ANNALES UMCS
VOL. XXXIV (4) SECTIO EE ZOOTECHNICA 2016
Katedra Hodowli i Ochrony Zasobów Genetycznych Bydła Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
e-mail: piotr.stanek@up.lublin.pl
PIOTR STANEK, WIOLETTA SAWICKA-ZUGAJ,
WERONIKA ADAMCZYK, ALEKSANDRA BAŃKOWSKA,
PAULINA WIDZ
Problem marnowania żywności w opinii
mieszkańców Lublina
The problem of wasting food in the opinion ofLublin inhabitants
Streszczenie. Celem pracy było poznanie opinii mieszkańców Lublina na temat przyczyn marno-trawienia żywności. Marnotrawienie żywności pociąga za sobą negatywne skutki ekonomiczne, społeczne i środowiskowe. Na świecie co roku marnuje się ok. 30% wyprodukowanej żywności, zarówno w krajach ubogich, jak i rozwiniętych. Problem ten dotyczy również Polski, gdzie rocznie wyrzuca się ok. 9 mln ton żywności na wszystkich etapach łańcucha żywnościowego, tj. produkcji, dystrybucji i konsumpcji. Z badań własnych wynika, że 67% mieszkańców Lublina przyznaje się do marnowania żywności. Najczęściej wyrzucane są przetwory mleczne, mięso i wędliny, owoce i warzywa oraz pieczywo. Według respondentów do najważniejszych czynników mogących mieć wpływ na zmniejszenie skali marnowania żywności należy zaliczyć głód i niedożywienie oraz wysokie koszty związane z utylizacją odpadów.
Słowa kluczowe: postępowanie z żywnością, marnotrawienie żywności, przyczyny
WSTĘP
Marnotrawienie żywności jest problemem złożonym i powinno się go rozpatrywać w aspekcie etycznym, gospodarczym, społecznym i żywieniowym, a także zdrowotnym i środowiskowym. Przyczyny marnotrawienia żywności zmieniają się w zależności od rodzaju produktów oraz miejsca ich wyprodukowania. Problem ten dotyczy całego łańcu-cha żywnościowego, który dzieli się na pięć sektorów: produkcja rolna (pierwotna), gospo-darowanie i magazynowanie, obróbka, dystrybucja i konsumpcja. Ilość wyrzucanej
żywno-ści niesie ze sobą konieczność zagospodarowania i utylizowania większej ilożywno-ści odpadów
organicznych i nieorganicznych. Marnując żywność, przyczyniamy się do zwiększenia zużycia energii i wody wykorzystanych na cele produkcyjne [Bilska i in. 2015].
Pojęcia straty i marnowania żywności oznaczają świadome niewykorzystanie zgod-nie z przeznaczezgod-niem produktów przetworzonych, częściowo przetworzonych lub zgod- nie-przetworzonych, które powinny być spożyte przez ludzi, i „dotyczy to każdego etapu
łańcucha żywnościowego, od produkcji pierwotnej, przez przetwórstwo i dystrybucję, do konsumpcji” [Kołożyn-Krajewska i in. 2013].
Z badań światowych wynika, że stopień marnotrawienia żywności jest bardzo duży. Według danych FAO [2011] na świecie co roku wyrzuca się około 1,3 mld ton żywności, co stanowi ponad 30% produkowanej żywności nadającej się do spożycia. Według Ko-misji Europejskiej w Europie marnuje się 89 mln ton żywności, co stanowi ok. 179 kg w przeliczeniu na jednego mieszkańca [Dąbrowska i Janoś-Kresło 2013]. Z kolei w prze-ciętnych gospodarstwach domowych w Wielkiej Brytanii, Norwegii czy Szwecji tygo-dniowo marnowaniu ulega 4 kg żywności [Quested i Johnson 2009; SEPA 2009; Fredrik-sen i in. 2010]. Dla porównania w USA skala strat żywności w 2008 r. wyniosła 124 kg na jednego mieszkańca, a w typowym amerykańskim gospodarstwie domowym wyrzuca się 15–30% zakupionej żywności, z której 2/3 nadawałoby się jeszcze do spożycia [Buzby i Hyman 2012]. W Polsce marnowanie żywności szacuje się na 9 mln ton rocznie, co stanowi ok. 30% zakupionej żywności [Lech 2013].
