Izabela Bolesławska, Iwona Koz´licka, Jarosław Walkowiak
1),
Małgorzata Schlegel-Zawadzka
2), Juliusz Przysławski
PROFIL KWASO
´
W TŁUSZCZOWYCH
W FOSFOLIPIDACH OSOCZA KRWI MŁODYCH KOBIET I ME˛Z
˙
CZYZN
PODDANYCH SUPLEMENTACJI CYNKIEM
Katedra i Zakład Bromatologii Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. AM dr hab. J. Przysławski
1)Klinika Gastroenterologii Dziecie˛cej i Choro´b Metabolicznych
Instytutu Pediatrii Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. W. Cichy
2)
Zakład Z
˙
ywienia Człowieka CMUJ w Krakowie Kierownik: dr hab. n. farm. M. Schlegel-ZawadzkaBadano wpływ suplemenatacji na profil kwaso´w tłuszczowych w fosfolipidach osocza krwi młodych kobiet i me˛z˙czyzn. Zaobserwowano statystycznie istotne zmiany w składzie kwaso´w tłuszczowych: spadek zawartos´ci kwaso´w nasyconych i wzrost ste˛z˙enia wielo-nienasyconych kwaso´w tłuszczowych. Suplementacja cynkiem dziennej racji pokarmowej oso´b zdrowych moz˙e wpływac´ na profil kwaso´w tłuszczowych, w tym ro´wniez˙ LCPUFA.
Hasła kluczowe: cynk, kwasy tłuszczowe, suplementacja.
Key words: zinc, fatty acids, supplementation.
Wpływ tłuszczo´w na zdrowie człowieka zalez˙y od ilos´ci i jakos´ci tłuszczu
pokarmowego, a przede wszystkim od proporcji pomie˛dzy kwasami tłuszczowymi
(KT) nasyconymi (S), jednonienasyconymi (M) i wielonienasyconymi (P).
Szcze-go´lne znaczenie i korzystny wpływ na metabolizm maja˛ kwasy nienasycone
z rodziny n-6 i n-3. Sa˛ one niezbe˛dne dla organizmu człowieka (NNKT), I nie moga˛
byc´ syntetyzowane z uwagi na brak odpowiednich układo´w enzymatycznych (1, 2).
Do rodzin tych nalez˙a˛: kwas linolowy (LA) (C18:2 n-6), kwas alfa linolenowy
(ALA) (C18:3 n-3) oraz ich metabolity o dłuz˙szych łan´cuchach (LCPUFA), kto´re
powstaja˛ w organizmie w wyniku proceso´w desaturacji i elongacji LA i ALA lub
dostarczane sa˛ z pokarmem. Sa˛ to: kwas arachidonowy (AA) (C20:4 n-6); kwas
eikozapentaenowy (EPA) (C20:5 n-3) oraz kwas dokozaheksaenowy (DHA) (C22:6
n-3). Uwolnione z fosfolipido´w błon komo´rkowych PUFA sa˛ substratem do syntezy
eikozanoido´w: prostaglandyn, prostacyklin, tromboksano´w, leukotrieno´w i
lipo-ksyno´w (3, 4).
Niezbe˛dnym składnikiem odz˙ywczym jest takz˙e cynk, kto´ry wchodzi w skład
struktury ponad 200 enzymo´w wykazuja˛c wielokierunkowa˛ aktywnos´c´ biologiczna˛
(5). W szczego´lnos´ci uczestniczy on w desaturacji kwasu linolowego, gdzie
przenoszony jest przez albuminy (6). Zakładaja˛c, z˙e niedobo´r cynku moz˙e wpływac´
na upos´ledzenie desaturacji LA, oraz, z˙e niedobory cynku stosunkowo cze˛sto
obserwuje sie˛ w populacji zdrowych oso´b dorosłych, podje˛to badania, kto´rych
celem było okres´lenie wpływu suplementacji cynkiem na profil kwaso´w
tłusz-czowych w fosfolipidach osocza krwi w grupie młodych kobiet i me˛z˙czyzn.
