G
atunki i formaty we wspóáczesnych me-diach są zbiorem wypowiedzi zkonfe-rencji, która odbyáa siĊ w marcu 2015 r. i zosta-áa przygotowana przez Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego i KatedrĊ Medio-znawstwa Uniwersytetu Humanistycznospo-áecznego SWPS. Celem publikacji byáo stwo-rzenie gruntownej analizy wspóáczesnych ga-tunków dziennikarskich. Okazuje siĊ bowiem, Īe ze wzglĊdu na mnogoĞü róĪnego rodzaju formatów we wszystkich typach mediów trady-cyjne granice o utrwalonej historycznie struktu-rze zacierają siĊ i wielokrotnie tworzą odmiany hybrydowe, áączące cechy dwóch lub wiĊcej gatunków, w tym takĪe spoza dziennikarskiego obszaru twórczoĞci. Przygotowując ten zbiór, autorzy chcieli usystematyzowaü wspóáczesną wiedzĊ na ten temat, a takĪe pokazaü, jak dzien-nikarze oraz producenci programów stosują siĊ do klasyÞ kacji wypracowanych przez badaczy. KsiąĪka liczy 462 strony i zawiera wstĊp oraz 24 artykuáy naukowe. Struktura i podziaá pracy są klarowne. Tom zostaá zredagowany w porządku problemowym, dlatego rozpoczy-nają go rozwaĪania natury metodologicznej do-tyczące miejsca i roli gatunków we wspóácze-snej mediosferze. Pozostaáe artykuáy nawiązują kolejno: do specyÞ ki gatunkowo-formatowej prasy tradycyjnej, radia, telewizji i internetu.
Zbiór zaczyna siĊ od dwóch bardzo istotnych prac dotyczących genologii mediów. Pierwsza z nich zostaáa napisana przez MaágorzatĊ Li-sowską-Magdziarz z Uniwersytetu JagielloĔ-skiego i nosi tytuá Pytanie o genologiĊ mediów
w kulturze partycypacji. Próba rekonesansu metodologicznego. Autorka na samym pocz
ąt-ku táumaczy, Īe rozumie kulturĊ partycypacji jako przestrzeĔ komunikacyjną wypeánioną
przez produkty kulturalne pochodzące od wiel-kich instytucji nadawczych – teksty, obrazy, fo-tograÞ e, Þ lmy, utwory muzyczne. Badaczka za-daje waĪne pytania i udziela na nie konkretnych odpowiedzi. MiĊdzy innymi zwraca uwagĊ na to, komu potrzebne są gatunki, kto potrzebuje terminologii, jak pracują medioznawcy, gdzie w kulturze partycypacji znajdują siĊ gatunki, a takĪe – kim jest odbiorca tego typu kultury. Lisowska-Magdziarz przedstawia zatem, jak dziaáają neomedia oraz jak w ich Ğwiecie moĪe funkcjonowaü odbiorca, na co musi zwracaü uwagĊ i gdzie w tym wszystkim znajduje siĊ jego miejsce.
Kolejnym waĪnym tekstem jest artykuá Grzegorza Ptaszka z AGH w Krakowie W
stro-nĊ bezgatunkowoĞci mediów? O funkcji ga-tunków medialnych w procesie odbioru. Autor
porusza w nim waĪny problem znaczenia ga-tunków w rzeczywistoĞci, w której wielu me-dioznawców uznaje je za anachroniczne. Jedno-czeĞnie zaznacza, Īe znikanie, rozwój i ewolu-cja gatunków sensu largo to proces naturalny, wpisany w rozwój i przeobraĪenia kultury oraz Ğwiata, dziĊki któremu gatunki rozumiane jako swoiste schematy istnieją i w którym funkcjo-nują. Ponadto autor zauwaĪa, Īe rynek telewi-zyjny zalewają obecnie liczne nowe produkcje, w których dochodzi do mieszania siĊ gatunków do tej pory w nich nieobecnych. Táumaczy, Īe w celu uatrakcyjnienia przekazu twórcy progra-mów rozrywkowych siĊgają po znane odbiorcy gatunki, ale nadają im nową formĊ. Tak jest np. w przypadku programu The People’s Choice, który jest poáączeniem teleturnieju, gry kompu-terowej i widowiska nadawanego na Īywo. Au-tor, w postaci tabeli, wyjaĞnia, jakie są róĪnice pomiĊdzy gatunkiem medialnym a formatem
Andrzej Kozie
ï, Wiesïaw Godzic, Joanna Szylko-Kwas
Gatunki i formaty we wspó
ïczesnych mediach
130
Recenzjemedialnym. Przytacza teĪ obrazowe przykáady i w logiczny sposób przekonuje do swoich ra-cji, zgodnie z którymi nie moĪna obecnie mó-wiü o bezgatunkowoĞci w mediach. Co wiĊcej, Ptaszek przekonuje, Īe róĪnego rodzaju teksty medialne powinny staü siĊ przedmiotem szero-kiej analizy takĪe pod kątem ich przynaleĪnoĞci gatunkowej, w tym funkcji, jaką peánią w rela-cjach pomiĊdzy nadawcą a odbiorcą. Przekonuje teĪ, Īe badania nad tą kwestią pozwolą ustaliü, w jaki sposób wiedza na temat gatunkowoĞci tekstu wpáywa na jego odbiór i interpretacjĊ.
