowa, тифозная эпидемия) i in.

W nielicznych w ypadkach m am y ekwiwalenty z form antem -(ов)ский, por. N a M orzu Czarnym rozpoczęły się ju ż flo tsk ie manewry (zam. flo to w e, por. ф лот ские манёвры). K om iteckie ustaw y obowiązywały wszystkich dzia ła czy (zam. kom itetowe, por. ком ит ет ские комиссии). Piotrowskie reform y zrobiły z R osji nowoczesny, europejski kraj (zam. Piotrowe, por. петровская эпоха).

W większości form z form antem -ny obserwujemy ekwiwalencję zerową (por. chłodny - холодны й, głodny - голодный, modny - модный, mroźny - морозный, postny - постный, pustynny - пустынный, rybny - рыбный, swobodny - свободный, wodny - водный i in.) i błędy w ystępują sporadycznie. W izolow anych przykładach form antow i -ny odpow iada sufiks derywacyjny -еский, por. U dziecka, które je s t dużo z matką, je s t szybki psychiczeski rozwój (zam. psychiczny, por. психическое развитие). W ydaw ałoby się, że przyrostek ta k charakterystyczny d la ruszczyzny, nie pow inien się pojawić w polskim wyrazie, a jed n ak jednym z częściej spotykanych błędów jest form a czlowieczeski.

Przym iotniki n a -i(y)ny m ają regularne odpow iedniki z form antem -онный: ew akuacyjny - эвакуационный (droga ewakuacyjna, эвакуационный период), koalicyjny - коалиционный (traktat koalicyjny, коалиционный договор), rewolucyjny ~ революционный (rząd rewolucyjny, революционная диктат ура) i in. Błędy występują stosunkow o rzadko, por. Ja zachorowałem na infekcjonną żółtaczkę (zam. infekcyjną, por. инфекционная ж елт уха). W średniowieczu działali różne inkwizycjonne sądy (zam. inkwizycyjne, por. инквизиционный суд).

Błędy deryw acyjne stu d en tó w rosyjskojęzycznych... 71 R egularnym i ekw iw alentam i są rosyjskie przym iotniki z form antem -ивный i alternacją tle w temacie. F o rm a n t ten stosunkow o rzadko występuje w funkcji subiektow ej. Z anotow ałam następujące błędne derywaty: Z a znisz­ czenie np. mebli stosuje się różne administratywne kary (zam. administracyjne, por. административное взыскание). D eduktyw ny metod myślenia to taki, w którym je s t stosowana dedukcja (zam. metoda dedukcyjna, por. дедуктивный метод).

W izolow anych przykładach obserwujemy odpow iedniki z form antem -ный tw o rzo n e od uciętych p odstaw , p o r. burżuazyjny - бурж уазны й, konkurencyjny - конкурентный, tolerancyjny — толерантный (w rosyjskim b rak podstaw y); z form antem -озный, por.: tendencyjny - тенденциозный, z form antem -ский, por.: m ilicyjny - милицейский, policyjny - полицейский.

Przym iotniki n a -iczny m ają odpow iedniki n a -ический, por.: bakterio­ logiczny - бактериологический (broń bakteriologiczna, бактериологическое оруж ие), fem in istyc zn y - феминистический (demonstracje fem inistyczne, феминистические выст упления), kardiologiczny - кардиологический (zjazd kardiologiczny, кардиологическая консульт ация), reum atyczny - ревмат ический (bóle reumatyczne, ревматические узлы в пальцах), wul­ kaniczny — вулканический (wybuch wulkaniczny, вулканическое извержение) і in. Błędy są stosunkow o rzadkie, por. Schwytała go ostra reumatologiczeska ból (zam. reumatologiczny, por. ревмат ологическая боль).

Stosunkow o licznej grupie przym iotników odpow iadają form acje n a -ский (najczęściej od podstaw na -ucm) będące często synonim am i słowotwórczym i form n a -ический. R óżnica m iędzy nim i m oże dotyczyć łączliwości (np. педантское спокойствие, педантские манеры і педантическая точность, педантический порядок), sporadycznie sfery użycia (por. neutralne океанский i specjalne океанический), najczęściej jed n ak nie m a żadnej różnicy (por. империалистский i империалистический, типографский i типографический, т уристский і туристический, экспрессионистский і экспрессионистический і in.). Pełnią one te same role sem antyczne, co przym iotniki z form antem -ический, np. fem inistyczny - феминистский! феминистический (tuch fem inis­ tyczn y, ф еминист ские организаций), im presjonistyczny - импрессиони­ стский/импрессионистический (malarstwo impresjonistyczne, импрессиони­ стские карт ины), m onarchistyczny — монархистский (partia monarchis- tyczna, м онархист ский заговор), papistyczny - папистский (papistyczne działania, папистские идеи), p urystyczny - пурист ский/пурист и­ ческий (purystyczne działania, пурист ские дейст вия), separatystyczny — сепаратистский (separatystyczne dążenia, сепаратистское движение), syjonistyczny - сионистский (ruch syjonistyczny, сионистское движение), szow inistyczny — ш овинистский/шовинистический (szowinistyczne wystąpie­ nia, шовинистские выступления) і in. Por. Dla mnie te wszystkie fem inistskie żądania są bardzo śmieszne (fem inistyczne, por. феминистские требования).

