Zarządzanie ryzykiem
w pracowniczych
programach emerytalnych
Uwarunkowania instytucjonalne,
ekonomiczno-fiskalne i demograficzne
Z
ar
zą
d
za
n
ie r
yz
yk
ie
m w p
r
ac
o
w
n
ic
zy
ch p
ro
g
r
am
ac
h e
m
er
yt
al
n
yc
h
Tomasz Brzęczek
ISBN 978-83-940850-7-0
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Recenzowana monografia ukazuje rezultaty komparatystycznych badań
pracowniczych programów emerytalnych przeprowadzonych w ramach
pro-jektu badawczego: "Instytucjonalne, ekonomiczno-finansowe oraz demogra-
ficzne uwarunkowania zarządzania ryzykiem w pracowniczych programach
emerytalnych – w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej (analiza porów-
nawcza)". Badania zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum
Nauki.
Nie ma wątpliwości, że całe opracowanie wypełnia swoistą lukę
wy-dawniczą i zasługuje na publikację, ponieważ poruszone w nim zagadnienia
skłaniają do refleksji nad istotą, znaczeniem i specyfiką pracowniczych
pro-gramów emerytalnych. Z tych też względów uważam monografię za dzieło
oryginalne i pożyteczne naukowo oraz przydatne dla celów praktycznych
i edukacyjnych.
Tomasz Brzęczek
Zarządzanie ryzykiem
w pracowniczych programach
emerytalnych
Uwarunkowania instytucjonalne,
ekonomiczno-fiskalne i demograficzne
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Poznań 2016
Tomasz Brzęczek
Risk Management
in Occupational Pension Schemes
Institutional, fiscal – economic,
and demographic determinants
Polish Economic Society Poznań 2016
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Poznaniu Recenzent
prof. dr hab. Henryk Januszek, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Projekt okładki i stron tytułowych
Maciej Mikulewicz
Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/B/HS5/00599
Korekta i przygotowanie do druku Maciej Mikulewicz
Adres wydawcy
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Poznaniu ul. Klasztorna 24/25
61-779 Poznań www.pte.poznan.pl info@pte.poznan.pl
Zarządzanie ryzykiem w pracowniczych programach emerytalnych. Uwarunkowania instytucjonalne, ekonomiczno-fiskalne i demograficzne @ Copyright by Marek Szczepański, Tomasz Brzęczek
Wprowadzenie ... 9
Rozdział 1.
Teoretyczne podstawy analizy zakładowych systemów
emerytalnych ...
391.1. Dotychczasowy stan badań nad problematyką pracowniczych programów emerytalnych ... 39
1.2. Systematyka pojęć związanych z zabezpieczeniem emerytalnym ... 50
1.3. Istota i cele zakładowych systemów emerytalnych ... 62
1.4. Miejsce emerytur zakładowych w systemie zabezpieczenia emerytalnego ... 64
1.5. Opodatkowanie zakładowych systemów emerytalnych ... 72
1.6. Zarządzanie aktywami zakładowych systemów emerytalnych ... 75
Rozdział 2.
Konstrukcja pracowniczych programów emerytalnych
i jej wpływ na zarządzanie ryzykiem ...
832.1. Organizacja i sposób finansowania emerytur zakładowych ... 83
2.2. Efektywność i ryzyko systemu emerytalnego ... 102
2.3. Zarządzanie ryzykiem w pracowniczych programach emerytalnych ... 106
2.4. Regulacje Unii Europejskiej mające wpływ na zarządzanie ryzykiem w pracowniczych programach emerytalnych ... 120
Rozdział 3.
Badanie makrootoczenia kapitałowych systemów
emerytalnych w Europie ...
1313.1. Zakres badania ... 131
3.2. Makrodeterminanty demograficzne i ekonomiczne ... 134
3.3. Skala instytucjonalna i zachęty fiskalne ... 136
3.4. Ocena podobieństwa determinant krajowych ... 138
Rozdział 4.
Efektywność inwestycyjna zakładowych systemów
emerytalnych w relacji do zachęt fiskalnych
stosowanych w krajach Europy Środkowej ...
143w Europie Środkowej ... 145
4.3. Metodyka wyznaczania efektywności i ryzyka systemu oraz wyniki ... 149
4.4. Wnioski szczegółowe ... 153
Rozdział 5.
Ocena efektywności inwestycyjnej pracowniczych
i indywidualnych funduszy emerytalnych w krajach
Europy Centralnej w latach 2012–2014 ...
1555.1. Uzasadnienie hipotezy badawczej ... 155
5.2. Warunki demograficzno-ekonomiczne i ewolucja systemu emerytalnego badanych krajów w latach 2012–2014 ... 157
5.3. Zestawienie programów emerytalnych ocenianych za lata 2012–2014 ... 159
5.4. Ocena efektywności badanych programów emerytalnych w latach 2012–2014 ... 162 5.5. Wnioski szczegółowe ... 166 Podsumowanie ... 169 Bibliografia ... 181 Spis tabel ... 191 Spis rysunków ... 192
Introduction ... 9
Chapter 1
Theoretical Background for the Analysis
of Occupational Pension Schemes
... 391.1. Current state of research on the problems of occupational pension schemes ... 39
1.2. Taxonomy of concepts related to pension security ... 50
1.3. Nature and objectives of occupational pension schemes .... 62
1.4. Place of occupational pensions in the system of pension security ... 64
1.5. Taxation of occupational pension schemes ... 72
1.6. Asset management in occupational pension schemes ... 75
Chapter 2
Structure of Occupational Pension Schemes
and Its Impact on Risk Management ...
832.1. Organization and financing of occupational pensions ... 83
2.2. Efficiency and risks of pension schemes ... 102
2.3. Risk management in occupational pension schemes ... 106
2.4. European Union regulations affecting risk management in occupational pension schemes ... 120
Chapter 3
Analysis of Macro Environment of Private Pension
Schemes in Europe ...
1313.1. Scope of research ... 131
3.2. Macroeconomic and demographic determinants ... 134
3.3. Range of institutional and fiscal incentives ... 136
3.4. Assessment of similarities between national determinants ... 138
Chapter 4
Investment Efficiency of Occupational Pension
Schemes in Relation to Fiscal Incentives Used
in Central Europe ...
... 143in Central Europe ... 145
4.3. Methodology for determining the efficiency and risks of the schemes and results ... 149
4.4. Specific results ... 153
Chapter 5
Assessment of the investment efficiency
of employee and individual pension funds
in Central Europe in 2012–2014 ...
1555.1. Justification of research hypothesis ... 155
5.2. Demographic and economic conditions and the evolution of pension schemes in the surveyed countries in 2012–2014 ... 157
5.3. List of pension schemes assessed for the years 2012–2014 ... 159
5.4. Evaluation of the effectiveness of analyzed schemes in 2012–2014 ... 162 5.5. Specific results ... 166 Summary ... 169 Bibliography ... 181 List of Tables ... 191 List of Figures ... 192
Pracownicze programy emerytalne (zwane również zakładowymi systemami
emery-talnymi, a niekiedy również programami zawodowymi)1 mają długą tradycję sięgającą
rewolucji przemysłowej. Są co najmniej o 100 lat starsze od pierwszego publicznego systemu zabezpieczenia emerytalnego o charakterze ubezpieczeniowym, wprowadzo-nego w 1889 r. w ramach reform zainicjowanych przez kanclerza Otto von Bismarcka w Niemczech. Ich archetypy sięgają czasów starożytności (odprawy pieniężne lub nada-nia ziemi w krajach podbitych jako zabezpieczenie finansowe na starość dla legionistów rzymskich) czy średniowiecza (świadczenia dla wdów i sierot wypłacane przez gildie kupieckie oraz cechy rzemieślnicze). Współcześnie, pracownicze programy emerytalne – zaliczane, stosownie do przyjętej klasyfikacji, do drugiego lub trzeciego filaru syste-mów emerytalnych – przeżywają swoisty renesans w krajach Unii Europejskiej i w in- nych państwach rozwiniętych gospodarczo (np. w USA, Kanadzie czy Nowej Zelandii). W poszczególnych państwach ich formy instytucjonalne, charakter uczestnictwa
1 W niniejszej pracy określenia „pracowniczy program emerytalny” oraz „zakładowy pro-gram (system) emerytalny” stosowane będą zamiennie. Ma to uzasadnienie w konwencjach terminologicznych przyjętych w krajowej i zagranicznej literaturze przedmiotu z zakresu polityki społecznej. Natomiast w polskich regulacjach prawnych nazwy „pracowniczy program emerytalny” (PPE) używać wolno tylko w stosunku do programów założonych i działających zgodnie z ustawą o PPE z 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 116, poz. 1207; zm.: Dz.U. z 2005 r. Nr 143, poz. 1202).