MATERIAŁ I METODYKA BADAN
´
Badaniami obje˛to grupe˛ 92 oso´b – kobiet i me˛z˙czyzn z regionu Wielkopolski. Badania prowadzono w latach 2001 – 2004. Ocene˛ sposobu z˙ywienia prowadzono metoda˛ wywiadu o spoz˙yciu z ostatnich 24 godz., systemem panelowym w czasie jednego tygodnia (7, 8). Ilos´ciowa˛ i jakos´ciowa˛ ocene˛ całodziennych racji pokarmowych tzn. wartos´c´ energetyczna˛, podaz˙ tłuszczo´w, poziom spoz˙ycia cynku, przeprowadzono przy uz˙yciu aplikacji MS Access 7.0 (9). Wyniki odniesiono do norm zaleconych przez Instytut Z
˙
ywnos´ci i Z˙
ywienia w roku 1994 (10). Z tej grupy oso´b u 47 ochotniko´w przeprowadzono badanie profilu kwaso´w tłuszczowych w fosfolipidach zaro´wno przed, jak i po suplementacji cynkiem. Ocene˛ składu kwaso´w tłuszczowych w fosfolipidach osocza krwi wykonano metoda˛ chromatografii gazowej (Hewlett-Packard 6890 Series Gas Chromathograph), po uprzedniej izolacji fosfolipido´w metoda˛ chromatografii cienkowarstwowej (11, 12). Zawartos´c´ poszczego´lnych kwaso´w tłuszczowych wyraz˙ono jako odsetek zawartos´ci wszystkich kwaso´w tłuszczowych o długos´ci łan´cucha pomie˛dzy 10 a 22 atomem we˛gla.W analizie wykorzystano metody statystyki opisowej: s´rednia˛, odchylenie standardowe, wspo´łczynnik zmiennos´ci. Hipoteze˛ o istotnos´ci ro´z˙nic pomie˛dzy wybranymi parametrami z˙ywieniowymi i bio-chemicznymi testowano testem U Manna-Whitney’a na poziomie istotnos´ci p = 0,05. Istotnos´c´ ro´z˙nic pomie˛dzy profilem PUFA w fosfolipidach osocza krwi przed oraz po suplementacji cynkiem, testowano testem t-Studenta dla zmiennych powia˛zanych. Obliczenia wykonano przy uz˙yciu pakietu statystycz-nego Statistica 6.0 PL.
Badania przeprowadzono za zgoda˛ Komisji Bioetycznej przy Akademii Medycznej im. K.
Marcin-kowskiego w Poznaniu, nr 2413/00.
WYNIKI I ICH OMO
´
WIENIEW tab. I przedstawiono charakterystyke˛ ogo´lna˛ grupy oso´b uczestnicza˛cej w badaniach. Wynika z niej, z˙e s´rednia wieku tej grupy kobiet i me˛z˙czyzn wynosiła ok. 22,5 lat. Okres´lono ro´wniez˙ wskaz´nik masy ciała (BMI). W badanej grupie kobiet i me˛z˙czyzn wartos´ci BMI wynosiły odpowiednio ok. 21 i 23,
T a b e l a I
Charakterystyka ogo´lna badanej grupy zdrowych kobiet i me˛z˙czyzn T a b l e I
General characterization of the examined group of healthy young men and women
Analizowana cecha
Badana grupa kobiet i me˛z˙czyzn kobiety N = 77 me˛z˙czyz´ni N = 15 Xs´r SD Xs´r SD Wiek (lata) 22,3 0,93 22,7 1,15 Wysokos´c´ ciała (cm) 166 5,13 177 5,52 Masa ciała (kg) 58,1 7,82 73,2 12,8 BMI (kg/m2) 20,6 2,35 23,1 2,82 WHR 0,71 0,05 0,79 0,05 FM (%) 27,7 6,23 21,9 5,37
BMI – indeks masy ciała; iloraz masy ciała wyraz˙onej w kilogramach i wysokos´ci wyraz˙onej w metrach do kwadratu; WHR – iloraz obwodu pasa i obwodu bioder; FM – procentowy udział tkanki tłuszczowej w całkowitej masie ciała.
czyli mies´ciły sie˛ w zakresie wartos´ci prawidłowych (13, 14). Wyznaczono ponadto wskaz´nik WHR, kto´rego wartos´ci powyz˙ej 0,85 u kobiet i 1,0 u me˛z˙czyzn wskazuja˛ na otyłos´c´ typu wisceralnego (15). W badanej grupie oso´b wskaz´nik WHR mies´cił sie˛ w zakresie wartos´ci prawidłowych. Prawidłowy był ro´wniez˙ u kobiet udział procentowy tkanki tłuszczowej w ogo´lnej masie ciała, natomiast u me˛z˙czyzn wartos´c´ ta była powyz˙ej go´rnej granicy normy (13), (tab. I).