72 B a rb a ra K ru c k a

M onarchistski spisek trzech państw doprowadził do rozbiorów (zam. monar- chistyczny, рог. монархистский заговор). Rosja musi się bronić przed różnymi islamskimi i papistskimi ideami (zam. papistycznymi, рог. папистские идеи). Teraz są modne różne separatystskie ruchy, np. w Hiszpanii (zam. sepatatys- tyczne, рог. сепаратистское движение). Syjonistski ruch miał na celu utworzenie własnego państwa (zam . sy jo n istyczn y, por. сионистское движение).

N iektórym przym iotnikom odpow iadają rosyjskie form acje n a -ный, por. Ciągle mnie budzą telefónne dzwonki (zam. telefoniczne, рог. телефонный звонок). M ieszkańcom ciągle ugrożają wulkanne wybuchy (zam. wulkaniczne, por. вульканические(вульканные изверж ения).

Pojedynczym przym iotnikom w funkcji subiektow ej z form antem -any odpow iadają deryw aty z sufiksem -ный, por. N aokoło są same kukuruzne pola (zam. kukurydziane, рог. кукурузное поле). W pokoju chłopaków czuje się zaw sze ja kieś podejrzane wódeczne zapachy (zam. wódczane, por. водочный запах).

Polskim form antom -(ow)ski, -arski odpow iadają form anty -ный, -ский, por. W Erm itażu można oglądać stare jubilem e wyroby (zam. jubilerskie, por. ювелирные изделия). N a zajęciach uczniowie wykonywali różne drobne ślusar- ne prace (zam. ślusarskie, рог. слесарные работы). Dużo młodych ludzi należą teraz do różnych anarchistskich organizacji (zam. anarchistowskich, por. анархист ская организация). Znowu są używane różne barońskie tytuły (zam. baronowskie, por. баронский т ит ул). Lubię poważną m uzykę, najbar­ dziej betoweńskie sym fonie (zam. beethovenowskie, por. бет ховенская симфония). K iedyś ludzie tak samo potępiali darwińską teorię (zam. dar­ winowską, por. дарвинская теория). W całym kraju był fa szy stsk i terror (zam . fa szysto w ski, por. фашистский террор). Wszyscy musieli znać lenińską i m arksistską filo zo fię (zam. leninowską, marksistowską, рог. ленинская, марксист ская философия). Rosyjskie rolnictwo zniszczyła nie tylko kolek­ tywizacja, ale też na przykład różne miczurińskie metody (zam. mic zur ino w skie, por. мичуринские методы). W ostatnich latach w różnych krajach powstają różne nazistskie ruchy (zam. nazistowskie, рог. нацистское движение). W sta- lińskich obozach zginęły miliony ludzi (zam. stalinowskich, por. сталинские лагеря). Turgieniewskie powieści mają światową sławę (zam. turgieniewowskie, рог. тургеневские романы). Por. także burmistrzowski - бурмистрский (urząd burmistrzowski, бурмистрский пост), mickiewiczowski - мицкевичский (utw ory m ickiew iczow skie, мицкевичские произведения), m ecenasowski - м еценатский (mecenasowska działalność, меценат ская деятельность), papistowski — папистский (ruch papistowski, папистское движение), pusz­ kinowski - пушкинский (muzeum puszkinowskie, П уш кинский дом), rasistow­ ski — расистский (rasistowskie poglądy, расистский реж им ), przest. rojalis- to w skijrojalistyczny - роялист ский (partie rojalistowskie, р оялист ская

Błędy deryw acyjne stu d en tó w rosyjskojęzycznych.. 73 идеология), rotmistrzowski - ротмист рский (rotmistrzowska buława, pom - мист рский чин), sędziowski - судейский (sędziowskie obowiązki, судейская долж ность), skautowski - скаутский (organizacje skautowskie, скаутские от ряды), szefow ski - шефский (szefow skie humory, шефская помощь), wachmistrzowski - вахмистерский (stopień wachmistrzowski, вахмистерский пост) i in.