(dobrowolne, obowiązkowe lub quasi-obowiązkowe) czy metody finansowania są zróż-nicowane. Tym niemniej stwierdzić można, że stanowią one istotny element
zabezpie-czenia emerytalnego we współczesnych systemach emerytalnych2. Tocząca się obecnie
dyskusja nad wprowadzeniem obowiązkowego uczestnictwa w pracowniczych pro-gramach emerytalnych wskazuje, że całkiem realna jest perspektywa znaczącego
upo-wszechnienia pracowniczych programów emerytalnych w Polsce3.
Wzrost znaczenia pracowniczych programów emerytalnych w systemach zabez-pieczenia emerytalnego spowodowany jest wieloma czynnikami natury ekonomicz-nej i społeczekonomicz-nej. Jedną z głównych determinant tego procesu jest obniżenie poziomu zabezpieczenia finansowego osób starszych, jakie są obecnie w stanie, i będą w dają-cej się przewidzieć przyszłości, zapewnić publiczne systemy emerytalne. To z kolei spowodowane jest głównie czynnikami natury demograficznej oraz przeobrażeniami na rynku pracy (zmianą charakteru pracy, zmniejszaniem się bazy składkowej w sys-temach publicznych czy innymi procesami w niektórych państwach oraz dodatkowo procesami migracyjnymi).
Poziom uczestnictwa w zakładowych systemach emerytalnych w państwach UE jest bardzo zróżnicowany: w niektórych państwach odgrywają one do tej pory margi-nalną rolę w systemie zabezpieczenia emerytalnego (np. w Polsce, gdzie w 2015 r. tylko
2 Por. J. Petelczyc, Pracownicze programy emerytalne w krajach Unii Europejskiej, Warszawa: Dom Wydawniczy ELIPSA 2016, s. 19.
3 Propozycje obowiązkowego lub quasi-obowiązkowego uczestnictwa w pracowniczych programach emerytalnych zawarte zostały m.in. w opracowaniu przygotowanym przez Towarzystwo Ekonomistów Polskich na zlecenie prezydenta RP (por. Dodatkowy system
emerytalny w Polsce. Diagnoza i rekomendacje zmian, raport opracowany przez zespół pod
kierunkiem J. Ruteckiej w składzie: K. Bielawska R. Petru, S. Pieńkowska-Kamieniecka M. Szczepański, M. Żukowski, Warszawa: Towarzystwo Ekonomistów Polskich 2014, http:// uczelnia.sgh.waw.pl/pl/uczelnia/badania/grupy_badawcze/ppg/Documents/Raport-DSE--TEP_Rutecka-www.pdf), a ostatnio (w 2016 r.) najpoważniejsze propozycje zmierzające w tym kierunku znalazły się w autorskiej koncepcji dr Marcina Wojewódki, wiceprezesa ZUS (por. Marcin Wojewódka, Wybrane propozycje zmian w III filarze - obligatoryjne PPE, http://uczelnia.sgh.waw.pl/pl/uczelnia/badania/grupy_badawcze/ppg/Strony/konferencja_ dlugoterminowe_oszczedzanie/Program.aspx) oraz w Strategii Odpowiedzialnego Rozwoju –
Programie Budowy Kapitału wicepremiera, ministra rozwoju Mateusza Morawieckiego
(Plan na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, Ministerstwo Rozwoju, https://www.mr.gov.pl/ media/14840/Plan_na_rzecz_Odpowiedzialnego_Rozwoju_prezentacja.pdf).
ok. 2,2% ogółu pracowników uczestniczyło w organizowanych przez pracodawców pra-cowniczych programach emerytalnych), w innych stanowią jego istotny składnik (np. ponad 90% uczestnictwo w programach zakładowych o charakterze quasi-obowiązko-wym lub obowiązkoquasi-obowiązko-wym w Holandii, Danii czy Szwecji). Tym niemniej nawet w tych państwach, gdzie w zakładach pracy oszczędza na emeryturę większość pracowników, systemy zakładowe stanowią dodatkowy lub uzupełniający filar systemu emerytalnego. We wszystkich państwach UE podstawowym (bazowym) systemem zabezpie-czenia emerytalnego jest publiczny system emerytalny, który najogólniej zdefiniować można jako system powszechny, obowiązkowy, administrowany i gwarantowany przez
państwo4. W tym miejscu warto przypomnieć, że systemy emerytalne w państwach
Unii Europejskiej są zróżnicowane, a ich kształtowanie leży w kompetencji poszcze-gólnych państw. Ta różnorodność stanowi rezultat odmiennego rozwoju historycznego i tradycji instytucjonalnej. Składają się z kilku filarów (warstw): publicznego, zakłado-wego oraz prywatnego (indywidualnego). Można wyróżnić trzy podstawowe systemy zabezpieczenia emerytalnego: model ubezpieczeniowy, zwany modelem Bismarcka, model zabezpieczenia społecznego Beveridge’a oraz model obywatelski, zwany też zaopatrzeniowym lub skandynawskim. Wszystkie opierają się na repartycyjnym mecha-nizmie finansowania (ang. pay-as-you-go), zwanym też systemem solidarności
między-pokoleniowej5. Oznacza to, że świadczenia emerytalne pokolenia emerytów są
finan-sowane składkami (lub podatkami) pokolenia aktualnie pracującego. Wprowadzone na przełomie XX i XXI w. w krajach Europy Środkowo-Wschodniej oraz w niektórych innych państwach (np. w Szwecji) metody finasowania kapitałowego (oprócz repartycji do publicznych) oraz powstanie systemów mieszanych, repartycyjno-kapitałowych sta-nowić miało odpowiedź na wzrost ryzyka demograficznego. Jak później wyjaśnimy, to rozwiązanie w praktyce nie zniwelowało negatywnych następstw demografii dla sys- temów emerytalnych.
Problem demograficznego starzenia się społeczeństwa ma globalny charakter, ale jego skutki są najbardziej widoczne w Europie. W literaturze poświęconej
4 Por. The 2015 Ageing Report. Projections for the 28 EU Member States (2013–2060), “Euro-pean Economy” 2015, nr 3, s. 74, http://europa.eu/epc/pdf/ageing_report_2015_en.pdf [dostęp: 01.04.2016].
5 Por. T.H. Bednarczyk, Wyzwania demograficzne dla systemów emerytalnych w Unii
problematyce zabezpieczenia społecznego oraz w statystykach organizacji międzyna-rodowych i urzędów statystycznych przyjmuje się różne progi starości: najczęściej 60 lat (WHO) lub 65 lat (ONZ, Eurostat). Zgodnie z tym wyższym progiem starości populację uznaje się za starą, gdy udział ludności w wieku 65 lub więcej przekracza
7%. Gdy odsetek przekracza 10%, można mówić o zaawansowanej starości6. Można
zatem na tej podstawie stwierdzić, że wszystkie kraje UE wkroczyły w fazę
zaawana-sowanej starości7.
Na kontynencie europejskim procesy starzenia się ludności wywierają nega-tywny wpływ na stan finansów publicznych, przede wszystkim ze względu na rosnące koszty funkcjonowania systemu zabezpieczenia społecznego – szczególnie systemu emerytalnego i systemu opieki zdrowotnej. Obecnie co czwarty mieszkaniec Unii Europejskiej utrzymuje się ze świadczeń emerytalnych. W przyszłości udział emerytów
w populacji wzrośnie do ok. 1/3 (prognoza Eurostatu na 2050 r.)8. Spadek
dzietno-ści i wydłużająca się średnia długość życia powodują, że systematycznie wzrasta liczba osób w wieku poprodukcyjnym w proporcji do liczebności pokolenia w wieku pro-dukcyjnym. Z najnowszego raportu przygotowanego na zlecenie Komisji Europej-skiej na temat demograficznego starzenia się społeczeństw wynika, że prognozowane
są „dramatyczne zmiany”9 struktury wiekowej populacji w całej Unii Europejskiej
związane z dynamiką dzietności, wydłużającą się średnią długością życia oraz proce-sami migracji. W sposób syntetyczny ten trend demograficzny obrazują przewidywane zmiany wskaźnika obciążenia ludnością w starszym wieku (old-age dependency ratio), który służy do pomiaru proporcji między liczbą osób w wieku od 65 lat i wzwyż,
a liczbą osób w wieku 15–64 lat10. W okresie 2013–2060 prognozowany jest wzrost
tego wskaźnika z 27,8% do 50,1% w całej Unii Europejskiej. Oznacza to spadek liczby
6 Prognoza ludności na lata 2014‒2050, Studia i Analizy Statystyczne, Warszawa: GUS 2014.
7 Por. T.H. Bednarczyk, op. cit., s. 36.
8 Population statistics and aging, Eurostat statistics explained, Eurostat, http://ec.europa. eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Population_structure_and_ageing [dostęp: 15.01.2016].
