Miłosz Babecki
Poznawcze i społeczne konsekwencje
ramowania wirtualnej mediasfery
Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 10/2, 157-164
Poznawcze i społeczne konsekwencje ramowania
wirtualnej mediasfery
Cognitive and Social Consequences of Framing
the Virtual Mediasphere
A lex a n d er H a la v a is, W y s z u k iw a r k i in te r n e t o w e a s p o łe c z e ń s t w o , tłu m . T . P łu dow ski, W ydaw nictw o N au kow e P W N , W a rsz a w a 2 0 1 2 .
Słowa kluczowe: wyszukiwarki, ramowanie, wirtualna mediasfera, Google Key words: search engines, framing, virtual media sphere, Google
K ied y w 1 9 9 5 ro k u w S ta n a c h Zjednoczonych podjęto d ecyzję o lik w id acji N a tio n a l S c ie n ce F o u n d atio n , podm iotu, k tó re m u pięć la t w cześn iej pow ierzo no pieczę n ad g lo b aln ie ju ż w ów czas fu n k cjo n u ją cy m In te r n e te m i d ostęp ny m i d zięk i n ie m u zaso b am i, sieciow a m e d ia sfe ra w esz ła w now y e ta p rozw ojo wy. D e re g u la c ja o zn aczała, że ad m in istro w a n ie m In te r n e te m i cy rk u lu ją cy m i w n im z a so b a m i b ęd ą m ogli zajm o w ać się p ry w a tn i in w estorzy . Początkow o p o k ład an o w ty m ogrom n e n a d z ie je i, cz e m u d a w a ł w yraz ch o ćb y M a n u e l C a s te ls , p rzy zn aw an o, że „bez k u ltu row eg o i tech n o log iczn eg o w sp a rc ia ze stro n y p o w sta ją cy ch z in icja ty w y osób p ry w atn y ch sie c i k om p u terow y ch I n t e r n e t w y g ląd ałb y z u p e łn ie in a c z e j i praw d opod obnie n ie o b ją łb y sw oim z a się g ie m całeg o ś w ia ta ”1. N ie m a l rów n oleg le je d n a k zaczęto zd aw ać sobie sp raw ę z tego, że a b s tra k c y jn a , w irtu a ln a p rz e strz e ń , m a ją c a służyć przede w sz y stk im w ielo k ieru n k ow em u i n iczy m n ie sk ręp o w a n em u k om u n ik o w an iu , to n ow a t e r r a in c o g n it a , a g resy w n ie k o lo n izo w an a przez bizn eso w y ch k o n k w istadorów . Św iad om ości te j zaczęły tow arzy szyć op inie o g rożącej in te r n a u to m u tr a c ie ergo d yczn ej w olności, n iem o żliw ej do o s ią g n ię c ia i u trz y m a n ia w m e d ia sfe rz e sta ry c h m ediów. P a ra d o k sa ln ie źród łem z a g ro ż en ia m ia ły być k o m e rc ja liz a c ja S ie c i2 i d ążen ie do p rz e k sz ta łc e n ia je j w n ieo g ran iczo n y ry n ek z b y tu d la produktów oraz u słu g. D ow odziły tego choćby p rzy kład y podm iotów ta k ic h ja k serw is a u k c y jn y e -B a y , k tó reg o d y sp on en ci w la ta c h 1 9 9 7 - 2 0 0 0 zw ięk szy li przychody z 7 4 5 m ilionów do 2 ,8 m ilia rd a dolarów 3.
1 M. Castels, G alaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, tłum. T. Hronowski, Poznań 2003, s. 35.
2 Uprzednio wartościowana pozytywnie.
158 Miłosz Babecki
W stosu n kow o k ró tk ie j h is to r ii k o m e rcja liz o w a n eg o In te r n e tu ju ż u s a m ego je j p o czątk u n ie brak o w ało krytyk ów , k tó rzy prognozow ali, że sieciow e otoczen ie in fo rm a cy jn e człow iek a je s t zagrożone czym ś w ięcej niż ty lk o n e g a ty w n ym i e fe k ta m i m e rk a n ty liz a c ji i u p rod u k to w ien ia. Ic h zd an ie m praw d zi w e n ie b ez p iecz eń stw a czy h ały gdzie in d ziej. S ie ć n a s y c a ła się bow iem w ciąż now ym i in fo rm a c ja m i. S ta w a ła się ich n ie p o licz a ln y m i o tw a rty m zbiorem , k tó reg o ek sp lo ro w a n ie w y m ag ało u p o rz ą d k o w a n ia to żsam e g o z p ro w ad ze n ie m p ro ced u r s e le k c ji i w a rto śc io w a n ia . Je d n a k , ze w zględu n a c h a r a k t e ry sty k ę In te r n e tu - o k reślan e g o m e tafo ry czn ie m ia n e m „oceanu m ożliw ości” bądź „cyfrowego u n iw ersu m ” - g w aran to w an ie d ostępu do u porządkow anych u przednio i „gotow ych” do w y św ietlen ia tr e ś c i w ym ag ało m n iej lub b ard ziej zau tom aty zow an ego w sp arcia. O baw y budziło owo zau to m aty zo w an ie p roce dur, p rzy p o m in ające g a t e k e e p in g z n a n y z tra d y cy jn y ch m ediów. W szczegól n o ści z a ś to, że k a ż d e n a rz ę d z ie, k a ż d y p ro g ram , fu n k c jo n u ją c początkow o w y łączn ie ja k w y sz u k iw a rk a , p o sia d a ją c ok reślo n eg o d y sp on en ta, m ógł ofe row ać niezrów now ażony, selek ty w n y , z a le ż n y od p a rty k u la rn y c h in tere só w dostęp do p rzechow yw any ch zasobów . W raz z u p ły w em cz a su p o ja w ia ły się nowe niep okoje. Ic h p rzy czy n a tk w iła w p ostęp ie tech n olog iczn ym . P ro g ram y w y szu k u jące m ogły bow iem , poza g w a ra n to w a n iem d ostępu do d igitalizow a- n ych zasobów , z b ie ra ć ta k ż e d an e o sw oich u ży tk o w n ik ach . T e zaś, sy n te ty zow an e do p o s ta c i szczegółow ych p ro fili so cjo d em o g raficzn y ch , p od d aw ane sp e c ja lis ty c z n e j a n a liz ie , p o zw alały n a ro zp o zn aw an ie p re fe re n c ji, a n a w e t m odelow anie i in icjo w a n ie zachow ań.