Melikoglu i in. [2013] uważają, że marnowanie żywności jest nieetyczne w
kontek-ście liczby niedożywionych i głodujących osób na świecie (blisko 1 mld). Mówiąc
o globalnym marnowaniu żywności, należy zwrócić uwagę, że problem ten nie odnosi się jedynie do ilości utraconej żywności, ale również dotyczy późniejszego postępowania z odpadami podczas ich składowania, sortowania, przetwarzania i utylizacji, co ma rów-nież negatywny wpływ na środowisko naturalne [Schneider 2008].
Celem pracy było poznanie opinii respondentów na temat marnotrawienia żywności orazjegoprzyczyn.
MATERIAŁ I METODY
Analizę problemu marnotrawienia żywności wśród mieszkańców Lublina przepro-wadzono na podstawie danych pierwotnych zebranych metodą ankietową z użyciem zestandaryzowanego kwestionariusza pytań. Do badań wykorzystano losowy dobór pró-by. W skład badanej zbiorowości wchodzili mieszkańcy Lublina w wieku od 18 do 60 lat, reprezentujący zarówno płeć męską, jak i żeńską. Ankietę przeprowadzono wśród 100 osób w listopadzie 2015 r.
WYNIKI
Badana grupa liczyła 100 mieszkańców Lublina, wśród których 71% stanowiły ko-biety, 29% mężczyźni.
Na początku ankietowani zostali zapytani o planowanie zakupów. Z uzyskanych od-powiedzi wynika, że 56% respondentów decyduje o zakupie bezpośrednio w sklepie, 19% kupuje bez zastanowienia to, co jest dostępne, natomiast 25% zawsze wykonuje zakupy, stosując się ściśle do sporządzonej wcześniej listy. Według Dąbrowskiej i Janoś-Kresło [2013] właśnie jednym ze sposobów ograniczenia wyrzucania żywności jest spo-rządzanie przed zakupami listy potrzebnych produktów. Należałoby wtedy zwrócić uwa-gę nie tylko na ilość posiadanych zapasów czy też zasobność lodówki, lecz także na liczbę osób we wspólnym gospodarstwie domowym.
Jedną z głównych przyczyn marnotrawienia żywności jest nie tylko kupowanie za dużo, lecz także przygotowywanie zbyt wielu potraw. Jak wynika z rysunku 1, problem ten wystąpił u dużej liczby osób ankietowanych. Aż 44% respondentów przyznało, że przygotowuje nadmiar posiłków przynajmniej raz w tygodniu, 16% robi to codziennie, a 13% raz w miesiącu. Zaledwie 7% osób zdarza się to sporadycznie. W wielu gospodarstwach domowych problem ten związany jest nie tylko z przygotowaniami do
świąt czy uroczystości rodzinnych, ale także z nieodpowiednimi warunkami
przechowywania żywności, co przyczynia się do jej starzenia i nieprzydatności do spożycia. Przygotowywanie zbyt dużej ilości potraw w gospodarstwach domowych to jedna z przyczyn marnotrawstwa, na którą w swoich badaniach zwracali uwagę Beretta i in. [2013] oraz Papargyropoulou i in. [2014]. Wiąże się z tym kolejny problem, jakim jest postępowanie z tzw. żywnością przeterminowaną.
Rys. 1. Częstotliwość przygotowywania nadmiaru potraw przez respondentów (%) Fig. 1. Frequency of preparation of excess food by respondents (%)
Jak wykazano w przeprowadzonych badaniach (rys. 2), prawie połowa respondentów (45%) wyrzuca przeterminowane produkty do śmieci, 4% odpowiedziało, że oddaje
żywność potrzebującym, a 9% pomimo przekroczenia terminu przydatności
wykorzystu-je ją do spożycia. Pozostałe 42% osób stara się do takich sytuacji nie dopuścić.
Jak wynika z raportów Federacji Polskich Banków Żywności [2012, 2015], to
wła-śnie „niedopilnowanie” terminu przydatności do spożycia jest jednym z głównych
powo-dów wyrzucania żywności. Warto jednak zauważyć, iż według raportu za 2011 r. pro-blem ten dotyczył 51% społeczeństwa, a w 2014 r. zanotowano spadek o 6 pp.