T a b e l a II
Wartos´c´ energetyczna, zawartos´c´ składniko´w podstawowych oraz zawartos´c´ cynku w racjach pokarmowych badanej grupy oso´b
T a b l e II
Energy value, content of primary elements and zinc in daily dietary intakes of the examined group of young women and men
Analizowany składnik odz˙ywczy
Badana grupa kobiet i me˛z˙czyzn kobiety N = 77 me˛z˙czyz´ni N = 15 Xs´r SD Xs´r SD Energia (kcal) 2008 154 2851 293 Białko (g) 70,8 14,4 89,0 19,5 B – % energii 14,1 2,52 12,5 2,48 Tłuszcz (g) 74,3 18,9 111,0 17,7 T – % energii 33,2 7,83 35,2 5,57 Weglowodany (g) 268 43,8 379 69,5 W – % energii 53,4 7,91 52,9 6,26 Cynk (mg) 10,1 1,88 13,0 3,66
B – % energii – procentowy udział energii w dziennej racji pokarmowej, pochodza˛cej z białka; T – % energii – procentowy udział energii w dziennej racji pokarmowej, pochodza˛cej z tłuszczu; W – % energii – procentowy udział energii w dziennej racji pokarmowej, pochodza˛cej z we˛glo-wodano´w.
W tab. II przedstawiono wartos´c´ energetyczna˛, zawartos´c´ składniko´w podstawowych oraz zawartos´c´ cynku w racjach pokarmowych badanej grupy oso´b. Wartos´c´ energetyczna całodziennej racji pokar-mowej wynosiła dla kobiet ok. 2008 kcal, a dla me˛z˙czyzn ok. 2851 kcal. Spoz˙ycie białka kształtowało sie˛ na poziomie 68 g u kobiet i 97 g u me˛z˙czyzn. Wartos´ci te realizuja˛ normy spoz˙ycia białka na poziomie bezpiecznym i zalecanym (10). Procent energii pochodza˛cej z białka wynosił od 12,5% do 14,1% i był zgodny z zaleceniami (10). Podaz˙ tłuszczu i udział tego składnika w CRP była zbliz˙ona do wartos´ci zalecanych w przypadku kobiet, natomiast u me˛z˙czyzn wartos´ci te były wyz˙sze od zalecanych. Udział energii z we˛glowodano´w w CRP wynosił ok. 53% czyli na poziomie niz˙szym od wartos´ci zalecanych (10). Poziom spoz˙ycia cynku realizowany był zaro´wno u kobiet, jak i u me˛z˙czyzn na poziomie bezpiecznym (tab. II).
Profil kwaso´w tłuszczowych w dietach badanych oso´b przedstawia tab. III. Wynika z niej, z˙e zawartos´c´ kwaso´w tłuszczowych wielonienasyconych w racjach pokarmowych była 2- do 3-krotnie niz˙sza aniz˙eli kwaso´w nasyconych (S) i jednonienasyconych (M). Ws´ro´d kwaso´w wielonienasyconych dominował kwas linolowy; kwasu alfa-linolenowego było 6 do 7 razy mniej. Zawartos´c´ kwasu arachidonowego w odniesieniu do kwasu alfa-linowego była s´rednio 10-krotnie niz˙sza, natomiast kwasu eikozapentanenowego i kwasu dokozaheksaenowego – s´rednio 10-krotnie niz˙sza w odniesieniu do kwasu arachidonowego. S