O b serw o w an e przez u żytkow n ik ów In te r n e tu tr a n s fo r m a c je m e d ia sfe ry i in sp iro w an e n im i p om ysły n a zag osp od aro w an ie g en erow an y ch przez in te r n au tó w d an y ch w yw oływ ały n a r a s t a ją c e o b u rz en ie cz ę ści sieciow ego sp o łe cz e ń stw a św iadom ego p ra k ty k podejm ow anych przez w ła śc ic ie li i d ysp onen tów tech n o log ii. J e d e n z n a jb a rd z ie j d oniosłych głosów k ry ty cz n y ch n a le ż a ł do ak ty w istów z grupy A n arch y an d th e AoC. W 1 9 9 3 ro k u op u blik ow ali oni d e k la ra c ję cyfrow ej w olności - D e c la r a t io n o f D ig ita l I n d e p e n d e n c e . W m a n i feście program ow ym k o n sta to w a li:
Internet (który NIE je st superautostradą informacji czy i-drogą, ponieważ te terminy są po prostu obraźliwe i dewaluujące, a wymyślili je ignoranci) nie może i N IE POW INIEN podlegać regulacji. Powinno się pozwolić na to, by sam stworzył zasady swojego funkcjonowania. Je s t on większy niż jakikolwiek świat, który możecie sobie wyobrazić, lub którego nie potraficie sobie wyobra zić, i nie będzie podlegał kontroli. Je s t wcieleniem wszystkiego tego, co wolne: wolnego dostępu do informacji, do przyjaźni, sojuszy, materiałów, idei, propo zycji, wiadomości itd.4
D o m a g a ją c się, ab y sieć in te rn e to w a b y ła s tr e fą w o ln ą od ja k ic h k o lw ie k wpływów, au to rzy d e k la r a c ji m a n ife sto w a li s k r a jn ie n a iw n ą p o staw ę w obec
s. 221.
4 L.A. Lievrouv, Media alternatywne i zaangażowane społecznie, tłum. M. Klimowicz, Warszawa 2012, s. 137.
zach od zący ch w ów czas procesów , co ciek aw e, z a in icjo w a n y ch je s z c z e w la ta c h sied e m d z ie sią ty ch u bieg łego w iek u . N ie m o żn a w sz a k w m y śle n iu zarów no 0 z rę b a c h In te r n e tu , ja k też o je g o d o jrz a łej dziś p o sta c i sep aro w ać z a w a r to śc i od s y ste m a ty z u ją c y c h j ą ta k s o n o m ii i fo lk so n o m ii, z a te m k la s y fik a c ji w y n ik a ją cy ch z u w aru n k o w ań tech n olog iczn y ch czy stylów u ży tk o w an ia. C a ł k o w ita w olność w środow isku, k tó reg o z a w a rto ść ty lk o w m om en cie p o w sta n ia A R P A N E T -u u ch o d ziła z a p o liczaln ą, b y ła i je s t p o stu la te m niem ożliw ym do re a liz a c ji. K ażd y rodzaj tr e ś c i, k a ż d a sieciow a za w a rto ść c y rk u lu ją bow iem d z ię k i n a d a n e j im fo rm ie , d z ię k i sy s te m a ty c z n e m u je j u p o rz ą d k o w a n iu -1 w ła śn ie to u p orządk ow an ie, to żsam e z w arto ścio w an iem , z w ra ca u w agę n a w ład zę, ja k ą p o sied li i sp ra w u ją do dziś p ie rw si a r c h ite k c i S ie c i, ta k ż e te j sp rzed e ry k o m e rc ja liz a c ji. D o strz e c to m ożn a, p rzy w ołu jąc k o le jn e , w ażn e d la genolog ii In te r n e tu w y d arzen ia: k o n c e n tru ją c u w agę n a B B S - a c h 5, U s e necie, u słu g ach oferow anych e n tu z ja sto m cz a to w a n ia d zięk i k o rp o ra cji A m e r ic a O n line, w reszcie fu n k cjo n ow an iu p ierw szej z a p ro jek to w a n ej przez M a rca A n d