Poza aspektem indywidualnego marnotrawienia żywności należałoby się także przyj-rzeć, jak problem marnotrawienia żywności wygląda w gospodarstwach domowych. Jak wynika z przeprowadzonych badań, aż 67% respondentów przyznało, że w ich gospodar-stwie domowym marnuje się dużo żywności, a tylko 31% gospodar-stwierdziło, że marnuje się jej mało (rys. 3).
Z badań Bilskiej i in. [2015] również wynika, iż w bardzo wielu gospodarstwach domowych (2/3) wyrzuca się żywność, a przyczynami takiego stanu mogą być zbyt duże zakupy, w wyniku czego konsumenci nie są w stanie spożyć produktów w terminie zale-canym przez producenta, lub zakup żywności o zbyt krótkim terminie przydatności.
0 10 20 30 40 50
Codziennie/ Daily Raz, dwa razy w tygodniu/ One, two
times a week
Raz w miesiącu/ One a month
Rzadziej/ Rarely Co jakis czas/ From time to time 16
44
13
20
Rys. 2. Postępowanie respondentów z żywnością przeterminowaną (%) Fig. 2. Handling with out of date food by respondents (%)
Rys. 3. Marnowanie żywności w gospodarstwach domowych respondentów (%) Fig. 3. Food wasting in respondent households (%)
Odpowiedzi ankietowanych dotyczące najczęściej wyrzucanych produktów były dość zróżnicowane (rys. 4). Najwięcej (ponad 30%) przyznało, że wyrzuca przetwory mleczne, w tym jogurty i kefiry. Duża liczba ankietowanych (27,6%) podała również, że w ich gospodarstwie domowym najczęściej wyrzucanymi artykułami żywnościowymi są mięso i wędliny. Ponadto istotny odsetek marnowanej żywności stanowią owoce i wa-rzywa (14,47%) oraz pieczywo (12,5%). Interesującą pozycją są dania gotowe, na które wskazało ponad 6% ankietowanych, choć akurat ta forma potraw w gospodarstwach domowych w Polsce nie jest zbyt popularna.
Według Dąbrowskiej i Janoś-Kresło [2013] w europejskich gospodarstwach domo-wych najczęściej marnowane są produkty z takich grup, jak: zboża (25%), owoce i wa-rzywa (19%), korzenie i bulwy (17%), mięsa (11%), ryby i owoce morza (11%), mleko (7%), nasiona oleiste i rośliny strączkowe (4%). Lipiński i in. [2013] za FAO [2011] podają z kolei, że pod względem ilościowym w 2009 r. na świecie najwięcej marnowało się owoców i warzyw (44%), roślin okopowych (20%) oraz zbóż (19%). Pozostałe
pro-0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Wyrzucam na śmieci/ Throw for rubbish
Staram się do takich sytuacji nie dopuszczać/
I'm trying do not allow such situation
Oddaję potrzebującym/ I give the needy
Jeżeli termin został przekroczony o kilka dni, to spożywam/ If the
time limit has been exceeded by a few days
I eat it 45 42 4 9 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Bardzo mało/ Very little
Mało/ Little Raczej dużo/ Rather a lot
Dużo/ A lot Bardzo dużo/ Very a lot Trudno powiedzieć/ Hardly to say 8 23 40 24 3 2
dukty, tj. mleko, mięso, produkty z roślin oleistych oraz ryby stanowiły razem 17% ogółu marnowanej żywności. W opracowaniu tym na uwagę zasługuje również zestawienie dotyczące strat żywności w przeliczeniu na utraconą energię. Pod tym względem najwię-cej marnowało się zbóż (53%), co w głównej mierze może wynikać ze skali produkcji, natomiast owoce i warzywa (13%) oraz rośliny okopowe (14%) to produkty, z których traci się najwięcej energii.