9 The 2015 Aging Report. Underlying Assumptions and Projection Methodologies, “European Economy” 2014, nr 8, s. 1, ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_econ-omy/2014/.../ee8_en.pdf [dostęp: 15.01.2016].
osób w wieku produkcyjnym przypadających statystycznie na 1 osobę w wieku 65 +
z 4 do zaledwie 211. W Polsce wskaźnik ten w analogicznym okresie wzrośnie z 21%
do 61%12.
Tego typu zmiany powodują, że tradycyjne publiczne systemy emerytalne oparte na repartycji, czyli finansowaniu bieżących świadczeń ze składek (lub z ogólnych podatków) osób w wieku produkcyjnym, mogą stać się niewypłacalne. W odpowiedzi na długoterminowe prognozy demograficzne większość państw UE na przełomie XX i XXI w. wprowadziło reformy emerytalne. Ich celem było przede wszystkim zapew-nienie finansowania publicznych systemów emerytalnych, które w większości państw nadal stanowią podstawę zabezpieczenia finansowego osób starszych po zakończeniu aktywności zawodowej. Część reform miała ograniczony charakter i sprowadzała się jedynie do zmiany określonych parametrów istniejącego systemu emerytalnego, np. wydłużenie ustawowego wieku emerytalnego, zwiększenie wymaganego stażu opłacania składek w systemach ubezpieczeniowych itp. Inne miały charakter radykalny, polegały na zastąpieniu dotychczasowego systemu nowym. Do tej drugiej grupy zaliczyć można wprowadzoną w 1999 r. w Polsce systemową reformę emerytalną, w wyniku której poprzedni system finansowany w całości metodą repartycji (umowy pokoleniowej), oparty na formule definiowanego świadczenia został zastąpiony mieszanym systemem repartycyjno-kapitałowym, z formułą zdefiniowanej składki.
Mimo różnego typu zmian w konstrukcji prawno-instytucjonalnej oraz spo-sobach finasowania, publiczne systemy emerytalne wszystkich państw Unii Europej-skiej (podobnie zresztą jak w krajach rozwiniętych gospodarczo położonych na innych kontynentach) nie będą mogły w przyszłości zapewnić poziomu zabezpieczenia eme-rytalnego umożliwiającego osobom starszych utrzymanie poziomu życia zbliżonego do tego, jaki mieli w okresie aktywności zawodowej. Żaden system emerytalny – ani w pełni repartycyjny, ani mieszany reapertycyjno-kapitałowy (część składek inwestowana przez fundusze emerytalne na rynku kapitałowym, pozostałe finan-sują bieżące emerytury), jak w Polsce, ani też w pełni kapitałowy (np. w Chile) – nie jest w pełni odporny na ryzyko demograficzne. Wprowadzenie filaru kapitałowego do publicznego systemu emerytalnego okazało się rozwiązaniem bardzo kosztownym,
11 The 2015 Aging Report…, op. cit., s. 2. 12 Ibidem, s. 418.
gdyż w okresie współistnienia starego systemu repartycyjnego oraz nowego, reparty-cyjno-kapitałowego refinansowanie ubytku części składek emerytalnych kierowanych do prywatnie zarządzanych funduszy emerytalnych z budżetu państwa (dla zapew-nienia wypłaty bieżących emerytur w systemie repartycyjnym) spowodowało narasta-nie długu publicznego. W rezultacie od 2011 r. nastąpił w Polsce stopniowy odwrót od systemu mieszanego. Wpierw redukcja składek, a następnie wprowadzenie dobro-wolności uczestnictwa w kapitałowej części publicznego systemu emerytalnego (otwar-tych funduszach emerytalnych). W podobnym kierunku – całkowitego lub częścio-wego redukowania części kapitałowej w publicznym systemie emerytalnym – poszły reformy w innych państwach postsocjalistycznych, gdzie na przełomie XX i XXI w. dokonano częściowej prywatyzacji publicznego systemu emerytalnego. Warto przy-pomnieć, że we wszystkich krajach Europy Środkowo-Wschodniej –poza Słowenią i Czechami – funkcjonowały systemy emerytalne zawierające publiczne i obowiązkowe filary (warstwy): repartycyjny i kapitałowy. Wszędzie spowodowało to poważne
reper-kusje dla finansów publicznych13. Wprowadzenie prywatnie zarządzanych funduszy
emerytalnych, zalecane jeszcze w latach 90. XX w. przez ekspertów Banku
Świato-wego dla państw postsocjalistycznych14, nie rozwiązało problemu wpływu demografii
na długoterminową wypłacalność systemów emerytalnych, a było, zdaniem wielu
kry-tyków, rozwiązaniem wręcz szkodliwym15. O ile dyskusja nad celowością
dywersyfika-cji ryzyka w systemie emerytalnym poprzez wprowadzenie choćby w ograniczonym zakresie filaru kapitałowego w publicznym systemie emerytalnym nie została
bynaj-mniej zakończona16, o tyle postulat upowszechnienia dodatkowych i uzupełniających
13 Por. J. Poteraj, Zmiany w systemach emerytalnych w Europie w latach 2008–2012, w: M. Szczepański (red.), Reformowanie systemów emerytalnych – porównania i oceny. Pension
reforms – Comparison and Evaluation, Poznań: Publishing House of Poznań University
of Economics 2013, s. 17–49.
14 Averting the Old-Age Crisis. Policies to Protec the Old and Promote Growth. A World Bank
Policy Research Report, Washington D.C.: Oxford University Press 1994.
15 Por. M.A. Orenstein, Prywatyzacja emerytur. Transnarodowa kampania na rzecz reformy
ubezpieczenia społecznego, Warszawa: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne 2013; L. Oręziak, OFE Katastrofa prywatyzacji emerytur w Polsce, Warszawa: Książka i Prasa 2014.
16 Zainteresowanego czytelnika odsyłam do tekstu: M. Szczepański, „Bezpieczeństwo dzięki
zrównoważeniu” – wstępna ocena proponowanych zmian, w: M. Szczepański (red.), op. cit.,
systemów emerytalnych nie budzi raczej większych kontrowersji w literaturze przed-miotu i w praktyce polityki społecznej.
Kolejna fala reform emerytalnych w Europie datuje się mniej więcej od końca pierwszej dekady XXI w. Doświadczenia globalnego kryzysu finansowego i ekonomicz-nego z lat 2007–2009, który spowodował okresowo znaczący spadek aktywów fundu-szy emerytalnych (zarówno w publicznych, jak i w dodatkowych systemach emerytal-nych), ujawniły poważne ryzyko inwestycyjne i inne powiązane z nim ryzyka związane z inwestowaniem składek emerytalnych na rynku kapitałowym. Dlatego w realizo-wanych obecnie reformach emerytalnych położono nacisk na inne kwestie, które są zgodnie z rekomendacjami zawartymi w opracowaniach badawczych zleconych przez
Komisję Europejską17 i mają zapewnić adekwatność (adequacy) oraz długoterminową
stabilność finansową (sustainability) systemów emerytalnych:
• lepsze dopasowanie okresu pracy do okresu pobierania świadczeń emerytal-nych w warunkach wydłużania się średniej długości życia,
• rozwój dodatkowych systemów emerytalnych (zarówno w formie pracowni-czych programów emerytalnych, jak i indywidualnych systemów długoter-minowego oszczędzania na starość).
Nie wchodząc w szczegółowe opisy zmian instytucjonalnych w systemach emery-talnych (każde państwo UE zachowuje samodzielność w tej dziedzinie), można stwier-dzić, że osiągnięto to głównie poprzez wydłużenie efektywnego wieku emerytalnego – średnio we wszystkich państwach Unii o 2,5 roku dla mężczyzn i 3 lata dla kobiet. W większości państw UE wydłużony został ustawowy wiek emerytalny, zrównany wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn, a w niektórych ustanowiono nawet stały mecha-nizm wydłużania ustawowego wieku emerytalnego w powiązaniu ze wzrostem
śred-niej długości życia (np. w Czechach)18. Inne typowe zmiany polegały na zwiększeniu
17 Green Paper Towards Adequate, Sustainable and Safe European Pension Systems SEC(2010)830, Brussels 2010, http: ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=5589&langId=en [dostęp: 15.10.2016] oraz White Paper. An Agenda for Adequate, Safe and Sustainable Pensions, Brussels 2012, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2012:0055:FIN:EN:PDF [dostęp: 15.10.2016].