W dalszej czĊĞci ksiąĪki autorzy prac za-stanawiają siĊ nad funkcjonowaniem gatunków w róĪnego rodzaju mediach. Np. Barbara Bogo-áĊbska zanalizowaáa, jakie eksperymenty gatun-kowe stosują dziennikarze prasowi. ZauwaĪa wĞród nich komentarz w formie pytaĔ otwar-tych, kalendarium bĊdące rodzajem komentarza satyryczno-humorystyczno-futurystycznego, alfabety, debatĊ, reportaĪ historyczno-podróĪni-czy, felieton-poradnik, felieton-apostrofa i ran-kingi. Autorka uwaĪa, Īe innowacyjne są teĪ niektóre felietony podróĪnicze i jako przykáad podaje artykuáy pisane przez Daniela Passen-ta dla tygodnika „Polityka”. W jednym z nich dziennikarz napisaá relacjĊ z podróĪy odby-wanej nowym w polskich kolejach pociągiem Pendolino i posáugiwaá siĊ nieustannymi wtrą-ceniami w postaci komentarza z lektury wyĪej wymienionego czasopisma, a takĪe dialogów z innymi pasaĪerami. Wskazane przez autorkĊ przykáady dowiodáy, Īe wspóáczeĞni dziennika-rze prasowi charakteryzują siĊ duĪą kreatywno-Ğcią, nie tylko w kwestii poruszanych tematów, ale takĪe jeĞli chodzi o genologiĊ. Dowodzi teĪ, Īe odczuwają oni potrzebĊ eksperymentowania oraz podejmowania gry ze schematami gatun-kowymi. Zdaniem autorki moĪe to wynikaü z wciąĪ pogáĊbiającej siĊ konkurencji nowych mediów oraz nieustannej walki o czytelnika. BogoáĊbska zwraca teĪ uwagĊ na fakt, Īe po pisarzach od lat eksperymentujących z formą przyszedá czas na dziennikarzy, którzy zaczĊli odczuwaü gáód nowoĞci.
Monika Biaáek z Uniwersytetu GdaĔskiego koncentruje siĊ na zmianach, do jakich docho-dzi w radiu, a konkretnie – w reportaĪu radio-wym. Autorka zaczyna od przybliĪenia historii reportaĪu w Polsce oraz jego ewolucji, aĪ do momentu powstania reportaĪu dĨwiĊkowego, a nastĊpnie podaje, jakie nowe formy moĪemy w nim znaleĨü. Okazuje siĊ, Īe jest to m.in. takie pojĊcie jak feature, czyli termin przyjĊty z ra-diofonii brytyjskiej, którym okreĞla siĊ dzieáo akustyczne koncentrujące siĊ wokóá odautor-skich reß eksji, rozbudowanych partii literac-kich oraz elementów kreacji, taliterac-kich jak Þ kcyjni bohaterowie, sytuacje i dokumenty. Autorka za-uwaĪa jednoczeĞnie, Īe wiązanie tego zjawiska z reportaĪem wywoáuje dyskusje, czy nie jest to juĪ zbyt dalekie od dotychczasowej deÞ nicji. Dostrzega teĪ, Īe reportaĪ radiowy jest gatun-kiem podlegającym ciągáej ewolucji, a Ğwiad-czy o tym fakt, Īe w ciągu dziewiĊüdziesiĊciu lat przeszedá od literatury czytanej do czystej formy dĨwiĊkowej przed mikrofonem. Autorka wyraĪa teĪ nadziejĊ, Īe pomimo zachodzących ewolucji reportaĪ nigdy nie zatraci swojej gáów-nej cechy, czyli intymnoĞci odbioru.