Rys. 4. Najczęściej wyrzucane przez respondentów produkty spożywcze (%) Fig. 4. The most often thrown away foodstuffs by respondents (%)
W badanich postanowiono poruszyć również kwestię miejsc, w których marnuje się najwięcej żywności. Ponad 37% respondentów wskazało restauracje, prawie 21% supermarkety oraz firmy cateringowe – 8,75%. Istotną grupą były gospodarstwa domowe, które zostały wskazane przez 20% ankietowanych. Jak uważają respondenci, najmniej żywności marnuje się u producentów (3,33%), rolników (3,33%) oraz w sklepach osiedlowych (4,17%). Tylko 2,5% biorących udział w ankiecie nie potrafiło wskazać miejsc, w których dochodzi do niszczenia żywności (rys. 5).
Wyniki uzyskane w badaniach własnych odbiegają od informacji dostępnych w literaturze. Według Achremowicz [2012] najwięcej żywności wyrzucają: gospodar-stwa domowe (42%), producenci (39%), dostawcy żywności (14%) oraz sprzedawcy (5%). Grochowska i in. [2015] podają, że w Europie najwięcej żywności marnuje się na etapie konsumpcji (52%). W drugiej kolejności należy wskazać etap produkcji (23%), natomiast pozostałe ogniwa łańcucha żywnościowego, czyli magazynowanie, przetwórstwo i dystrybucja mają znacznie mniejszy udział w marnowaniu żywności (łącznie 26%).
W związku z szeroko rozpatrywanym problemem marnotrawienia żywności respon-denci poproszeni zostali o wskazanie organizacji przeciwdziałających takiemu procede-rowi. Jak wynika z analizy uzyskanych odpowiedzi, 29% za taką organizację uznało Caritas, ponad 23% banki żywności, 19,4% wskazało akcję „Pomóż dzieciom przetrwać zimę”, a 19,9% PCK. 6,25% wskazało, że jest to Polska Akcja Humanitarna, natomiast 5,5% nie spotkało się z żadną taką organizacją (rys. 6).
Według Dąbrowskiej i Janoś-Kresło [2013] Polacy oczekują, że sprzedawcy i pro-ducenci żywności (ok. 35% badanych), a także rząd (29%) i organizacje społeczne (21%) aktywnie włączą się w działania ograniczające marnowanie żywności. Według ankietowanych ważną rolę edukacyjną powinny odegrać np. banki żywności, organizacje konsumenckie, kampanie społeczne w mediach, a także restauratorzy, na których wska-zało 15% badanych. 0 5 10 15 20 25 30 35 Mięso, wędliny/ Fresh meat and cured meat pr oducts Pieczywo/ Bread Przetwory mleczne, jogurty kefiry/ Milk products, yogurts, kefirs Owoce, warzywa/ Fruits, vegetable Dania gotowe/ Preparet meals
Ryby/ Fishes Inne/ Other
27,63 12,5 30,92 14,47 6,58 2,63 5,26
Rys. 5. Wskazane przez respondentów miejsca, w których najczęściej dochodzi do marnowania żywności (%)
Fig. 5. Places indicated by respondents where food wasting occurs usually (%)
Rys. 6. Organizacje przeciwdziałające marnotrawieniu żywności wskazane przez respondentów (%) Fig. 6. Organizations counteracting of food wasting indicated by respondents (%)
Na podstawie udzielonych odpowiedzi można stwierdzić, iż problem marnotra-wienia żywności nie był obcy osobom z badanej próby. Na świadomość tę bardzo duży wpływ miały media (rys. 7). Spośród 100 zapytanych osób 44% wskazało, że z informa-cjami na temat marnotrawienia żywności zetknęli się w Internecie. Istotnym źródłem były również telewizja i radio (23,4%) oraz prasa (16,3%). Rodzina jako źródło wiedzy została wskazana przez 5,67% ankietowanych. Z zagadnieniem tym nie zetknęło się tylko 4,26% respondentów. 