W niewielu przykładach polskiemu -ijski (-yjski) odpow iada rosyjski -ский, por. N ie oglądam brazylskie seriale (zam. brazylijskich, рог. бразильский сериал). Przed ambasadą były kurdzkie demonstracje (zam. kurdyjskie, por. курдские демонстрации). W izolowanych przykładach m am y różne o d ­ pow iedniki form antow e, por. np. poi. -ański — ros. -ский: Jugosławskie pretensje są słusznymi (zam. jugosłowiańskie, por. югославские претензии); Znane są korejskie osiągnięcia gospodarcze (zam. koreańskie, por. корейские достижения)', pol. -ski - ros. -овский: W napoleonowskich wojnach brali też udział P olacy (zam. napoleońskich, por. наполеоновские войны).

K o n tra sty m iędzy tego typu przym iotnikam i związane są także z alter- nacjam i m orfologicznym i (K ow alik, 1999: 103).

Polskim przym iotnikom , w których wygłosowe spółgłoski podstaw y sło­ wotw órczej ulegają uproszczeniu n a с , odpow iadają rosyjskie z form antem -еский i alternacją к - ч, ц - ч, т - ч, por. grecki - греческий (grecka kontrola celna, греческий томож енный контроль), katolicki - католический (katolicka działalność, кат олическая деятельность), poetycki - поэтический (twórczość poetycka, поэтическое творчество), prorocki - пророческий (przepowiednie prorockie, пророческое предсказание), stoicki - стоический (filozofia stoicka, стоическая философия), studencki - студенческий (stu­ denckie życie, студенческая ж изнь) і in. Błędy spo ty k a się stosunkow o rzadko, por. Podobno on należy do jakiejś heretyczeskiej sekty (zam. heretyc­ kiej, por. еретическая секта).

Izolow anym deryw atom na -arny, -alny m ogą odpow iadać przym iotniki na -ный lub -ский, por. N asz agentúrny wywiad był chyba najlepszym na świecie (zam. agenturalny, рог. агентурная разведка). Chciałbym po studiach zająć się konsulską pracą (zam. konsularną, por. консульская работа). U nas w L itw ie była polska parlam encka delegacja (zam . parlamentarna, por. парламент ская делегация).

P rzym iotnikom paradygm atycznym odpow iadają w większości deryw aty z form antem paradygm atycznym obocznym do -j-, por. babi - бабий (babi płacz, бабий плач), wilcze wycie - волчий вой, zajęcze ślady — заячьи следы, żabi - ж абий (żabie rechotanie, ж абье кваканье) i in.

Część deryw atów m a odpow iedniki z form antem -иный, por. Czasem można z daleka zobaczyć cietrzew im toki (zam. cietrzewie, рог. тетеревиные токи). O piątej rano budzi mnie gołębim gruchanie (zam. gołębie, por. голубиное воркование). Wszystkie zwierzęta boją się Iwinego ryku (zam.

74 B a rb a ra K ru c k a

lwiego, por. львиный рык). Por. także: muszy - муш иный (musze brzęczenie, мушиное ж уж ж ание), орлиный (orli lot, орлиный полёт), шмелиный (trzmie­ le brzęczenie, шмелиное жужжание), журавлиный (żurawi szyk, журавлиный косяк) і in. N iektórym przym iotnikom odpow iadają form y na -еский oraz (rzadko) na -ачий (-ячий), por. Najgorsze są takie starczeskie rozmowy o choro­ bach (zam. starcze, por. старческие разговоры). Justyna najchętniej słuchała powstańczeskich opowiadań (zam. powstańczych, por. повстанческие рассказы). Wieczorami słychać pod oknami koszacze piski (zam. kocie - кошачий писк). P or. także buntow niczy — бунтовщический (buntownicze wystąpienia, бунтовщические выступления), książk. człowieczy - человеческий/человечий (ślad człowieczy, человеческий след), dziewiczy - девический 'dziewczęcy’/poet. девичий (dziewicze marzenia, девические мечты), innowierczy - иноверческий (innowiercze nauki, иноверческая наука), mniszy - монашеский (mnisze modlit­ wy, монашеские молитвы), niewolniczy - невольнический/невольничий (niewol­ nicze powstania, невольническое восстание), rozbójniczy - разбой­ нический/разбойничий (napady rozbójnicze, разбойническое нападение), rzemie­ śln iczy — ремесленнический (żądania rzemieślnicze, рем есленнические т ребования), tw órczy - творческий (stowarzyszenia twórcze, творческое объединение), wrogi - враж еский (wroga kula, враж еская п уля), szczygli - щ иглячий (szczygle śpiewy, щ иглячие пения), niedźwiedzi — p o t. медвеж ачий/медвеж ий (niedźwiedzi ślad, медвеж ачий след) i in.