Publikacja poĞwiĊca sporo uwagi telewizji i zmianom, jakie dokonaáy siĊ w obecnych tam gatunkach. Aleksandra Fudala-BaraĔska z Uni-wersytetu Ekonomicznego w Katowicach zwra-ca uwagĊ na przemiany w newsach na przykáa-dzie AktualnoĞci, czyli serwisu informacyjnego Telewizji Katowice. Autorka dziĊki poczynio-nym badaniom i ich dokáadnej analizie zauwa-Īa, Īe przekazywane przez tamtejszych dzien-nikarzy wiadomoĞci stopniowo ewoluowaáy od tradycyjnego dziennikarstwa informacyjnego w kierunku infotainmentu. Dlatego informacyj-ne formaty w Telewizji Katowice, podobnie jak inne gatunki telewizyjne, zostaáy podporządko-wane potrzebom rozrywki. W konsekwencji, do tamtejszych AktualnoĞci przenikaáy róĪnego rodzaju zjawiska, takie jak ekonomizacja czy tabloidyzacja. W jĊzyku telewizyjnych infor-macji pojawiáa siĊ ironia, satyra, gry i zabawy sáowem. Dziennikarze przestali teĪ oddzielaü
131
Recenzje
fakty od komentarzy. Poza tym przekazywane wiadomoĞci byáy nacechowane emocjonalno-Ğcią oraz zaangaĪowaniem reporterów. Oprócz odpowiedzi na podstawowe pytania kto?, co?, gdzie?, kiedy?, jak i dlaczego?, równie waĪne staáy siĊ sposób przekazu i odpowiedni do-bór materiaáu Þ lmowego, które decydowaáy o atrakcyjnoĞci informacji. Autorka zwróciáa teĪ uwagĊ na to, Īe zmiany towarzyszące ka-towickiemu serwisowi informacyjnemu moĪna takĪe zauwaĪyü w innych wydaniach wiadomo-Ğci regionalnych i ogólnopolskich. Dzienniki coraz bardziej przypominają bowiem medialne
show niĪ magazyn, którego zadaniem jest
infor-mowanie i przekazywanie faktów o otaczającej rzeczywistoĞci.
Michalina Rutka z Uniwersytetu Gda Ĕ-skiego zbadaáa charakterystykĊ popularnego programu rozrywkowego emitowanego na an-tenie Telewizji Polskiej pt. Rolnik szuka Īony. W swoim artykule autorka zwraca uwagĊ, Īe Ğrednia oglądalnoĞü programu wynosiáa ok. 3,6 mln widzów oraz Īe zostaá on nagrodzony Telekamerą w kategorii najlepszy serial roz-rywkowy. Na popularnoĞü programu záoĪyáo siĊ wiele elementów, w tym m.in. podkreĞlanie przez producentów rodzimego charakteru pro-dukcji przez takie wyraĪenia jak „polska wieĞ” czy „polski rolnik” oraz stworzenie idylliczne-go obrazu wsi, w której obowiązują tradycyjne wartoĞci, jest dostatek dóbr, a ludzie Īyją z po-czuciem sensu wykonywanej pracy. Autorka koncentruje siĊ jednak przede wszystkim na sposobie, w jaki twórcy przedstawiają tytuáo-wego rolnika, a w zasadzie rolników, poniewaĪ w kaĪdej edycji bierze udziaá kilku mĊĪczyzn. Po analizie sylwetek kilku z nich Rutka do-chodzi do wniosku, Īe uczestnicy odpowiadają dwóm typom toĪsamoĞci – posttradycyjnej i no-woczesnej. JednoczeĞnie dostrzega, Īe bohate-rowie zostali tak przedstawieni przez twórców programu, by uwaga publicznoĞci skupiáa siĊ na ich konkretnych cechach. Autorka zauwa-Īa, Īe tak naprawdĊ to, jakie osoby wystĊpują w programie nie ma wiĊkszego znaczenia, bo
tak naprawdĊ rzeczywistoĞü w programach roz-grywkowych kreują producenci. Przykáadowo, w rolniku, który szuka Īony zadbali o to, by ce-chy uczestników odpowiadaáy spoáecznie panu-jącym przekonaniom na temat toĪsamoĞci rol-nika, a takĪe jego wybranki, która powinna byü odpowiedzialna za typowe babskie obowiązki, takie jak gotowanie, sprzątanie i pomoc w pra-cach gospodarczych, oraz za tworzenie domo-wej, rodzinnej atmosfery. Tym samym autorka dochodzi do wniosku, Īe w realizacji programu jego twórcy oparli siĊ na istniejących wyobra-Īeniach spoáecznych dotyczących toĪsamoĞci i dokonali ich swobodnej interpretacji, w zale Ī-noĞci od potrzeb związanych z wymaganiami formatu. ZauwaĪa teĪ, Īe w tym przypadku nie moĪna mówiü o misyjnoĞci programu, ponie-waĪ naáoĪony na niego schemat myĞlowy od-zwierciedla aktualny sposób myĞlenia o rolni-kach i rolnictwie.