20,83 37,08 3,33 20 3,33 8,75 4,17 2,5 0 5 10 15 20 25 30 35 40 S u p e rm a rk e ty / S u p e rm a rk e ts R e st a u ra c je / R e st a u ra n ts P ro d u c e n c i/ P ro d u c e rs K o n su m e n c i in d y w id u a ln i/ I n d iv id u a l c o n su m e rs R o ln ic y / F a rm e rs C a te ri n g S k le p y o si e d lo w e / L o c a l sh o p s T ru d n o p o w ie d z ie ć / H a rd ly t o s a y 0 5 10 15 20 25 30 C a ri ta s/ C a ri ta s P C K /P o li sh R e d C ro ss P o ls k a a k c ja h u m a n it ar n a/ P o li sh H u m an it ar ia n A c ti o n B a n k ż y w n o śc i/ F o o d B a n k P o m ó ż d zi ec io m p rz et rw a ć z im ę/ h e lp c h il d re n s u rv iv e t h e w in te r N ie s p o tk a łe m s ię z ta k ą o rg a n iz a cj ą/ I h a v e n o t m e t su c h o rg an iz a ti o n 29,17 15,97 6,25 23,61 19,44 5,56
Rys. 7. Źródła informacji o marnotrawieniu żywności wskazane przez respondentów (%) Fig. 7. Sources of information about the food wasting indicated by respondents (%)
Wraz ze wzrostem świadomości respondenci byli w stanie wskazać powody, dla któ-rych mogliby ograniczyć bezsensowne straty produktów spożywczych (rys. 8). Ponad 38% ankietowanych wymieniło problem głodu i niedożywienia na świecie, 36% za taki czynnik uznało wysokie koszty związane z marnotrawieniem żywności, natomiast 14% wiązało swoją decyzję ze skalą problemu. Tylko 7% wskazało, że marnotrawienie żyw-ności ma negatywne skutki ekologiczne, a 5% chce zmiany sytuacji społecznej.
Rys. 8. Argumenty za ograniczeniem marnotrawienia żywności przemawiające do respondentów (%) Fig. 8. Arguments in favor reducing of food wasting for respondents (%)
0 5 10 15 20 25 30 35 40 N e ga ty w n e sk u tk i ek o lo g ic zn e/ T he n eg at iv e e co lo g ic al co n se qu en ce s W y so k ie k o sz ty / H ig h co st s P ro b le m g ło d u i n ie d o ży w ie n ia / T h e h u n ge r an d m al nu tr it io n p ro bl em C h ęć z m ia ny s y tu ac ji sp o łe cz n ej / T he d es ir e to t h e so ci al s it u at io n ch an g e S k a la p ro b le m u ( d u że st ra ty )/ T h e p ro bl em sc al e (b ig l o ss es ) 7 36 38 5 14 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 P ra sa / P re ss Int er ne t T v-ra di o/ T V -R adi o U lot ki / L ea fl et s O gł os ze ni a/ A nnounc em ent Z na jom i/ F ri ends R od z ina / F am il y N ie s pot ka łe m (-a m ) si ę z t ak ą i nf or m ac ją / I ha ve no t m et w it h su c h i nf or m at ion 16,31 44,68 23,4 1,42 1,42 2,84 5,67 4,26
Pomimo że Polacy marnują wiele żywności, aż 66% uznaje to za problem żywienio-wy, 65% dostrzega skutki ekonomiczne marnotrawstwa, a 36% negatywne skutki ekolo-giczne. Zjawisko to można by określić jako „świadomą nieświadomość” [Dąbrowska i Janoś-Kresło 2013].
WNIOSKI
1. Duża część respondentów przygotowuje nadmiar posiłków. 44% osób robi to przynajmniej raz w tygodniu, 16% – codziennie, 13% raz w miesiącu, 7% – sporadycznie. 67% respondentów przyznało, że marnuje dużo żywności.
2. Wśród wyrzucanej żywności są różne grupy produktów. Ponad 30% ankietonych przyznało, że wyrzuca przetwory mleczne, 27,6% – mięso i wędliny. Owoce i wa-rzywa wyrzucane były przez 14,47%, a pieczywo przez 12,5% respondentów.
3. Coraz więcej środków masowego przekazu porusza problem marnotrawienia. 44% osób wskazało, że z informacjami na ten temat zetknęli się w Internecie, istotnym źró-dłem informacji były również telewizja i radio (23,4%) oraz prasa (16,3%). Rodzina jako
źródło wiedzy została wskazana jedynie przez 5,67% ankietowanych, natomiast 4,26%
osób w ogóle nie zetknęło się ze wzmianką na ten temat.