18 Jak łatwo zauważyć, projektowana (stan z 15 sierpnia 2016 r.) kolejna zmiana w publicz-nym systemie emerytalpublicz-nym w Polsce: przywrócenie ustawowego wieku emerytalnego 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn, zmierza w przeciwnym kierunku niż reformy zrealizowane
stażu pracy wymaganego do uzyskania pełnych świadczeń emerytalnych, ograniczaniu możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę, czy też wprowadzeniu mniej hojnych formuł indeksacji wypłacanych już świadczeń. Z przeprowadzonych analiz porównawczych rezultatów reform emerytalnych wprowadzonych w państwach UE w latach 2008–2015 wynika, że zasadniczo zakończyły się one powodzeniem, jeśli chodzi o zapewnienie długoterminowej stabilności finansowej i niezwiększanie udziału PKB w finansowaniu zabezpieczenia emerytalnego również w warunkach
demogra-ficznego starzenia się populacji19.
O ile reformy emerytalne w EU, przynajmniej w dającym się przewidywać horyzoncie czasowym, zasadniczo zmniejszyły ryzyko bankructwa publicznych sys-temów emerytalnych związane z przeobrażeniami demograficznymi i przyczyniły się do realizacji jednego z priorytetów wskazywanych w różnych dokumentach UE, jakim jest zapewnienie długoterminowej stabilności finansowej publicznych systemów eme-rytalnych (sustaiability), o tyle drugi podstawowy cel, formułowany w ramach otwar-tej koordynacji systemów emerytalnych (open method of coordination, OMC), jakim jest zapewnienie adekwatności świadczeń (adequacy), nie został zrealizowany. Chodzi o adekwatność dochodową świadczeń emerytalnych, jakie w przyszłości otrzymają osoby obecnie pracujące, gdyż pokolenie obecnych emerytów w krajach UE nie jest
bardziej zagrożone ubóstwem niż inne grupy społeczne (młodzież, osoby pracujące)20.
już w większości państw UE (wydłużenie wieku emerytalnego, zrównanie ustawowego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn). Nieuchronnie zwiększy obciążenie finansów publicznych związane z subsydiowaniem deficytu Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w warunkach demograficznego starzenia się społeczeństwa. Tego typu zmiany nie są zgodne z zaleceniami formułowanymi w ramach Otwartej Metody Koordynacji systemów eme-rytalnych, np. w WHITE PAPER. An Agenda for Adequate, Safe and Sustainable Pensions, Brussells: European Commission 2012.
19 The 2015 Ageing Report, op. cit.
20 Adekwatność świadczeń emerytalnych nie jest pojęciem łatwym do zdefiniowania. Naj-częściej w literaturze przedmiotu rozumiana jest jako zdolność do zapewnienia ochrony przed ubóstwem, ale także – do utrzymania dotychczasowego (z okresu aktywności zawo-dowej) standardu życia po przejściu na emeryturę. Adekwatność może służyć do porównań standardu życia pokolenia w wieku poprodukcyjnym oraz pokolenia w wieku produkcyj-nym. Najczęściej do pomiaru adekwatności dochodowej stosuje się dwa mierniki: at-risk
powerty-rate (wskaźnik zagrożenia ubóstwem) obliczany jako 60% mediany dochodów
Przewidywane stopy zastąpienia (relacje emerytury do ostatniego lub średniego dochodu z pracy) z publicznych systemów emerytalnych w krajach UE w perspekty-wie kolejnych dekad będą zróżnicowane. Prognozowane teoretyczne stopy zastąpienia brutto, obliczone dla przykładowych uczestników systemu emerytalnego o określo-nych średnich dochodach i długości stażu pracy (relacja emerytury brutto, bez potrą-cania składek lub podatków, do dochodu z pracy), w niektórych państwach UE spadną w okresie od 2013 do 2060 r. o więcej niż 25 punktów procentowych (w Polsce prze-widuje się spadek aż o 32,3 p.p.), podczas gdy w niektórych państwach mają wzrosnąć (np. Belgia – prognozowany wzrost o 1 p.p.).
W przypadku Polski ta swoista wymiana „coś za coś” (trade-off) między długo-terminową stabilnością a adekwatnością świadczeń emerytalnych będzie szczególnie widoczna. O ile w całej UE w latach 2010–2060 przewiduje się wzrost udziału wydat-ków na cele emerytalne średnio o 1,4 p.p. (z 11,3% PKB do 12,7% PKB), to w Polsce,
zgodnie ze wdrożonymi zmianami prognozowano w tym czasie spadek o 2,2 p.p.21.
Z najnowszych prognoz obejmujących okres 2013–2053 wynika, że dla osoby podejmującej w Polsce pracę w wieku 25 lat w 2013 r., pracującej przez 40 lat i prze-chodzącej na emeryturę w wieku 65 lat w 2053 r., teoretyczna stopa zastąpienia brutto
wyniesie zaledwie 31,8% (dla porównania w 2013 r. wynosiła 64,1%)22. A przecież
dla wielu osób założenie o ciągłości kariery zawodowej przez 40 lat nie zostanie speł-nione, ze względu na przerwy w pracy związane z bezrobociem, przekwalifikowaniem się czy sytuacjami losowymi. Oznacza to, że dla wielu osób faktyczna stopa zastąpienia będzie niższa, a pobierane świadczenia emerytalne nie przekroczą minimalnej gwaran-towanej emerytury. Co więcej, ponowne skrócenie ustawowego wieku emerytalnego
do określonych dóbr i usług przy danym dochodzie. Bardzo ciekawych danych na temat obecnej i przewidywanej adekwatności świadczeń emerytalnych w państwach UE oraz ory-ginalnych mierników do pomiaru stopnia adekwatności dostarcza monografia: F. Chybalski (red.), Adekwatność dochodowa, efektywność i redystrybucja w systemach emerytalnych. Ujęcie
teoretyczne, metodyczne i empiryczne, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck 2016.
21 Sustainability of pension systems in Europe – the demographic challenge, Groupe Consultatif Actuariel Européen Position Paper, Brussels 2012, http://actuary.eu/documents/Sustain-ability_pension_system_%20final_020712%20270612_web.pdf [dostęp:10.02.2016]. 22 The 2015 Pension Adequacy Report: current and future adequacy in old-age in the EU, Vol.1,
European Union 2015, http:// ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=14529&langId=en, s. 123 i 208.
w Polsce może spowodować, że przewidywany w długiej perspektywie do 2060 spadek udziału wydatków emerytalnych w PKB nie nastąpi.
Oczywiście, prognozy w tak długim horyzoncie czasowym nie muszą w peł- ni się sprawdzić. Polityka prorodzinna może przynajmniej częściowo zniwelować lub przyhamować tempo starzenia się populacji. Można z dużą dozą prawdopodo-bieństwa założyć, że wprowadzone zostaną kolejne reformy emerytalne, które mogą wpłynąć na długoterminową stabilność finansową i adekwatność finansową systemów emerytalnych w Polsce i w innych krajach UE. W tym miejscu warto tylko wspomnieć, że kwestia adekwatności dochodowej systemu emerytalnego ma charakter złożony, wielowymiarowy i nie można jej sprowadzić wyłącznie do relacji świadczenia eme-rytalnego do ostatniego lub średniego dochodu pracy. Na adekwatność dochodową wpływa też nagromadzony w gospodarstwie domowym majątek (np. posiadanie wła-snego mieszkania czy innych nieruchomości), możliwość łączenia emerytury z pracą
(bądź jej ograniczenie lub zakaz), sytuacja rodzinna i zdrowotna emerytów23, a także
sytuacja na rynku pracy, dynamika wzrostu gospodarczego i produktywność pracy, realne stopy zwrotu z inwestycji zrealizowanych przez fundusze emerytalne (np. dzia-łające w Polsce w ramach II filaru systemu emerytalnego otwarte fundusze emerytalne). W ostatecznym rachunku, w ujęciu makroekonomicznym, wysokość świadczeń eme-rytalnych zdeterminowana jest wielkością i sposobem podziału bieżącego PKB między pokolenie pracujące a pokolenie w wieku poprodukcyjnym.