re e sse n a i J i m a C la r k a p rz e g lą d a rk i in te rn e to w e j M o saic i fu n d a m e n ta ln y m p ro je k cie sp o łecz e ń stw a S ie c i, z a re je s tro w a n y m w 1 9 9 7 pod n azw ą G oogle - bez k tó reg o tru d n o dziś w yobrażać sobie In te r n e t 2 .0 . D o m a g a ją c się d ostęp n ości do w olnego od ja k ic h k o lw ie k re g u la c ji In te rn e tu , au to rzy d e k la r a c ji sta w ia li się w s y tu a c ji ze w szech m ia r b ez n a d z ie jn e j. R e a liz a c ja z g ła sz a n ych przez n ich p o stu latów m u sia ła b y ow ocować przede w sz y stk im w y k sz ta ł ce n ie m całk o w icie now ych m ech an izm ów poznaw czych od pow iedzialnych z a zach od zące w lu d zk iej św iad om ości procesy p o strz e g a n ia o ta c z a ją c e j rzeczy w isto ści i k o lejn o być e fe k te m w yn egocjow an ej przez in te rn a u tó w zgody n a ek sp lo ra cję S ie c i p e rm a n e n tn ie pogrążonej w ch ao sie. C ałk o w ity b r a k re g u la c ji sk u tk o w ałb y w szak rów nież n iem o żn ością p orząd k ow an ia zasobów .
W olność, w form u le, o k tó re j p isa li ak ty w iści, p o zo staje z a te m w k o n flik cie z k o n sty tu ty w n y m d la ludzkiego d ośw iad czen ia p rocesem jed n o czesn eg o i c a łościow ego u jm o w an ia złożonej s y tu a c ji k o m u n ik a cy jn e j, k tó re m u tow arzy szy od czytyw anie w yników m y śle n ia nad językow ego6, a k tó re E d w ard H all, i póź n ie j ta k ż e D e rric de K erck h o v e n a z y w a li ra m o w a n ie m rzeczy w istości. Co w ię cej, s ta n ie n a stra ż y w olnego d ostępu do zasobów cy rk u lu ją cy ch w In te rn e c ie w w a ria n c ie proponow anym przez ak ty w istów z A n a rch y and th e AoC m u sia łoby ta k ż e sk u tk o w ać p ow rotem do n a jb a rd z ie j p ierw otn y ch form tr a n s fe r u d anych pom iędzy p ołączonym i k o m p u te ra m i i o b słu g u jący m i je u ży tk o w n ik a m i - do in te ra k c ji, w k tó re j praw dopodobnie, ze w zględu n a b r a k m ożliw ości w y tw o rzen ia w sp óln oty d y sk u rsy w n ej, w sp ó łd zielen ie poglądów i w y m ian a id ei m u siały b y się kończyć p o rażk ą.
P ow strzy m y w an ie się czy w sk ra jn y c h p rzy p ad k ach n a w e t od stęp ow anie od dążeń do stru k tu ry z o w a n ia sie ci in te rn e to w e j je s t z a te m niem ożliw e. O d b ió r d ostęp n ych w In te rn e c ie tr e ś c i, a w d alszej k o le jn o ści n aw iązy w an ie r e
5 Internetowych biuletynach przypominających dzisiejsze portale kierunkowe.
6 Por. K. Obuchowski, Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych, Warszawa 1982, s. 210-211.
160 Miłosz Babecki
la c ji in te rp e rso n a ln y ch , d ete rm in u je zaw sze te n sa m b e z u sta n n ie zachodzący w u m ysłow ości czło w iek a proces - tw orzen ie ra m . „R am y sta n o w ią tworzyw o i k o n te k sty , w k tó ry ch p o jaw ia się d z ia ła n ie - s ą w ięc sw o isty m i m odułam i, k tó re pow inny być p o d staw ą w szelkiego p la n o w a n ia ”7. J a k o ta k ie w a ru n k u ją „uczenie się nowego przedm iotu oraz zdobyw anie k o n tro li n ad now ą k u ltu r ą ”8.