4. Wraz ze wzrostem świadomości o marnotrawieniu żywności na świecie respon-denci byli w stanie wskazać uwarunkowania, jakie mogłyby działać mobilizująco na ograniczenie tych strat. Ponad 38% ankietowanych za taki czynnik uznało problem gło-du i niedożywienia na świecie, 36% – wysokie koszty związane z marnotrawieniem żyw-ności, a 14% – skalę problemu.
PIŚMIENNICTWO
Achremowicz B., 2012. Czy stać nas na marnowanie żywności? Przem. Spoż. 66 (10), 45. Beretta C., Stoessel F., Baier U., Hellweg S., 2013. Quantifying food losses and the potential for
reduction in Switzerland. Waste Manag. 33, 764–773.
Bilska B., Grzesińska W., Tomaszewska M., Rudziński M., 2015. Marnotrawstwo żywności jako przykład nieefektywnego zarządzania w gospodarstwach domowych. Rocz. Nauk. SERiA 17 (4), 39–43.
Buzby J.C., Hyman J., 2012. Total and per capita value of food loss in the United States. Food Pol. 37, 561–570.
Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., 2013. Marnowanie żywności jako problem społeczny. Handel Wewn. 59, (4), 14–26.
FAO, 2011. Global food losses and food waste-extent, causes and prevention. Rome: UN FAO. Federacja Polskich Banków Żywności, 2012. Marnowanie żywności w Polsce i Europie. Warszawa. Federacja Polskich Banków Żywności, 2015. Nie marnuj jedzenia. Warszawa.
Fredriksen H., Sørensen B., Maroni K., Krokann Y., 2010. EMMA, emballasjeoptimering og forebygging av matavfall Hvordan kan emballasjeløsninger bidra til at det oppstår mindre matavfall i husholdningene? [EMMA, packaging optimization and prevention of food waste. How can packaging contribute to less food waste in households?]. Access: 15.03.2011, http://www.mepex.no/emma-rapport.pdf.
Grochowska R. (red.). 2015. Ocena strat ponoszonych na poszczególnych etapach łańcucha mle-czarskiego w Polsce. Studia i Monografie 162, 5–17.
Kołożyn-Krajewska D., Rejman K., Gosiewska M., 2013. Raport Federacji Polskich Banków Żywności. Zapobieganie marnowaniu żywności z korzyścią dla społeczeństwa, s. 2.
Lech M., 2013. Szanuj żywność i środowisko naturalne. Kraków, s. 13.
Lipiński B., Hanson C., Lomax J., Kitinoja L., Waite R., Searchinger T., 2013. Reducing food loss and waste. Working Paper, World Resources Institute, UNEP, 1–40.
Melikoglu M., Sze Ki Lin C., Webb C., 2013. Analyzing global food waste problem: pinpointing the facts and estimating the energy content. Cent. Eur. J. Eng. 3 (2), 157–164.
Papargyropoulou E., Lozano R., Steinberger J.K., Wright N., Ujang Z., 2014. The food waste hierarchy as a framework for the management of food surplus and food waste, J. Clean. Prod. 76, 106–115.
Quested T., Johnson H., 2009. Household food and drink waste in the UK. Wrap. Banbury UK. ISBN:1-84405-430-6.
SEPA, 2009. Minskat svinn av livsmedel i skolkök–erfarenheter och framgĺngsfaktorer. Swedish Environmental Protection Agency, Stockholm, Rapport 5979.
Schneider F., 2008. Wasting Food An Insistent Behaviour. International Conference Waste. The Social Context '08. Urban Issues & Solutions, Edmonton, Alberta, Canada, 11–15.
Summary. The aim of the study was to find out the opinions of the inhabitants of Lublin on the causes and scale of wasting food. Food wasting has negative economic, social and environmental consequences. In the world, approx. 30% of produced food is wasted in both poor and developed countries every year. This problem also applies to Poland, where every year approx. 9 million tons of food are thrown away at all stages of the food chain, i.e. production, distribution and consump-tion. Results of the authors’ own research show that 67% of the inhabitants of Lublin admit to wasting food. Dairy products, meat and meat products, fruit, vegetables and bread are most fre-quently thrown away. According to the respondents, hunger and malnutrition, as well high costs associated with waste disposal are the most important factors that may have an effect on reducing the scale of food waste.