Mimo iż długoterminowe prognozy co do przyszłej adekwatności dochodowej i stabilności finansowej publicznych systemów emerytalnych w perspektywie do 2050 czy 2060 roku, oparte na określonych założeniach co do rozwoju demograficznego oraz ekonomicznego, z natury rzeczy obarczone są ryzykiem błędu. Trudno przypusz-czać, aby proces demograficznego starzenia się populacja w krajach Unii Europej-skiej został zahamowany czy odwrócony, a publiczne systemy emerytalne zdolne były w perspektywie kilku dekad zapewnić przynajmniej tak hojne świadczenia, jak obecnie. Nadal aktualne pozostaje zatem zalecenie zawarte między innymi w Białej Księdze – Planie na rzecz adekwatnych, bezpiecznych i stabilnych emerytur, przygotowanej na zlecenie
23 The 2015 Pension Adequacy Report: The weigth of working-careers in future pension adequacy, European Commission DG EMPL, C2: Social Protection Systems, Brussels, http://ec.europa. eu/social/BlobServlet?docId=15552&langId=en [dostęp: 12.05.2016].
Komisji Europejskiej i opublikowanej w 2012 r.: „Uzupełniające oszczędności eme-rytalne powinny odgrywać większą rolę w zapewnianiu adekwatnych emerytur na przyszłość. Państwa członkowskie muszą zatem poszukać sposobów na poprawę opłacalności, bezpieczeństwa i sprawiedliwego dostępu do dodatkowych programów emerytalnych. Duże znaczenie mają w tym względzie podatki i inne zachęty finansowe,
jak również układy zbiorowe”24.
***
Niniejsza publikacja poświęcona zakładowym systemom emerytalnym w Polsce oraz w innych, wybranych krajach Unii Europejskiej wskazuje zarówno na zalety two-rzenia tego typu programów, jak na główne rodzaje ryzyka związanego z ich zakłada-niem i funkcjonowazakłada-niem.
Do zalet zalicza się m.in. następujące korzyści dla uczestników programu: • możliwość wykorzystania efektu skali i uzyskania lepszych warunków obsługi
programu emerytalnego przez obsługujące go instytucje finansowe (provide-rów), np. niższych opłat za zarządzanie aktywami i administrowanie rachun-kami inwestycyjnymi uczestników;
• silniejszą motywację do systematycznego, grupowego oszczędzania na emery-turę w zakładzie pracy niż w przypadku indywidualnych oszczędności na cele emerytalne – zwłaszcza w sytuacji, gdy całość lub część składki do pracowni-czego programu emerytalnego opłaca pracodawca;
• zachęty podatkowe (w Polsce są one stosunkowo skromne, polegają na zwol-nieniu składek podstawowych wnoszonych przez pracodawcę oraz dobrowol- nych składek dodatkowych opłacanych przez pracownika z podatku od zysków kapitałowych, przy czym w przypadku składek dodatkowych wyznaczono górny limit roczny objęty ulgą podatkową; w wielu krajach Unii Europejskiej zachęty podatkowe są znacznie bardziej hojne).
Zalety dla pracodawcy to m.in.:
• możliwość wykorzystania pracowniczego programu emerytalnego do zwią-zania pracowników z zakładem pracy poprzez zaoferowanie dodatkowych,
24 Biała księga – Plan na rzecz adekwatnych, bezpiecznych i stabilnych emerytur, Komisja Euro-pejska, Bruksela, 2012.
pozapłacowych składników wynagrodzenia całkowitego (zwanych niekiedy bonusami) – tzw. złote kajdanki; jest to tradycyjny czynnik zachęcający pra-codawcę do tworzenia pracowniczego programu emerytalnego jeszcze od cza-sów rewolucji przemysłowej;
• włączenie pracowniczego programu emerytalnego do strategii zarządzania zaso- bami ludzkimi, co umożliwia nie tylko budowanie lojalności już zatrudnio-nych pracowników, ale także stanowi dodatkowy argument w pozyskiwaniu nowych, wartościowych kandydatów do pracy;
• wykorzystanie pracowniczego programu emerytalnego w budowaniu wize-runku pracodawcy (employer branding) i w realizacji strategii społecznej odpo-wiedzialności firmy (CSR);
• korzyści podatkowe (w Polsce – także dla pracodawców relatywnie niewiel-kie, polegające na wliczaniu kosztów prowadzenia programu emerytalnego w koszt działania przedsiębiorstwa lub instytucji oferującej program, zwol-nienie składki podstawowej, wnoszonej przez pracodawcę, do 7% składki brutto ze składek na obowiązkowe ubezpieczenie społeczne).
Utworzenie i prowadzenie pracowniczego programu emerytalnego wiąże się jed-nak z określonym ryzykiem – zarówno dla pracodawców, jak i pracowników – uczest-ników programu. Występuje tu wiele różnych rodzajów ryzyka związanych zarówno z inwestowaniem oszczędności emerytalnych na rynku finansowym (faza akumulacji kapitału emerytalnego), jak i z wypłatą zgromadzonego kapitału (faza dekumulacji). Najogólniej ryzyko to podzielić można na specyficzne (zależne od samego przedsię-biorstwa) oraz systematyczne (zewnętrzne wobec organizacji, która prowadzi pracow-niczy program emerytalny, na które nie ma ona wpływu – np. ryzyko inwestycyjne związane z koniunkturą na rynku finansowym, ryzyko inflacji czy ryzyko polityczne). Ryzyko to związane jest w dużej mierze z uwarunkowaniami ekonomiczno-finansowymi (np. opodatkowanie, tempo wzrostu gospodarczego, stopy procentowe, stopy zwrotu z inwestycji na rynku finansowym), demograficznymi (struktura wiekowa uczestników programu emerytalnego, ale także całego społeczeństwa) oraz instytucjonalnymi (kon-strukcja pracowniczego programu emerytalnego, wzajemne zobowiązania pracodawcy--sponsora programu oraz pracowników partycypujących w pracowniczym programie emerytalnym, dopuszczalne prawnie instrumenty finansowe oraz instytucje finansowe
obsługujące program, sposób obliczania i wypłaty świadczeń z programu, ewentualne ograniczenia związane z przystąpieniem do programu – minimalny okres oczekiwa-nia (vesting) oraz przenoszenie aktywów między programami pracowniczymi w razie zmiany pracodawcy itp.). Bez dokładnej analizy tych rodzajów ryzyka niemożliwe jest zarządzanie ryzykiem pracowniczych programów emerytalnych. Dlatego zbadanie i rozpoznanie tego ryzyka na podstawie badań porównawczych pracowniczych progra-mów emerytalnych ma istotne znaczenie poznawcze i praktyczne.
Niniejsze opracowanie stanowi efekt badań komparatystycznych pracowni-czych programów emerytalnych przeprowadzonych w ramach projektu badawczego pt. „Instytucjonalne, ekonomiczno-finansowe oraz demograficzne uwarunkowania zarządzania ryzykiem w pracowniczych programach emerytalnych – w Polsce i w in- nych krajach Unii Europejskiej (analiza porównawcza)”. Zostały one sfinanso-wane ze środków Narodowego Centrum Nauki (UMO-2011/03/B/HS5/00599).
Głównym celem poznawczym prezentowanych w książce wyników badan badań była analiza wpływu czynników instytucjonalnych oraz systemowych rozwiązań ekonomiczno-fiskalnych na zarządzanie ryzykiem w zakładowych systemach emery-talnych w Polsce oraz w innych krajach Unii Europejskiej. Oddziaływanie tych czyn-ników przeanalizowane zostało w ich powiązaniu z uwarunkowaniami natury demo-graficznej, gdyż, jak dowodzą doświadczenia globalnego kryzysu finansowego, te same rozwiązania instytucjonalne (np. formuła naliczania świadczenia w stosunku do wpła-conych świadczeń) w różnym stopniu wpływają na zarządzanie ryzykiem w zakłado-wym systemie emerytalnym w stosunku do różnych grup wiekowych (kohort demo-graficznych) uczestników programu emerytalnego.