´
redni poziom spoz˙ycia NNKT, be˛da˛cych suma˛ zawartos´ci kwaso´w linolowego i alfa-linolenowego wynosił u kobiet ok. 13 g, a u me˛z˙czyzn ok. 18 g. Obecnie przyjmuje sie˛, z˙e minimalne zapotrzebowanie zdrowego, dorosłego człowieka na NNKT powinno wynosic´ nie mniej niz˙ 3% ogo´lnej energii poz˙ywienia, natomiast wartos´c´ optymalna to 6% energii z NNKT (10). Moz˙na zatem powiedziec´, z˙e spoz˙ycie NNKT w przypadku kobiet i me˛z˙czyzn było na poziomie optymalnym. Procent energii z kwaso´w nasyconych (S) w CRP w przypadku kobiet wynosił 11,6%, a w grupie me˛z˙czyzn 13,7%. Wydaje sie˛, z˙e w obu przypadkach wartos´ci te sa˛ wyz˙sze od zalecen´, wg kto´rych nasyconekwasy tłuszczowe powinny byc´ z´ro´dłem nie wie˛cej niz˙ 10% (14, 10). Za korzystny nalez˙y uznac´ takz˙e procent energii z kwaso´w jednonienasyconych (M). U kobiet wynosił on s´rednio 12,7%, natomiast u me˛z˙czyzn – 13,1%. Udziały energii z sumy kwaso´w EPA i DHA były bardzo niskie i wynosiły w CRP kobiet 0,05% oraz 0,11% w przypadku CRP me˛z˙czyzn. Odnosza˛c te wartos´ci do zalecen´ eksperto´w WHO nalez˙y stwierdzic´, z˙e były one zbyt niskie (16). Nawet przyje˛cie zalecen´ ISSFAL – organizacji, kto´rej eksperci wyraz´nie ograniczaja˛ procent energii z kwaso´w wielonienasyconych w zwyczajowym z˙ywieniu, wskazuje, z˙e CRP badanych grup kobiet i me˛z˙czyzn były niedoborowe pod wzgle˛dem kwaso´w tłuszczowych z rodziny n-3 (16) (tab. III).
T a b e l a III
Profil kwaso´w tłuszczowych w dietach badanych oso´b T a b l e III
Profile of fatty acids in daily dietary intakes of the examined group of young women and men
Analizowany składnik odz˙ywczy
Badana grupa kobiet i me˛z˙czyzn kobiety N = 77 me˛z˙czyz´ni N = 15 Xs´r SD Xs´r SD C18-2 (g) 11,3 6,09 14,9 8,43 C18-2 % energii 5,08 2,71 4,76 2,71 C18-3 (g) 1,69 0,95 2,46 1,25 C18-3 % energii 0,75 0,41 0,79 0,42 C20-4 (g) 0,10 0,08 0,15 0,13 Suma S (g) 25,9 8,31 43,8 10,5 S – % energii 11,6 3,66 13,7 2,82 Suma M (g) 28,5 9,66 41,1 11,6 M – % energii 12,7 4,01 13,1 3,83 Suma P (g) 13,3 6,81 17,9 9,45 P – % energii 5,98 2,99 5,73 3,07 NNKT (g) 13,1 6,60 17,5 9,11 NNKT – % en 5,88 2,92 5,60 2,97
EPA & DHA (g) 0,09 0,20 0,35 0,85
EPA & DHA – % en 0,04 0,08 0,11 0,26
S – kwasy nasycone; M – kwasy jednonienasycone; P – kwasy wielonienasycone.