P o w strz y m a n ie ram o w an ia, je ś l i w iązać je z o b ecn ością coraz to now ych form p odaw czych o rg a n iz u ją c y c h z a w a rto ść S ie c i, u n ice stw ia ło b y ja k ie k o l w iek tr a n s a k c je i k o o p e ra cje ta k ch a r a k te ry sty c z n e d la w spólnotow ego śro d ow iska k om u n ik acy jn eg o, ja k im je s t In te r n e t, oraz całk o w icie p ow strzy m a łoby u k ieru n k o w a n y ru ch sieciow y 9. R o z e rw a n ie w ęzłów k o m u n ik a cy jn y ch , choć d e stru k cy jn e d la a r c h ite k tu r y środ ow iska in fo rm acy jn eg o , n ie je s t je d n a k u zn aw an e z a n a jn ie b e z p ie c z n ie jsz e z zag rożeń . W ię k sze obaw y w yw ołuje te n a s p e k t ra m o w a n ia , k tó ry dotyczy p o te n c ja ln e j i rze czy w iste j ch ę ci k o n tro lo w a n ia sfe ry p ozn aw czej, a fe k ty w n e j i w o lity w n ej u żytkow n ik ów te c h nologii te le in fo rm a ty cz n e j. Z w racał n a to u w agę ju ż D . de K erck h o v e, kiedy w polu sw oich z a in te re so w a ń sy tu ow ał te le w iz ję. P isz ą c o w pływ ie tra d y cy j nego m ed iu m n a p roces osobistego p rz e tw a rz a n ia in fo rm a cji, p o d k reślał, ja k bard zo te ch n o lo g ia „o k reśla w y m iary w szystkieg o, co m ożn a oglądać, sk u p ia ją c w zrok i u w agę w idza, a ta k ż e bezw zględ nie u z a le ż n ia sposób p rz e tw a rz a
n ia i d o sta rc z a n ia in fo rm a c ji”10.
P rz y w o ła n e sp o strz e ż e n ie K e rc k h o v e ’a, w in n e j ju ż p o s ta c i m e d ia sfe ry , gdyż w sieciow ym o to czen iu in fo rm acy jn y m , je s t sta n o w isk ie m w y z n a c z a ją cym tr a je k to r ię ro zw ażań A le x a n d ra H a la v a is. W p u b lik a c ji W y s z u k iw a r k i in t e r n e t o w e a s p o łe c z e ń s t w o p o d ejm u je on p ro b le m a ty k ę ra m o w a n ia sie c i in te rn e to w e j, z a jm u ją c się p ro cesa m i od pow iedzialnym i z a w yw oływ anie je d nostk ow y ch i zbiorow ych efek tów sp ołecznych oraz psychologicznych, rz u tu ją c y c h n a k o n c e p tu a liz a c ję p ierw sz ej rz e cz y w isto ści. P o ś w ię c a ją c im sw oją uw agę, H a la v a is k o n c e n tru je się n a zn a cz e n iu oraz fu n k cja ch w y szu k iw arek in tern eto w y ch , u w zg lęd n iając p rzy ty m p ersp ek ty w y podm iotow ą i p rzedm io tow ą. W p ierw szy m u ję ciu b ierz e pod uw agę sp rzeczn e in te re s y dysponentów tech n o log ii oraz je j użytkow ników , w d ru gim z a ś k o n c e n tru je się n a p o te n cja le oferow an ych u żytkow n ik om w irtu a ln y c h n a rz ę d z i u m ożliw iający ch w k ra czan ie do in tern eto w eg o środ ow iska k om u n ik acy jn eg o. C hoć czy n i to, w sk a z u ją c n a k o n te k s t h isto ry czn y , w k tó ry m lo k u je p o w sta ją ce k olejn o program y u m ożliw iające p rzeszu k iw an ie zasobów S ie c i, w ce n tru m z a in te re so w a ń s t a w ia flagow y p rod u k t k o n cern u G oogle. J u ż n ie sa m ą w y szu k iw ark ę, lecz roz bu dow any p a k ie t w irtu a ln y c h n arzęd zi, w yposażonych n ie ty lk o w m ożliw ości ra m o w a n ia m iędzynarodow ej sie ci in te rn e to w e j, lecz ta k ż e ludzkiego m y śle n ia i od czu w an ia oraz, co w y n ik a z le k tu ry , ta k ż e n iezw y k le szczegółow ego
7 E. Hall, Poza kulturą, tłum. E. Goździak, Warszawa 1984, s. 173. 8 Tamże.
9 Zob. S. Staab, J. Angele, S. Decker i in., Semantic Community Web Portals, „Computer Networks” 2000, nr 33, s. 473, 474.
10 D. de Kerckhove, Powłoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistości, tłum. W. Sikorski, T. Nowakowski, Warszawa 1996, s. 36.
d o k u m en to w a n ia zach o w ań m iliard ó w u żytkow n ik ów o zró żn ico w an y ch ce ch ach d em og raficzn y ch k o rz y sta ją c y c h z W orld W ide W eb.
C h o ć H a la v a is n ie w y ra ż a tego w p ro st, p u b lik a c ję p o św ięco n ą ro zw a ż a n io m o so cjo ce n try cz n y m s ta tu s ie p rod u k tów p o w sta ją cy ch w k o n c e rn ie G oogle, d z ię k i o b ecn o ści w ie lu stu d iów przypadków , tr a k to w a ć m o ż n a ja k re a k c ję n a w ypow iedzi L a r r y ’ego P a g e ’a, p rzek on u jąceg o, że „id ealn a w yszu k iw a rk a będ zie ja k u m y sł B o g a ”11. W dom yśle (gdyż tego P a g e n ie w y ja śn ia ) - w szech p otężna, id e a ln a , sta n o w ią c a źródło n iesk o ń czon ej m ąd rości, a b iorąc pod u w agę z n a n e ju ż i prognozow ane k r y te r ia oceny podobnego ty p u n a rz ę dzi, z n a ją c a p re fe re n c je w sz y stk ich k o rz y sta ją c y c h z n ie j u żytkow ników i po tr a fią c a zasp ok oić w szelk ie przy szłe m a n ife sto w a n e przez n ich potrzeby.