Pod pojęciem czynników instytucjonalnych rozumiane są zarówno instytu-cje-normy (formalne – regulacje prawne oraz nieformalne – dominujące, w danym społeczeństwie, uwarunkowane kulturowo przekonania na temat celowości dodat-kowego, grupowego oszczędzania na emeryturę w zakładzie pracy oraz związanego z tym ryzyka), jak i instytucje-organizacje (regulatorzy i nadzorcy rynku – np. Komisja Nadzoru Finansowego w Polsce, instytucje finansowe zarządzające aktywami zgroma-dzonymi w zakładowych systemach emerytalnych, działające w niektórych krajach np. w Belgii i w Niemczech fundusze gwarancyjne zapewniające wypłatę świadczeń pra-cownikom w razie upadłości pracodawcy).
W trakcie badań weryfikacji poddano hipotezy badawcze:
H1: Istnieje silna zależność między charakterem uczestnictwa (dobrowolność, obliga-toryjność, quasi-obligatoryjność) w pracowniczych programach emerytalnych a stop-niem uczestnictwa w programach zakładowych w danym kraju.
H2: Im bardziej dotowany ze środków publicznych jest w danym kraju pracowniczy program emerytalny, tym wyższą ma stopę uczestnictwa, ale tym niższa jest jego efek-tywność inwestycyjna.
H3: Zarządzanie ryzykiem w pracowniczych programach emerytalnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej realizowane jest w odmiennych warunkach instytucjo-nalnych i ekonomicznych, niż w krajach tzw. „Starej” Unii Europejskiej, w zbliżonych uwarunkowaniach demograficznych. Wymaga to wypracowania własnych, oryginal-nych rozwiązań w tej dziedzinie.
Zakres przedmiotowy badań obejmował zakładowe systemy emerytalne w Polsce, w wybranych krajach Unii Europejskiej oraz w niektórych państwach europejskich nie należących do UE. Przeprowadzone porównanie objęło 27 krajów Europy w zakresie determinant działalności programów emerytalnych. Wśród nich zbadano 24 kraje UE, pomijając jedynie najmniejsze trzy: Cypr, Luksemburg i Maltę, a spoza UE wybrano do badania Islandię, Norwegię i Szwajcarię.
Zakres czasowy badań obejmował okres od 1 stycznia 2009 do 31 grudnia 2013 roku. W pierwszym etapie badań dokonano pomiaru siły oddziaływania determinant w oparciu o wybrane wskaźniki. Przedmiotem porównania były następujące krajowe determinanty działalności programów emerytalnych:
• wskaźniki demograficzne:
1. współczynnik dzietności (ang. total fertility rate) opisuje długoterminową przyszłą tendencję struktury wiekowej populacji danego kraju,
2. odsetek ludności w wieku 15–64 lata, opisuje obecną strukturę demogra-ficzną populacji kraju,
• wskaźniki ekonomiczne: 3. PKB na głowę mieszkańca, 4. stopa bezrobocia,
• wskaźniki powszechności i obowiązkowości instytucji kapitałowego systemu emerytalnego (ang. private pension scheme),
5. stopa obowiązkowego uczestnictwa w kapitałowym systemie emerytalnym ludności w wieku produkcyjnym (ang. coverage of mandatory/quasi-man-datory private pension scheme as a % of the working age population), 6. stopa dobrowolnego uczestnictwa w kapitałowym systemie emerytalnym
ludności w wieku produkcyjnym (ang. coverage of voluntary private pension scheme as a % of the working age population),
7. liczba funduszy emerytalnych na milion mieszkańców posłuży do opisu stopnia decentralizacji instytucji kapitałowego systemu emerytalnego, a wiadomo, że wysoki wskaźnik oznaczać będzie kraje o zdecentralizo-wanym uzupełniającym i pracowniczym systemie emerytalnym, • wskaźniki opodatkowania systemu emerytalnego w badanych krajach:
8. wielkość ulg podatkowych otrzymanych przez prywatny system emery-talny w wybranych krajach (% PKB; ang. tax breaks for private pensions), 9. zestaw trzech wskaźników występowania zwolnienia z podatku dochodo-wego odpowiednio: składki, dochodu kapitałodochodo-wego i świadczenia kapi-tałowego system emerytalnego.
Na podstawie przeprowadzonej analizy porównawczej, z wykorzystaniem metod statystycznych, z 27 badanych państw wyodrębniono grupy państw o zbliżonej kon-strukcji systemów emerytalnych oraz sile oddziaływania determinant ekonomicznych, demograficznych i instytucjonalnych. W badanym okresie (w latach 2009–2011) naj-bardziej zbliżoną sytuację demograficzno-ekonomiczną oraz instytucjonalną miały sys-temy emerytalne Czech, Polski, Słowacji i Węgier. W drugim etapie skoncentrowano się na tych czterech państwach Europy Środkowej. Przedmiotem szczegółowych badań komparatystycznych było badanie wpływu stymulacji fiskalnej na efektywność inwe-stycyjną instytucji finansowych obsługujących zakładowe systemy emerytalne w tej grupie państw.
Zdając sobie sprawę z faktu, że systemy emerytalne podlegają praktycznie nie-mal permanentnej ewolucji, autorzy starali się raczej wypracować określoną metodykę badań zarządzania ryzykiem w pracowniczych programach emerytalnych, ze wskaza-niem wzajemnego powiązania trzech typów determinant: ekonomiczno-fiskalnych, instytucjonalnych oraz demograficznych, możliwą do zastosowania także w kolejnych okresach badawczych, niż przedstawić aktualną ekspertyzę stanu zakładowych systemów
emerytalnych mającą np. na celu wypracowanie nowego modelu PPE w Polsce. Tym niemniej uchwycone w trakcie badań porównawczych współzależności mogą mieć nadal istotny walor poznawczy i praktyczny.
Książka składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów i zakończenia. W rozdziale 1. przedstawiono teoretyczne podstawy analizy pracowniczych programów emerytalnych. Zawarte w nim rozważania stanowią odpowiedź na pytanie o miejsce programów zakła-dowych w systemach zabezpieczenia społecznego. Składa się na niego także krótki prze-gląd zastanego stanu wiedzy na temat pracowniczych programów emerytalnych oraz sys- tematyka podstawowych pojęć związanych z pracowniczymi programami emerytalnymi, ich konstrukcją i klasyfikacją. W rozdziale 2. zaprezentowano zagadnienia związane z ryzykiem związanym z działaniem i zarządzaniem pracowniczymi programami eme-rytalnymi w powiązaniu z konstrukcją tychże programów. W rozdziałach 3., 4. i 5. zaprezentowano wyniki badań własnych. W rozdziale 3. zawarta jest analiza makro-otoczenia finansowanych kapitałowo systemów emerytalnych w Europie (w tym – systemów zakładowych) w badanym okresie. Rozdział 4. przedstawia wyniki badań nad relacją efektywności inwestycyjnej do stopnia stymulacji fiskalnej pracowniczych programów emerytalnych w wybranych państwach UE. Natomiast rozdział 5. poświę-cono ocenie efektywności inwestycyjnej pracowniczych oraz indywidualnych funduszy emerytalnych w krajach Europy Centralnej w latach 2012–2014.
W podsumowaniu zawarte są wnioski z przeprowadzonych badań, w tym – wyniki weryfikacji hipotez badawczych, a także rekomendacje co do rozwiązań ekono-miczno-fiskalnych oraz instytucjonalnych sprzyjających rozwojowi i upowszechnieniu pracowniczych programów emerytalnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, a zwłaszcza w Polsce.
Occupational pension schemes (also called employee pension schemes or vocational
schemes)1 have had a long tradition, dating back to the industrial revolution. They
are at least 100 years older than the first public pension security scheme introduced in 1889 within the framework of reforms initiated by Chancellor Otto von Bismarck in Germany. Their archetypes date back to ancient times (cash severance benefits in the conquered lands as financial security in old age for the Roman legionaries) or medieval ages (benefits for widows and orphans paid by merchant and craft guilds). Today occupational pension schemes – classified in the second or the third pillar of the pension scheme – are experiencing a renaissance in the European Union and other economically developed countries (e.g. the USA, Canada and New Zealand). In different countries their institutional forms, the nature of participation (voluntary, compulsory or quasi-compulsory) and funding methods are quite varied. Neverthe-less, it can be stated that they constitute an important element of retirement security
1 This paper uses the terms occupational pension scheme and employee pension scheme (system) interchangeably. This is justified by the conventions of terminology adopted in the domestic and foreign literature on the subject of social policy. However, in the Polish legal regulations the term employee pension plan (EPP) can be used only regarding the schemes established and operating in accordance with the Law on employee pension plans of 2004. OJ, 2004, No. 116, item. 1207; as ammended: OJ, 2005. No. 143, item. 1202).
in contemporary pension schemes2. The ongoing discussion on the introduction
of compulsory participation in occupational pension schemes indicates that a prospect
of significant dissemination of such pension schemes in Poland is quite real3.