W kolejnej tabeli przedstawione zostały wyniki, okres´laja˛ce profil kwaso´w tłuszczowych w fos-folipidach osocza krwi badanych oso´b przed i po suplementacji cynkiem, kto´ry podawano przez okres 50 dni, stosuja˛c dawke˛ 25 mg Zn/dzien´. W szczego´lnos´ci zwro´cono uwage˛ na kwasy tłuszczowe wielonienasycone, w tym ro´wniez˙ na LCPUFA. Jak wynika z przedstawionych w tab. IV wartos´ci, dominuja˛ca˛ grupa˛ kwaso´w tłuszczowych były kwasy nasycone (S), kto´re stanowiły ok. 54 do 58% sumy kwaso´w tłuszczowych. W ilos´ci o połowe˛ mniejszej wyste˛powały kwasy wielonienasycone (P), kto´rych wartos´ci mies´ciły sie˛ w zakresie od ok. 25 do 28%. Zawartos´c´ kwaso´w jednonienasyconych (M) stanowiła s´rednio 1/3 sumy zawartos´ci kwaso´w nasyconych (zakres od 16,4 do 17%). Wydaje sie˛, z˙e suplementacja cynkiem spowodowała zmniejszenie sie˛ procentowego udziału kwaso´w nasyconych (z poziomu 57,3± 3,36 do 55,1 ± 3,29 u kobiet oraz z poziomu 55,3 ± 2,58 do 54,4 ± 3,01 u me˛z˙czyzn) i nieznaczny wzrost zawartos´ci kwaso´w wielonienasyconych (z poziomu 25,2 ± 2,94 do 27,1 ± 3,17 u kobiet oraz z poziomu 26,6± 3,01 do 28,1 ± 2,60 u me˛z˙czyzn), przy jednoczesnym braku wpływu na zawartos´c´ kwaso´w jednonienasyconych. Wzrosły procentowe udziały kwasu alfa-linolenowego (z poziomu 0,34± 0,06 do 0,40 ± 0,06) oraz kwasu arachidonowego (z poziomu 3,92 ± 0,71 do 4,82
± 1,09). Podobne zalez˙nos´ci zaobserwowali takz˙e inni autorzy, prowadza˛cy badania na zwierze˛tach (17,
T a b e l a IV
Profil kwaso´w tłuszczowych w fosfolipidach osocza krwi badanych oso´b przed i po suplementacji cynkiem T a b l e IV
Profile of fatty acids in blood plasma phospholipids of the examined group of young women and men
Analizowany składnik (%)
Badana grupa kobiet i me˛z˙czyzn Wartos´c´ testu t/U Manna--Whitney’a przed suplementacja˛ po suplementacji
kobiety (A) me˛z˙czyz´ni (B) kobiety (C) me˛z˙czyz´ni (D) AB vs CD C 18:2 n-6 13,1±3,00 13,7±3,58 13,4±2,84 13,6±3,37 ns C 18:3 n-3 0,34±0,06 0,35±0,05 0,40±0,06 0,41±0,05 0,0003 C 20:4 n-6 3,92±0,71 3,98±0,66 4,82±1,09 4,64±0,89 0,0005 C 20:5 n-3 0,92±0,68 0,91±0,32 0,78±0,29 0,79±0,25 ns C 22:6 n-3 1,31±0,42 1,34±0,36 1,26±0,54 1,23±0,20 ns S 57,3±3,36 55,3±2,58 55,1±3,29 54,4±3,01 0,0011 M 16,6±1,63 17,0±1,29 17,0±1,88 16,4±1,31 ns P 25,2±2,94 26,6±3,01 27,1±3,17 28,1±2,60 0,0013 NNKT 13,3±1,93 14,1±2,63 13,8±2,11 14,0±2,29 ns EPA & DHA 2,23±0,78 2,22±0,36 2,04±0,57 2,02±0,54 ns
S – kwasy nasycone; M – kwasy jednonienasycone; P – kwasy wielonienasycone.
Podsumowuja˛c, nalez˙y stwierdzic´, z˙e suplementacja cynkiem całodziennych racji pokarmowych badanej grupy kobiet i me˛z˙czyzn wpłyne˛ła na zmiane˛ profilu kwaso´w tłuszczowych w fosfolipidach osocza krwi. Z klinicznego i epidemiologicznego punktu widzenia, uzyskane wyniki wskazuja˛ na koniecznos´c´ bardziej kompleksowego podejs´cia do zagadnienia podaz˙y poszczego´lnych grup kwaso´w tłuszczowych, zwłaszcza w konteks´cie obecnos´ci w diecie tych składniko´w z˙ywnos´ci, kto´rych wpływ na przemiany tych kwaso´w w organizmie człowieka został udowodniony.
WNIOSKI
Suplementacja cynkiem całodziennych racji pokarmowych moz˙e miec´ wpływ na
przemiany metaboliczne wielonienasyconych niezbe˛dnych kwaso´w tłuszczowych,
kto´rych konsekwencja sa˛ zmiany profilu kwaso´w tłuszczowych w fosfolipidach
osocza krwi.
I. B o l e s ł a w s k a, I. K o z´ l i c k a, J. W a l k o w i a k, M. S c h l e g e l-Z a w a d z k a, J. P r z y s ł a w s k i
FATTY ACIDS PROFILE IN PLASMA PHOSPHOLIPIDS OF YOUNG WOMEN AND MEN AFTER ZINC SUPPLEMENTATION
S u m m a r y
The evaluation of the influence of the zinc supplementation on fatty acid profile of plasma phospholipids was tested in the group of healthy young men and women. Statistically significant changes were observed in the proportions of the fatty acids: a decrease in the amount of saturated fatty acids and an increase in the content of polyunsaturated fatty acids. Zinc supplementation of the daily food rations of healthy people may result in a change of fatty acid profiles in blood plasma phospholipids, including among others long-chain polyunsaturated fatty acids.