M im o że w k o le jn y ch o śm iu ro zd ziałach H a la v a is w sk a z u je n a ew olu cję poglądów form u łow an y ch n a te m a t sie ci in te rn e to w e j, je j z aw arto ści, sposo bów d o c ie ra n ia do in fo rm a c ji, n ie h is to r io g r a fia j e s t w je g o p u b lik a c ji n a j w a ż n ie jsz a , lecz obrazow an ie w ieloasp ektow y ch k o n se k w e n c ji dążeń, o ja k ic h m ów ił, p o słu g u jąc się ta k od w ażną m e ta fo rą , P age.
P rzy w o łu jąc fa k ty , p o k azu jąc k o le jn e s ta d ia rozw ojow e w p ra c a ch n ad co raz d osk on alszy m i w y szu k iw ark am i, A lex a n d er H a la v a is p o ru sza się w polu d o ciek ań , w k tó ry m zach o d z ą n iezw y k le in try g u ją c e p ro cesy tr a n s fo r m a c ji id ei, p ręd zej czy p óźn iej p o d le g a ją cy ch k a lk u la c ji, w y cen ie, w y ra ż a n y ch za pom ocą zróżn icow an y ch m ia r efek ty w n o ści; pośród n ic h w io d ącą m ia r ą je s t fin an sow y zysk. T e n a sp e k t rozw ażań stan o w i n a jis to tn ie js z ą część p u b lik a cji. N ie d an e liczbow e s ą bow iem n a jw a ż n ie jsz e , n ie k a le n d a riu m p ra c n ad o p rog ram ow an iem ofero w an ym n a stę p n ie u żytkow nikow i, a ro z w a ż a n ia po św ięcon e k ry ty c z n e j a n a liz ie z am iaró w p ro g ram istó w i w pływ ow i te ch n o lo g ii n a k u ltu row e, sp ołeczne, a n a w e t św iatopoglądow e w y m iary lu d zk iej eg z y ste n c ji. D z ieje się ta k , poniew aż - z d a n ie m a u to ra - ju ż dziś s ta je m y się św ia d k a m i u ży tk o w n ik ocen try czn ej rew olu cji. M y ślim y o n ie j, przyczyniam y się do n ie j, pod d ajem y się je j, d ążąc do stw o rze n ia system ów , k tó re n ie b ęd ą reago w ać n a n a sz e z a p y ta n ia , lecz rozpoznaw ać n ie m a n ifesto w a n e je sz c z e po glądy i k ie łk u ją c e w u m yśle in te n c je , po to, aby oferow ać w sk azów k i p ozw ala ją c e zasp ok oić p otrzeby oraz p ra g n ie n ia .
P rz y w o ła n y pow yżej, dziś je s z c z e n ie co fu tu ry s ty c z n y s c e n a riu s z , je s t d o m in a n tą , k tó re j a u to r W y s z u k iw a r e k in t e r n e t o w y c h ... p o św ięca n a jw ię c e j uw agi, p ró b u jąc odpow iedzieć n a n iezw yk le w ażne, a to w arzy szące cz y te ln i kow i podczas ca łe j le k tu ry p y tan ie: w ja k i sposób is tn ie ją c e n a rz ę d z ia m ogą u żytkow ników z m ien ia ć? O dp ow iad ając n a n ie n a k o lejn y ch k a r ta c h k sią ż k i, H a la v a is p rzew id u je: „ P ro je k ta n t m u si n ie ty lk o d ogłębn ie zro zu m ieć o b ec n ych u żytkow ników S ie c i, lecz ta k ż e anty cy p ow ać”.
R o zu m ie n ie i a n ty c y p a c ja to rów n oleg le ro z p a try w a n e w p u b lik a c ji pro cesy, k tó re a u to r a n a liz u je , b io rą c pod uw agę dwie w sk a z a n e u przednio p e r sp ektyw y i dodatkow o dw a ty p y u żytkow ników In te r n e tu , z a te m odbiorców ad reso w a n y ch do n ic h w y sz u k iw a rek . P ie rw s i to ta k z w a n i in te le k tu a liś c i
162 Miłosz Babecki
S ie c i. Z n a ją p ra w id ła o b o w ią z u ją ce w z a p o śre d n icz o n y m cyfrow o św iecie. P o tra fią p oszu kiw ać in fo rm a c ji i w iedzą, ja k s ą im one d o starczan e. D rudzy n a to m ia s t to o fia ry cyfrow ego w y k lu cz e n ia drugiego rzędu . N ie u m ie ją w y szu kiw ać p otrzebn y ch im danych. R ez y g n u ją , gdy p ierw sze z tr a fie ń n ie b ę dzie ty m oczekiw an y m . Z a d o w a la ją się w ied zą je d y n ie w y sta rcz a ją c o dobrą i, k o r z y s ta ją c z ek sp loratorów , n ieśw iad o m ie p rz e k a z u ją m nóstw o in fo rm acji, k tó re - w yk orzystyw an e w procesie zn an eg o ju ż od la t ta rg e to w a n ia b eh aw io ra ln eg o - p o z w a la ją p a ra m e try z o w a ć ich p re fe re n c je , za ch o w a n ia , a n a w e t m a rz e n ia , z a sp o k a ja n e n a stę p n ie przez oferentów zróżnicow any ch produktów i u słu g.