The growing importance of occupational pension schemes is caused by numerous economic and social factors. One of the main determinants of this process is to reduce the level of financial security of the elderly, which public pension systems are able to ensure now and in the foreseeable future. This, in turn, is mainly caused by both demographic factors and transformations in the labor market (changes in the nature of work, reducing the contribution base in public schemes, and migration processes in some countries).
The level of participation in occupational pension schemes in the EU is very diverse: in some countries they play a marginal role in pension security systems (as in Poland, where in 2015 only approx. 2.2% of all employees participated in occu-pational pension schemes). In other countries they constitute an important compo-nent of such systems (e.g. over 90% participation in quasi-obligatory or mandatory schemes in the Netherlands, Denmark and Sweden). Nevertheless, even in those countries where most workers save for retirement, the occupational schemes provide an additional or complementary pillar of pension schemes.
In all EU countries the primary (base) pension security system is a public pension scheme, which can generally be defined as universal, compulsory,
adminis-tered and guaranteed by the state4. At this point it is worth recalling that pension
schemes in the European Union member states are diverse and their structure remains the responsibility of individual countries. This diversity is the result of different histor-ical developments and institutional traditions. They consist of several pillars (layers):
2 See J. Petelczyc, op. cit., s. 19.
3 Proposals for mandatory or quasi-mandatory participation in occupational pension schemes were included, among others, in a study by the Association of Polish Economists at the request of the President of the Republic of Poland (cf. A supplementary pension scheme in Poland..., op. cit.), and most recently (in June and July 2016) the most serious proposals in this regard appeared in the original concept by Dr. Marcin Wojewódka, Vice President of Social Insurance Institution (cf. M. Wojewódka, op. cit.) and in the Strategy for Responsible Development – Capital Building Programme of the Deputy Prime Minister, the Minister for Development – Mateusz Morawiecki (cf. M. Morawiecki, op. cit.).
public, occupational and private (individual). There are the following three basic pen-sion schemes: insurance model (called the Bismarck model), Beveridge model of social security and a Citizen model – also called a supply or Scandinavian model. They are all based on PAYG (pay-as-you-go) mechanism, also called the system of intergenerational
sol-idarity5. This means that pensions are financed by contributions (or taxes) of the currently
working generation. The methods of capital financing introduced at the turn of the twen- tieth and twenty-first centuries in the countries of Central and Eastern Europe and else- where (e.g. in Sweden) besides apportioning to public schemes and creating mixed systems, was intended as a response against an increased demographic risk. As we explain later, this solution didn’t eradicate negative consequences of demography for the pension schemes.
The problem of demographic aging is of global nature, but in Europe its effects are already visible. Literature on the issues of social security in the statistics of inter-national organizations and statistical offices has adopted different age thresholds: usu-ally 60 (WHO) or 65 years of age (UN, Eurostat). According to this higher threshold of old age the population is considered old when the share of the population aged 65 and over exceeds 7%. When this share exceeds 10%, one can talk about an advanced
old age6. It can, therefore, be concluded that all the EU member states have entered
a phase of advanced old age7.
In Europe the ageing of the population has had a negative impact on pub-lic finances, mainly due to rising costs of social security systems – especially pension schemes and health care systems. Currently, every fourth inhabitant of the European Union lives of pension. In the future, the share of pensioners in the population will
increase to approx. 1/3 (Eurostat forecast for 2050)8. The decrease in fertility rates
and longer life expectancy result in a steady increase in the number of retirees in pro-portion to the number of generations of the working age. A new report prepared
for the European Commission on demographic aging predicts “dramatic changes”9
5 See The 2015 Ageing Report. Projections for the 28 EU Member States (2013–2060), op. cit., p. 74.
6 Prognoza ludności na lata 2014‒2050, op. cit.
7 See T.H., Bednarczyk, op. cit., p. 36.
8 Population statistics and aging, Eurostat statistics explained, op. cit.
in the age structure of the population in the European Union related to the dynamics of fertility, lengthening average life expectancy and migration processes. In a synthetic way this demographic trend is illustrated by projected changes in old-age dependency ratio, which is used to measure the ratio between the number of people aged 65 and over
and those aged 15–6410. It is predicted that in the period of 2013–2060 there will be
an increase in this ratio from 27.8% to 50.1% across the European Union. It trans-lates into a decrease in the number of working age individuals per statistically 1
per-son aged 65+ from 4 to just 211. In Poland, this ratio in the same period will rise from
21% to 61%.12
Such changes mean that traditional public pension systems based on appor-tionment may become insolvent. In response to the long-term demographic forecasts the majority of EU countries introduced pension reforms at the turn of the twentieth and twenty-first centuries. Their aim was to ensure the financing of public pension schemes, which in most countries still continue to underpin the financial security of the eld- erly. Some of the reforms were limited and they only changed certain parameters of existing pension schemes – the extension of statutory retirement age, lengthening the period of contributions, etc. Other changes were rather radical and involved replacing the then existing schemes with new ones. The latter group can include the systemic pen-sion reform introduced in Poland in 1999, which resulted in the replacement of the pre- vious system financed entirely by repartition (the intergenerational contract) based on a formula of defined benefits, by a mixed PAYG system with defined contribution. Despite various changes in the design of legal and institutional framework and the methods of financing, public pension schemes of all EU member states (as well as in economically developed countries located on other continents) will not be able in the future to ensure the level of pension provision allowing older people to maintain a standard of living similar to the one they enjoyed during their working lives. None of the pension schemes – neither PAYG nor a mixed one (where part of contributions is invested by pension funds in the capital market, and the remaining fund current
10 The 2015 Aging Report. Projections for the 28 EU Member States (2013–2060), op. cit., p. 2.
11 Ibid, p. 418.
pensions) as in Poland, nor a fully funded one (as in Chile) – are not fully resistant to demographic risks. The introduction of the capital pillar in public pension scheme turned out to be very costly, since the period of the coexistence of the old system with the new one caused the accumulation of public debt. As a result, since 2011 Poland has witnessed a gradual retreat from the mixed scheme with a reduction in premiums, followed by the introduction of voluntary participation in the capital part of the public pension scheme (open pension funds). A total or partial reduction of the capital part of public pension scheme has also affected the reforms in other post-socialist countries, where partial privatization of public pension schemes took place at the turn of the twen- tieth and the twenty-first centuries. It is worth recalling that in all the countries of Central and Eastern Europe (except Slovenia and the Czech Republic) there were such pension schemes in place, which contained both public and mandatory pillars (layers): PAYG and capital. This caused serious repercussions for public finances
every-where13. The introduction of privately managed pension funds, recommended even
in the 1990s by experts of the World Bank for post-socialist countries14, did not
resolve the problem of the impact of demographics on the long-term solvency of
pen-sion schemes, and, according to many critics, the solution was downright harmful15.
The debate over the appropriateness of risk diversification in the pension scheme through the introduction of a capital pillar into the public pension system has been
far from complete16. But a postulate to disseminate additional and supplementary
pension schemes does not raise any larger controversies.
Another wave of pension reforms in Europe dates back to more or less the end of the first decade of the twenty-first century. The experience of the global financial and economic crisis of 2007–2009, which caused a periodically significant drop in assets of pension funds (both public and supplementary pension schemes), revealed a serious investment risk and other associated risks of investing pension contributions on the cap- ital market. Therefore, the ongoing pension reforms stress other issues in accordance with the recommendations from the research studies commissioned by the European
13 See J. Poteraj, op. cit., pp. 17–49. 14 Averting the old-age crisis, op. cit.
15 See: M.A. Orenstein, op. cit.. L. Oręziak, op. cit..
16 I refer the reader to the following text: M. Szczepański, Bezpieczeństwo dzięki
Commission17, aimed to ensure the adequacy and long-term financial sustainability
of pension schemes:
• Better adjustment of working period to the period of pension benefits collec-tion under the condicollec-tions of lengthening life expectancy,
• Development of supplementary pension schemes (both in the form of occu-pational pension schemes and individual schemes of long-term saving for old age).