W obecnych czasach nie sposób pominąü tego, jak rozwijają siĊ gatunki w internecie. Zrobiá to m.in. Jakub Czopek z Uniwersytetu Rzeszowskiego, który zbadaá, czy tweet moĪe byü traktowany jako ponowoczesna odmiana
newsa. Analizie zostaáy poddane gáównie
przy-káady informowania za poĞrednictwem Twittera w czasie kampanii prezydenckiej 2015 roku. Autor starannie sprawdziá, czy zamieszczane na Twitterze wpisy odpowiadają na trzy podsta-wowe pytania informacji dziennikarskiej: kto?, co?, gdzie?, czy nie ma w nich opinii autora i jego zaangaĪowania emocjonalnego oraz czy są obiektywne. Analiza stu wybranych tweetów pozwoliáa stwierdziü, Īe jedynie kilka z nich speániaáo kryteria stawiane newsom – znaczą-ca wiĊkszoĞü nie odpowiadaáa na pytania typu „kto?”, „co?”, „gdzie?”. Zrobione przez autora badania pokazują, Īe chociaĪ wĞród tweetów moĪna znaleĨü takie, które speániają kryteria klasycznej informacji, to giną one w znacznie wiĊkszej grupie komunikatów, która nie speá-nia tej roli. Ponadto wykorzystują one jedynie skrótową wersjĊ newsa i niejednokrotnie noszą znamiona gatunków publicystycznych, takich
132
Recenzjejak komentarz czy opinia, co stoi w sprzecz-noĞci z wyáącznie informacyjnym charakterem
newsa. Czopek zauwaĪa, Īe podany w
skonden-sowanej formie osobisty przekaz najnowszych wiadomoĞci bezpoĞrednio od osób znajdujących siĊ w centrum wydarzeĔ, moĪe stanowiü boga-te Ĩródáo informacji dziennikarskiej. PoniewaĪ wiele z nich ma intymny charakter, to spotykają siĊ one z zainteresowaniem odbiorców, którzy we wspóáczesnych mediach szukają elementów sensacyjno-rozrywkowych.
PrzybliĪone artykuáy są dowodem na to, Īe publikacja zawiera sporo ciekawych treĞci, a tak-Īe wiedzy naukowej uzyskanej dziĊki badaniom wáasnym. WartoĞcią pracy jest takĪe interdyscy-plinarnoĞü i kreatywnoĞü autorów, którzy nie bali siĊ poruszaü zarówno skomplikowanych tematów dotyczących genologii dziennikarskiej, jak i tematów nowych i dotychczas rzadko bada-nych, jak np. problem treĞci zamieszczanych na Twitterze. Ponadto autorzy udowodnili, Īe gatun-ki w mediach ulegają nieustannej ewolucji, która w wiĊkszoĞci przypadków jest wymuszona przez rzeczywistoĞü rynkową, czyli branĪową konku-rencjĊ, oraz przez oczekiwania odbiorców.
RozwaĪania o wspóáczesnych gatunkach i formatach zaprowadziáy autorów przywoáa-nych prac przynajmniej do dwóch wniosków. Po pierwsze, okazaáo siĊ, wbrew
wczeĞniej-szym przypuszczeniom, Īe gatunki we wspóá-czesnych mediach nadal mają ugruntowaną pozycjĊ, a takĪe – jak sáusznie zauwaĪają we wstĊpie redaktorzy – „mimo niezwykáej dynamiki zmian w mediach, wszelkie próby klasyÞ -kacji czy typologii pozwalają opanowaü zamĊt gatunkowo-formatowy”. Po drugie, publikacja pokazuje, Īe wspóáczesna genologia, oprócz tradycyjnych narzĊdzi (opisanych w licznych pracach naukowych) chĊtnie siĊga do nowych metod i ujĊü badawczych. Reasumując, moĪ-na stwierdziü, Īe ksiąĪka stanowi interesujący wkáad w badania dotyczące genologii dzienni-karskiej i z pewnoĞcią bĊdzie dobrą lekturą dla kolejnych pokoleĔ studentów dziennikarstwa, polonistyki i innych kierunków humanistycz-nych. Publikacja potwierdza sáowa Tomasza Gobana-Klasa, który napisaá: „Telewizja jest domeną gatunków. StrumieĔ telewizyjny oglą-damy ze wzglĊdu na gatunki. (…) Jednocze-Ğnie, przeglądając ramówkĊ, mamy káopoty za-klasyÞ kowaniem programów do jakiejkolwiek czystej kategorii gatunkowej”.
Okazuje siĊ jednak, Īe obecnie nie tylko telewizja, ale takĪe inne rodzaje mediów przy-sparzają odbiorcom problemy z odpowiednią klasyÞ kacją…
Paulina JĊdraszczak
t t t
O
becna sytuacja nadawców publicznych jest pochodną tych procesów, które pod koniec lat 70. ubiegáego wieku oznaczaáy wy-raĨny zwrot neoliberalny w gospodarce. Gdyrządy w Wielkiej Brytanii (thatcheryzm), USA (reaganomika), we Francji (gaullistowscy neoli-beraáowie Chiraca), we Wáoszech (neoliberalna frakcja chadeków) zapoczątkowaáy