P rz y w o ła n e p rzez a u to r a w a rstw o w a n ie in te rn e to w e j sp o łe cz n o ści po szu k iw aczy in fo rm a c ji słu ży n ie ty lk o o p ty m iz a cji u słu g in tern e to w y ch (lub słu ży je j w n a jm n ie js z y m sto p n iu ). P r z e k o n u ją o ty m d an e sta ty s ty c z n e , z k tó ry ch w y n ika, że in te le k tu a liś c i S ie c i n ie m a ją kłopotów z dowolnym , od p o w iad ający m w ła sn y m p otrzebom je j ek sp lorow an iem i zd obyw aniem n ie m a l w sz elk iej p o szu k iw an ej w iedzy, pochod zącej zarów no z p ły tk ieg o, ja k i g łę bokiego r e je s tr u In te rn e tu . W arstw o w an ie słu ży r e a liz a c ji innego ce lu - je s t n im rozp oznaw anie p rzeciw n ik a, id en ty fik o w an ie u ży tk o w n ik a i jed n o cz e sn e sep aro w an ie je d n o s te k i grup św iadom ych d ziałań , k tó ry m s ą poddaw ane, od ta k zw an ych is to t u żyw anych - k on su m en tó w z a d o w alający ch się ogólnym i, n ie p rz e tw a rz a n y m i re fle k sy jn ie in fo rm a cja m i. O ich z a a n g ażo w an ie to żsam e z k o n su m p cją, o ich uw agę p o św ięcan ą k o m e rcy jn y m u słu go m i produktom , zarów no m a te ria ln y m , ja k i w irtu a ln y m , toczy się tr w a ją c a od u ru ch o m ien ia p ierw szej k o m e rcy jn e j w y szu k iw ark i in te rn e to w a b a ta lia .
E w o lu u ją c y k o n te k s t z e w n ę trz n y a k tu a liz u je pog ląd y z a p is a n e 2 1 la t te m u w D e k la r a c ji w olności In te rn e tu . W a lk a o d ere g u la cję w irtu a ln eg o śro d o w isk a j e s t dziś ra c z e j to ż s a m a z w y stęp o w a n ie m p rzeciw k o sk ry w a n y m pod p łaszczy k iem d ążeń do za ch o w a n ia globalnego dzied zictw a ku ltu row ego in icja ty w o m m o d ero w an ia S ie c i i je j z a w a rto ś c i n a w zór tego, co czy n i się w tra d y cy jn y ch m asow ych m e d ia ch -in sty tu c ja c h , w k tó ry ch k lu czow ą fu n k cję odgryw a se le k cjo n e r tre śc i.
U k ry te s tr a te g ie w irtu a ln y c h g a t e k e e p e r ó w o b n a ż a H a la v a is, gdy pisze o o biektyw izm ie (b ard zie j je g o b ra k u ) w y szu k iw arek k om ercy jn y ch , ich p re d efin iow an ej, u zn aw an e j z a id e a ln ą ak ty w n o ści oraz o b ęd ącej tego e fe k te m ty r a n ii S ie c i. P o d a ją c w w ątp liw ość p rz e d sta w ia n e ja k o a ltru isty c z n e d ążen ia do stw o rze n ia g lo b aln ej sk a rb n ic y w iedzy, w sk azu je, że m ogą one z o sta ć w y k o rz y sta n e w celu re je s tro w a n ia w szelk iej u żytkow n iczej ak ty w n ości, b ęd ącej łak o m y m k ą s k ie m n a p rzy k ład d la w ydawców k sią ż e k , producentów m u zycz n ych i film ow ych - sz e rz e j z a ś w ytw órców i dostaw ców w szelk ieg o ro d z a ju z aw arto ści, k tó r ą m o żn a w ycenić i zm onetyzow ać. A u to r o d ziera czy telników ze złu d zeń, gdy w y ja śn ia , że fu n d a m e n ta ln ą fu n k c ją w y sz u k iw a rk i n ie je s t g w aran to w an ie in te rn a u c ie d ostęp u do p ożąd an ej tre śc i, lecz odpow iednie je j p rz e d sta w ia n ie lub p o m ijan ie. Is to tn e je s t bow iem n ie to, że p o szu k u jący z a sp o k o ją sw o ją ciek aw ość - gdyż u z n a w a n i przez o feren tów u słu g in te r n e to w ych z a k o n su m en tó w , w in n i sta w a ć się a d r e s a ta m i tr e ś c i, k tó ry c h odbiór
b y łb y to ż sa m y z k o n s u m p c ją i g w a ra n to w a łb y re je s tr o w a n y w w y n ik a c h fin an sow ych z y sk (ty ra n ia S ieci!).