Without going into any detailed description of the institutional changes in pen-sion schemes (each EU country remains independent in this field), it is possible to conclude that this has been achieved mainly by increasing the effective retirement age – on average by 2.5 years for men and three years for women in all EU member states. Most EU countries have extended the statutory retirement age and aligned it for men and women, and some have even set up a permanent mechanism to increase the statu-tory retirement age in conjunction with the increase in life expectancy (e.g. The Czech
Republic)18. Other common changes involved increasing the length of job seniority
required for full pension entitlements, limiting the possibility of early retirement, or intro- ducing less generous indexation formulas for the entitlements already paid. The con-ducted comparative analysis of the results of pension reforms introduced in the EU in the years 2008–2015 shows that, in general, they have been successful when it comes to ensuring long-term financial stability and maintaining the same share of GDP
in the financing of pension security also under the conditions of demographic aging19.
17 Green Paper Towards Adequate, Sustainable and Safe European Pension Systems, op. cit.
White Paper. An Agenda for Adequate, Safe and Sustainable Pensions, op. cit..
18 As one can notice, the next (as of 15 August 2016) change in the public pension scheme in Poland, namely the restoration of statutory retirement age of 60 for women and 65 for men, has been moving in the opposite direction to the reforms already implemented in most EU member states (prolonging the retirement age and equalizing the statutory retirement age for men and women). It will inevitably increase the burden on public finances associated with the subsidization of Social Insurance Fund’s deficit under the conditions of demographic aging. Such changes are not in line with the recommendations formulated within the framework of the Open Method of Coordination of pension schemes, e.g. White
Paper. An Agenda for Adequate, Safe and Sustainable Pensions, op. cit.
While the EU’s pension reforms have generally reduced the risk of bankruptcy of public pension schemes associated with demographic transformations and contrib-uted to the realization of one of the priorities indicated in various EU documents, which is to ensure the long-term financial sustainability of public pension schemes, the second primary objective, formulated within the framework of the open method of coordination of pension schemes (OMC), which is to ensure the adequacy of enti-tlements, has not been implemented. It is all about the income adequacy of pension benefits, which will in the future be received by people who are currently working, as the current generation of pensioners in the EU is no more under the risk of poverty
than other social groups (young people, workers)20.
The expected replacement rates (pension entitlement divided by pre-retire-ment earnings) of public pension schemes in the EU in the coming decades will vary. The projected theoretical gross replacement rates calculated for the sample of partici-pants of the pension scheme with a defined middle-income and length of job senior-ity (gross pension, without deduction of contributions or taxes, in relation to income from work), will in some EU countries fall in the period from 2013 to 2060 by more than 25 percentage points (in Poland they are expected to decline by as much as 32.3 p.p.), while in some other countries they have increased (e.g. In Belgium – a projected increase of 1 percentage point).
In the case of Poland this peculiar trade-off between long-term sustainability and adequacy of pensions will be particularly visible. While in the entire EU the share of spending on pensions is expected by an average of 1.4 percentage points during the period of 2010–2060, (from 11.3% of GDP to 12.7% of GDP). The forecast
for Poland for this period anticipates a decrease of 2.2 percentage points21.
20 The adequacy of pension benefits is not easy to define. In the subject literature it is most often understood as an ability to secure against poverty, but also – to maintain the cur-rent standard of living after retiring. This adequacy can be used to compare the standard of living of retirees and the people of productive age. The following two measures are most often used to measure the adequacy of income: at-risk of poverty-rate, calculated as 60% of median income in the country and severe material deprivation, which takes into account the availability of specific goods and services with a given income. The following mono-graph provides a very interesting data on the current and projected adequacy of pensions in the EU and the original gauges used for measuring: F. Chybalski (red.), op. cit. 21 Sustainability of pension systems in Europe – the demographic challenge, op. cit.
The latest projections for the period of 2013–2053 show that for people taking up jobs in Poland at age 25 in 2013, and then working for 40 years and retiring at age 65 in 2053, the theoretical gross replacement rate will amount to only 31,8% (for compar-
ison, in 2013 it amounted to 64.1%)22. But for many people the assumption of their
career’s continuity for 40 years will not be met due to the downtime associated with unemployment, re-skilling or random situations. This means that for a lot of people the actual replacement rate will be lower, and the collected pension entitlements will not exceed the minimum guaranteed pension. Moreover, re-shortening of the statutory retirement age in Poland can result in the fact that the anticipated in the long term (by 2060) drop in the share of pension expenditure in GDP will not occur.
It is obvious that projections over such a long time may not be accurate. Pro-family policy can at least partially help to slow down the rate of population aging. It can be assumed that further pension reforms will be introduced and that they may affect the long-term financial stability and financial adequacy of pension schemes in Poland and in other EU countries. It is worth mentioning that the issue of a pension scheme’s income adequacy is complex, multi-dimensional and cannot be reduced only to the rela- tionship between pension entitlements and the last or average income from work. The income adequacy is also affected by accumulated household assets (e.g. one’s own flat or other real estate assets), a possibility to combine retirement with work (or its restric-
tion or prohibition), family situation and health of pensioners23, as well as the
situa-tion on the labor market, economic growth and labor productivity, real rates of return on investments made by pension funds (e.g. open pension funds operating in Poland under the second pillar of the pension scheme). In the final analysis and in macro-economic perspective the amount of pension entitlement is determined by the size of GDP and the method of its distribution between the current working generation and the generation of retirees.
Although long-term projections regarding the future income adequacy and financial sustainability of public pension schemes in the perspective up to 2050 or 2060 (based on certain assumptions as to demographic and economic development)
22 The 2015 Pension Adequacy Report: current and future adequacy in old-age in the EU, op. cit., pp. 123 and 208.
inherently carry a risk of error, it is unlikely that the process of demographic aging in the European Union has been halted or reversed, and that in the next few dec-ades public pension schemes will be able to provide at least as generous entitlements as now. Therefore, the following recommendation included in the White Paper. Plan for Adequate, Safe and Sustainable Pensions, prepared for the European Commission and published in 2012 still remains valid: “Complementary retirement savings should play a larger role in providing adequate pensions for the future. Member States must, therefore, look for ways to improve cost-effectiveness, safety and equitable access to supplementary pension schemes. Of great importance in this respect remain taxes
and other financial incentives, as well as collective bargaining.”24
***
This publication devoted to occupational pension schemes in Poland and in other selected European Union countries presents both the advantages of the creation of such schemes, as well as the main disadvantages related to their establishment and operation.
The advantages include the following benefits for participants:
• possibility of using economies of scale and obtain better conditions for ser-vicing a pension scheme by financial institutions (providers) supporting it, e.g. lower fees for asset management, the management of investment accounts of participants;
• stronger motivation for systematic group saving for retirement at the work-place rather than saving individually – especially in a situation where all or part of the contributions to an occupational pension scheme are paid by an employer;
• tax incentives (in Poland they are relatively modest and involve relieving basic contributions paid by employers and voluntary additional contributions paid by employees from tax, and in the case of additional contributions an annual upper limit covered by the tax relief has been set. However, in many EU countries tax incentives are much more generous).
Benefits for employers include the following:
• possibility of using an occupational pension scheme to bind employees with their workplaces by offering additional non-wage components of total remu-neration (sometimes called bonuses) – the so-called golden handcuffs. This has been the traditional factor encouraging employers to create occupational pension schemes since the industrial revolution;
• inclusion of an occupational pension scheme into human resource manage-ment strategy, which can not only help building existing employees’ loyalty, but also provides an additional argument in attracting new, valuable job can-didates;
• the use of occupational pension schemes in building employer branding and the implementation of the strategy of corporate social responsibility (CSR); • tax benefits (in Poland relatively small for employers, consisting of calculat-ing pension schemes into business costs, the release of the basic contribution paid by the employer to 7% of gross premium from contributions for com-pulsory social insurance).
However, the creation and maintenance of an occupational pension scheme involves certain risks – for both employers and participating employees.
There are many different types of risk related to both investing retirement sav-ings in the financial market (accumulation phase), as well as the payment of accumu-lated capital (decumulation phase). Generally, this risk can be divided into a specific one (depending on a company itself) and a systematic one (external to the organiza-tion running an occupaorganiza-tional pension scheme, which is not affected by it – e.g. invest-ment, inflation or political risk. The risk is largely related to economic and financial determinants (e.g. taxation, economic growth, interest rates, return on investment rates), demographic ones (age structure of pension scheme members, but also the entire society) and institutional ones (employee pensions scheme structure, the mutual obli-gations of employer-sponsor and personnel participating in an occupational pension scheme, legally possible financial instruments and financial institutions supporting the program, the calculation and payment of entitlements from the scheme, any restric-tions to joining the scheme – the minimum waiting period (vesting) and the transfer of assets between occupational schemes in the event of an employer’s change, etc.). Without a thorough analysis of the aforementioned risks it is impossible to implement