PIS
´
MIENNICTWO1. Przysławski J.: Analiza poro´wnawcza wybranych parametro´w z˙ywieniowych tłuszczu wyste˛puja˛ce-go w racjach pokarmowych ro´z˙nych grup ludnos´ci. Cz. I. Charakterystyka owyste˛puja˛ce-go´lna tłuszczu. Roczn. PZH, 1994; 1-2, 63-70. – 2. Przysławski J.: Analiza poro´wnawcza wybranych parametro´w z˙ywieniowych tłuszczu wyste˛puja˛cego w racjach pokarmowych ro´z˙nych grup ludnos´ci. Cz. II. Skład kwaso´w tłuszczowych. Roczn. PZH, 1994; 3: 191. – 3. Gertig H., Przysławski J.: Tłuszcze pokarmowe a biosynteza eikozanoido´w. Z
˙
yw. Człow. i Met., 1995; 3: 272. – 4. Gurr M.J.: The metabolism of fats. Cambridge University Press, Cambridge, 1992. – 5. Markiewicz R., Zujko M.E., Borawska M.,Kulikowski M.: Dieta a poziom cynku w surowicy krwi kobiet. Z
˙
yw. Człow. i Met., 2003; 1/2: 526-531. – 6. Darmstadt G.L., Mc Guire J., Ziboh V.A.: Malnutrition-associated rash of cystic fibrosis. Pediatr Dermatol., 2000; 17: 337-347. – 7. Charzewska J.: Instrukcja przeprowadzania wywiadu o spoz˙yciu z 24 godzin. Zakład Epidemiologii Z˙
ywienia IZ˙
Z. Warszawa 1997. – 8. Szczygłowa H., Szczepan´ska A., NersA., Nowicka L.: Album fotografii produkto´w i potraw o zro´z˙nicowanej wielkos´ci porcji. Warszawa 1982.
– 9. Przysławski J., Walkowiak J., Gertig H., Cichy W., Gajewska B.: Wartos´c´ odz˙ywcza całodziennych racji pokarmowych dzieci chorych na mukowiscydoze˛. Ped. Pol. 1998; 73: 399-405. – 10. Ziemlan´ski S
´
., Bułhak-Jahymczyk B., Budzyn´ska-Topolowska J., Panczenko-Kresowska B., Wartanowicz M.: Normyz˙ywienia dla ludnos´ci w Polsce. Z
˙
yw. Człow. i Metab., 1994; 4: 303-338.11. BN-80/8050-05 Oznaczanie składu kwaso´w tłuszczowych w ros´linnych tłuszczach i nasionach rzepaku metoda˛ chromatografii gazowej. Wydawnictwa Normalizacyjne, 1980. – 12. Folch J., Lees M.,
Stanley G.H.S.: A simple method for the isolation and purification of total lipids from animal tissues. J.
Biol. Chem., 1957; 226: 116(1): 497. – 13. Wa˛dołowska L., Bandurska-Stankiewicz E.: Wybrane zagadnienia z dietetyki. Wyd. Art., Olsztyn 1998. – 14. WHO, Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report of a WHO Study Grup, Technical Report Series 797, WHO, Geneva 2003. – 15. WHO Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases, Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation. Technical Report Series, 916, WHO, Geneva 2003. – 16. Simopoulos A., Leaf A., Salem N.: Workshop on the essentialityof and recommended dietary intakes for omega-6 and omega-3 fatty acids. ISSFAL, Newsletter, 1999; 2: 14-15. – 17. Eder K., Kirchgessner M.: Zinc deficiency and the desaturation of linoleic acid in rats force-fed fat-free diets. Biol. Trace Elem. Res., 1996; 54: 173-183. – 18. Faure P., Durand P. i wspo´łpr.: Influence of a long-term zinc-deficient diet on rat platelet function and fatty acid composition. Biometals, 1995; 8: 80-85.