P ro b le m a ty k a m e rk a n ty liz a c ji i k om ercy jn eg o g a t e k e e p in g u , choć z a jm u je w o m a w ia n e j k sią ż c e n a jw ię c e j m ie js c a , j e s t je d n y m z tr z e c h głów nych po d ejm ow an ych przez a u to ra w ątków . D w a in n e s ą zw iązan e z ro z w a ż a n ia m i o sy stem ow y ch ce ch a ch tech n o log ii, k tó re m ożn a w yk orzystyw ać do m o n ito rin g u i, gdy to k on ieczn e, do oceny, a n a w e t k o re k ty zach o w ań każdego k o rz y sta ją ce g o z S ie c i in te rn a u ty . W te j czę ści W y s z u k iw a r e k in te r n e t o w y c h ... a u to r przyw ołuje jed n o stk o w e i in sty tu c jo n a ln e przykład y, w k tó ry ch k orzy sta n o z tech n olog ii, re a liz u ją c in icja ty w y w ym ierzone w je d n o s tk i oraz sfo r m alizow an e grupy.
W p ersp ek ty w ie jed n o stk o w e j H a la v a is z w ra ca uw agę n a zag ro żen ie o k re ślon e m ia n e m k o sz m a ru b u d o w an ia to ż sa m o ści i u zm y sław ia, że w irtu a ln a m e d ia s fe ra je s t rów nież g lo b a ln y m e le k tro n ic z n y m d o s s ie r , z a w ie ra ją c y m śla d y k a ż d e j siecio w ej ak ty w n o ści, u trw a la n e zarów no przez sa m y ch u ż y t k ow ników (w p o sta c i sta ty c z n y c h i d y n am iczn y ch m a te ria łó w w izu aln y ch , k o m e n ta rz y pu blikow an ych n a forach i w blog ach), a le też p rzy jm u jący ch po s ta ć tr e ś c i in d ek so w an y ch przez ta k zw an e c r a w le r y G oogle i a u to m a ty cz n ie pozycjonow anych w w yszu kiw arce. O p isyw ane sp ołeczne, w szczególności zaś psychologiczne e fe k ty fu n k cjo n o w a n ia sieciow ych ek sp lorato ró w s ą szczegól n ie dotkliw e, gdy u żytkow nicy p a d a ją o fia ra m i d e k o n te k stu a liz a c ji d anych - od czytań in n y ch niż oczekiw an e, u zasad n io n e i fa k ty cz n ie w y n ik a ją c e z a k tu alizow anej przez k o n te k s t sy tu a c ji k o m u n ik a cy jn e j. H a la v a is ilu s tru je te z a g rożen ia, przyw ołuj ąc p rzy p ad ek o b y w atela K a n a d y w ydalonego z te ry to riu m U S A po zlo k alizo w an iu i a n a liz ie tr e ś c i p u b lik ow an y ch przez niego n a p ry w atn y m blogu, a ta k ż e k a n a d y jsk ie g o p sy ch o terap eu ty , k tó re m u odm ówiono p raw a do p ob y tu w S ta n a c h Zjednoczonych po le k tu rz e w yśw ietlonego w w y szu k iw arce G oogle opisu zaży ty ch w cz a sa ch m łodości n ie le g a ln y ch środków p sy ch o ak ty w n y ch . P oza p rzy p ad k am i jed n o stk o w y m i a u to r p rzy p om in a ta k ż e rolę coraz częściej od gry w an ą przez w y szu k iw ark i w sp raw d zan iu ap lik an tó w u b ieg a ją cy ch się o w y b ran e przez sieb ie sta n o w is k a p racy.
D o p e łn ie n ie m ro zw ażań o w ie lo a sp e k to w y m ra m o w a n iu In t e r n e t u je s t o s ta tn i z bloków te m a ty cz n y ch , w k tó ry m a u to r ro z p ra w ia się z o b ie k ty w i zm em w irtu a ln y ch ek sp lorato ró w św iad czący ch u słu g i pozy cjonow ania in fo r m a c ji o sform alizow an y ch g ru p ach in te re su , ta k ic h choćby ja k m a łe i śred n ie p rz e d się b io rstw a czy n a w e t duże, m iędzynarodow e k on cern y . W te j czę ści roz w ażań H a la v a is p rzy w ołu je z n a n e z h is to r ii w y d a rz e n ia o k re śla n e m ia n e m ta ń c a G oogle. P o k a z u je ty m sam y m , ja k w iele, zarów no w u ję c iu h isto ry c z nym , a le też w n ajn ow szej rzeczy w isto ści (gdy dotyczy to lo k a ln e j, narodow ej czy p o n ad n arod ow ej ek o n o m ii) z a le ż e ć m oże od k o r e k ty a lg o ry tm u w y szu k iw a n ia in fo rm a c ji p o ja w ia ją cy ch się w in d e k sie w y sz u k iw a rk i, r z u tu ją c - pozytyw nie lub n eg aty w n ie - n a w y n ik i fin an sow e k o n k re tn y c h podm iotów, w in d u jąc ich giełdow e ceny a k c ji bądź d oprow adzając do b a n k ru ctw a .