3.2. Klasa przymiotników w funkcji obiektowej

F orm antow i -owy odpow iada form ant -ный, por. Biletna kasa była już zam knięta (zam. kasa biletowa, por. билетная касса). To je s t bardzo dochodny interes (zam. dochodowy, por. доходное предприятие). Wszystkie aktorki miały efektne toalety i fr y z u r y (zam. efektowne, рог. эффектная причёска). Bardzo mnie się podoba figurna jazda na lodzie (zam. figurow a, por. фигурный вальс), Konkursna komisja mnie odrzuciła (zam. komisja konkursowa, рог. конкурсная комиссия). U nas też są kredytne banki, ale nie załatwisz kredytu (zam. bank kredytowy, por. кредитные учреж дения). Por. także goździkowy - гвоздичный (drzewo goździkowe, гвоздичное дерево), meblowy — мебельный (sklep meblowy, мебельный магазин), patrolowy - патрульный (okręt patrolowy, патрульный самолёт ), walutowy - валютный (kantor walutowy, валютный обмен), żółciow y - ж елчный (woreczek żółciowy, ж елчный пузырь) i in.

W izolow anych przykładach form ant -owy m a inne ekwiwalenty: form ant -енный (por. uprawy tykwowe - тыквенные культ уры ), -ский (oceanowa głębia - океанские воды), -ический (film dialogowy - диалогический фильм). Z anotow ałam tylko jeden błędny przym iotnik: U nas mamy bogate tykwienne uprawy (zam. tykwowe, рог. тыквенные культуры).

Błędy deryw acyjne studentów rosyjskojęzycznych... 75 F o rm a n t -ny m a w wielu deryw atach regularny odpow iednik w postaci fo rm a n tu -ический, p or.: a ku styczn y - акуст ический (akustyczna sala, акустические изменения), ceramiczny - керамический (przemysł ceramiczny, керамический завод), g ra ficzn y - графический (pracownia graficzna, графическая выставка), kosm etyczny - косметический (laboratorium kos­ m etyczne, космет ическая фабрика), mechaniczny - механический (wydział m echaniczny, м еханическая маст ерская), scholastyczny - схоласт ический (szkoły scholastyczne, схоласт ические школы) i in. Błędy są stosunkow o nieliczne, por. U nas pracuje bardzo nowoczesna ceramiczeska fa b ry k a (zam. ceramiczna, рог. керамическая фабрика). Inne odpow iedniki należą do izolow anych i nie notuje się błędnych deryw atów , por. złoża solne - соляной пласт, winny człowiek — виновный человек.

F o rm a n t -i(y)ny m a regularny odpow iednik -ионный, p o r. artykulacyjny - артикуляционный (narządy artykulacyjne, артикуляционные органы речи), dyskusyjny — дискуссионный (klub dyskusyjny, дискуссионный клуб), emisyjny - эмиссионный (instytucja emisyjna, эмиссионный банк), inform acyjny - информационный (biuro informacyjne, информационный бюллетень), in­ spekcyjny - инспекционный (oficer inspekcyjny, инспекционные органы), konsultacyjny - консультационный (ośrodek konsultacyjny, консультационное бюро), okupacyjny - оккупационный (wojska okupacyjne, оккупационные власт и), reklam acyjny - рекламационны й (punkt reklam acyjny, рекламационное отделение) i in. Z anotow ałam następujące deryw aty utw o­ rzone w edług rosyjskiego m odelu: Ż eb y dobrze wymawiać dźw ięki, trzeba trochę znać budowę artykulacjonnych organów (zam. artykulacyjnych, por. арт икуляционны е органы речи). N a zajęciach organizują się różne dyskus- jonne grupy, w których dyskutujem y na różne tem aty (zam. dyskusyjne, por. дискуссионная группа). Ja k emisjonny bank drukuje pieniędzy bez pokrycia, to wtedy mamy inflację (zam. emisyjny, por. эмиссионный банк). 0 adresie można się dowiedzieć w informacjonnym punkcie (zam. informacyjnym, por. информационный пункт). Okupacjonne wojska zajęli cały kraj (zam. okupa­ cyjne, рог. оккупационные войска).

Innym regularnym odpow iednikiem jest fo rm an t -ивный z alternacją tjc w temacie: fed era cyjn y - федеративный (państwo federacyjne, федеративные государст ва), prew encyjny - превентивный (środki prewencyjne, превентивные мероприят ия), regeneracyjny - регенеративный (zdolności regeneracyjne, регенеративные процессы), represyjny - репрессивный (metody represyjne, репрессивные меры), reprodukcyjny - репродуктивный (metoda reprodukcyjna, репродуктивный процесс) i in. P or. takie błędy jak: Federa- tywne stany mają dużą autonomię (zam. federacyjne, por. федеративные государства). W młodych komórkach szybciej zachodzą regeneratywne procesy (zam. regeneracyjne, рог. регенеративные процессы). To je st dalej represywne państwo (zam. represyjne, por. репрессивное государство).