K o re k tę alg o ry tm u tr a k tu je H a la v a is ja k o sp ecyficznego ty p u eu fem izm u k u ty n a o k r e ś le n ie s t r a te g ii re a liz o w a n y ch przez dysp on en tów g ig an tó w
164 Miłosz Babecki
te le in fo rm a ty c z n y c h , lecz p o z o sta ją c y c h w sp rz e cz n o śc i z in te r e s a m i spo łe cz n o śc i o d czu w ający ch k o n se k w e n c je ty ch stra te g ic z n y c h d z ia ła ń . S w oje stan o w isk o le g ity m izu je, pow ołu jąc się ty m ra z e m n a p ra k ty k ę ta k zw anego d o s tra ja n ia w yników , p o le g a ją c ą przykładow o n a tw o rzen iu lo k aln y ch w e rsji w y sz u k iw a rk i G oogle p o m ag ający ch w sta n o w ie n iu w irtu a ln y c h p rz e strz e n i in fo rm acy jn y ch , w k tó ry ch „rządy m ogą znów odgryw ać sw o ją tr a d y c y jn ą rolę
12 ce n zo ra 12.
R o zw ażan ia, k tó ry m i H a la v a is d zieli się z się g a ją c y m i po le k tu r ę W y s z u k i w a r e k in te r n e t o w y c h ... cz y te ln ik a m i, n ie p rz y cz y n ia ją się do k re o w a n ia pozy tyw nego w y o b rażen ia n a te m a t te ch n o lo g ii te le in fo rm a ty cz n e j oferow an ej glo b a ln e j sp ołeczn ości u żytkow ników . W ię ce j n aw et, n ie p o z o sta w ia ją złu dzeń, że tech n o log ia, co zw ykło się b e z re fle k sy jn ie głosić, m a n e u tra ln y c h a r a k te r. L e k tu r a an alizow an ego tu o p racow an ia n a z łu d zen ia tego ro d zaju n ie pozw ala. N a m y sł n ad k ażd y m sta d iu m rozw ojow ym sie ci in te rn e to w e j, gdy odpow ie d zialn o ść z a je j fu n k cjo n ow an ie n ie je s t sp ołecznie rozproszona, lecz spoczyw a w rę k a c h m ożliw ego do z id e n ty fik o w an ia d y sp on en ta - w d o d atku in w e s tu ją cego w d ziałaln o ść o k reślo n e śro d k i z in te n c ją ich o d zy sk an ia lu b pom n ożen ia - u p ra w n ia do fo rm u ło w a n ia u z a sa d n io n y c h , lecz n ie s te ty p e sy m isty cz n y ch w niosków (a n a w e t prognoz). D y n a m ik a p rze m ian w irtu a ln e j m ed iasfery , w y m ie rn a w a rto ść cy rk u lu ją cy ch w n ie j tre śc i, w reszcie z a cie k łe k on k u row an ie o d o m in u ją cą pozycję n a ry n k u - to cz y n n ik i w y k lu cz a ją ce m ożliw ość w olnego d ostęp u do in fo rm a cji. H a la v a is prognozu je rów nież, że i dostęp do p rzy jaźn i, a n a w e t so ju szy z o sta n ie w b lisk ie j p rzy szło ści w yceniony i poddany nowego ty p u ram o w an iu . O dpow iedzialne z a to m odele w y szu k iw an ia społecznościo- wego ju ż zo sta ły opracow ane, a część z n ich je s t te sto w a n a w społeczn ościach , do k tó ry c h in te r n a u c i c h ę tn ie p rz y stę p u ją sa m i. J e ś l i prognozy się ziszczą, te rro r S ie c i m oże pozbaw ić je j u żytkow ników n ie ty lk o m ożliw ości sam odecy- d ow ania o w ła sn y ch p re fe re n c ja ch , lecz n a w e t ch ę ci do form u łow an ia ja k ic h k o lw ie k p ra g n ie ń i sn u c ia p lanów . I s t o t ą społecznościow ego w y sz u k iw a n ia je s t bow iem in icjo w a n ie now ego ty p u ram o w an ia, w k tó ry m d o stosow an a do je d n o stk o w y ch p re fe re n c ji o fe rta w yp rzed zać będ zie p o ja w ia ją ce się dopiero w św iad om ości p ra g n ie n ia , d zięki te m u n ie m a l n a ty c h m ia s t je z a sp o k a ja ją c . O t, w irtu a ln y E d e n lub piek ło M a trix u .
12 A. Halavais, Wyszukiwarki internetowe a społeczeństwo, tłum. T. Płudowski, Warsza wa 2012, s. 153.
