W
O
K
Ó
T
E
K
S
T
U
ROCZNIKI HUMANISTYCZNETom LXII, zeszyt 6 – 2014
MAGDALENA JURCZYSKA *
WYBRANE TYPY GIER SOWOTWÓRCZYCH
W TEKSTACH KABARETU MORALNEGO NIEPOKOJU
1Dotychczasowe badania nad sowotwórstwem skupiay si przede wszystkim na analizie systemu2. Podejmujc si analizy gier jzykowych w zakresie so-wotwórstwa, naley jednak odej od cisych uj metody strukturalistycznej i wyj poza opis zastosowanych mechanizmów. Jeli uwzgldnimy kontekst derywatów3 oraz zaoon wiedz pozajzykow odbiorcy, moemy równie
Mgr MAGDALENA JURCZYSKA – Wydzia Nauk Humanistycznych, UKSW; adres do kore-spondencji: Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego, ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa; e-mail: magdalena.jurczynska@gmail.com
1
Artyku stanowi cz rozdziau mojej pracy magisterskiej pod tytuem Gry jzykowe
w tekstach Kabaretu Moralnego Niepokoju, napisanej pod kierunkiem prof. UKSW dr hab.
Ewy Dzigiel i obronionej w Instytucie Filologii Polskiej WNH UKSW w 2013 roku. Mate-riaem badawczym byy teksty Kabaretu Moralnego Niepokoju spisane przeze mnie z nagra pochodzcych z lat 2005-2012.
2
Przywoane ustalenia terminologiczne podawane s za: R. G r z e g o r c z y k o w a, R. L a s -k o w s -k i, H. W r ó b e l, Gramaty-ka wspóczesnego jzy-ka pols-kiego, t. II, Warszawa 1998.
3
Krystyna Waszakowa (Neologizmy tekstowe w wietle ram interpretacyjnych, w: Tekst.
Ana-lizy i interpretacje, red. J. Bartmiski i B. Boniecka, Lublin 1988, s. 22) zwraca uwag na rol
kon-tekstu jako tego elementu, który uaktualnia jednostkowe znaczenie neologizmu i pozwala na wa-ciwe – zgodne z intencjami nadawcy – zrozumienie derywatu. Naley tu zaznaczy , e kontekstem w tym ujciu nie jest tylko bezporednie, linearne ssiedztwo elementów tekstu, lecz take zwizek wyrae pozostajcych w relacjach semantycznych oraz pozajzykowe to kulturowe, tzw. kontekst dowiadczeniowy (t a , Derywaty sowotwórcze w tekcie, „Bulletin de la Société Polonaise de Linguistique” 63(2007), s. 128). Danuta Buttler (Polski dowcip jzykowy, Warszawa 2001, s. 151) – omawiajc formacje sowotwórcze wywoujce komizm – nazwaa neologizm sowotwórczy „mi-nimaln jednostk dowcipu jzykowego”, która pozbawiona kontekstu „nie traci swej siy
komicz-okreli funkcj, jak peni w tekcie wykorzystywane mechanizmy sowo-twórcze.
Zagadnienie funkcjonowania derywatów sowotwórczych w kontekcie cie-szy si w ostatnim czasie coraz wikcie-szym zainteresowaniem4. Równie ana-lizowanie sowotwórstwa jako jednego z elementów umoliwiajcych osig-nicie efektu gry z odbiorc ma swoj tradycj badawcz. Mona tu wymieni przede wszystkim prace Danuty Buttler, Tadeusza Szczerbowskiego, Krzy-sztofa Wróblewskiego, Anny Krasowskiej5. Gry sowotwórcze nale do szer-szej kategorii zjawisk okrelanych zbiorczo jako gry jzykowe6 i polegaj
nej”. Taki wniosek jednak – co poka na przykadach z analizowanego materiau – nie zawsze jest zgodny z faktyczn sytuacj komiczn. Na to samo zwrócia uwag Beata Grochala (Komizm
jzy-kowy w felietonach Antoniego Sonimskiego, ód 2006, s. 97).
4
wiadczy o tym mog tomy pokonferencyjne powicone funkcjonowaniu derywatów w tekcie: Sowotwórstwo i tekst, red. V. Maldjewa i Z. Rudnik-Karwatowa, Warszawa 2007;
Wokó sów i znacze II. Z problemów sowotwórstwa, red. J. Ma kiewicz i E.
Rogowska-Cy-bulska, Gdask 2008; Wokó sów i znacze IV. Sowotwórstwo a media, red. E. Badyda, J. Ma kiewicz i E. Rogowska-Cybulska, Gdask 2011. Oprócz wymienionych publikacji mona odnotowa równie artykuy K. Waszakowej (Neologizmy tekstowe w wietle ram
interpreta-cyjnych; Derywaty sowotwórcze w tekcie), K. Kallas (Funkcje zestawie wyrazów spokrew-nionych sowotwórczo bd etymologicznie we wspóczesnych polskich tekstach poetyckich,
w: Sowotwórstwo i tekst), J. Kowalewskiej-Dbrowskiej (Rola perswazyjna sowotwórczych
gier jzykowych w tekstach publicystycznych, w: Sowotwórstwo i tekst), K. Wróblewskiego
(Dowcip sowotwórczy w tekstach Jeremiego Przybory, „Rozprawy Komisji Jzykowej WTN” 22(1996), s. 115-138; Formacje deminutywne jako ródo humoru jzykowego i dowcipu
jzy-kowego w tekstach Jeremiego Przybory, w: Praktyka jzykowo-stylistyczna w tekstach arty-stycznych doby nowopolskiej, red. J. Brzeziski, Zielona Góra 1997, s. 153-168), A.
Kozow-skiej (Sposoby wykorzystywania potencji semantycznej derywatów sowotwórczych
w tekstach literackich Karola Wojtyy, „Roczniki Humanistyczne” 59(2011), z. 6, s.
153-167), B. Kudry (Kreatywno leksykalna w dyskursie politycznym polskiej prasy lat
osiemdzie-sitych i dziewidzieosiemdzie-sitych, ód 2001). Najczciej prace te dotycz tekstów artystycznych
lub tematyki zwizanej z komunikacj w mediach (prasie, Internecie). Naley równie wspo-mnie o starszych pracach podejmujcych omawiane zagadnienie, zob. np. S. S k o r u p k a,
Elementy formalne humoru w jzyku, „Poradnik Jzykowy” 6(1949), s. 21-26.
5
Zob. D. B u t t l e r, O dowcipie sowotwórczym, „Poradnik Jzykowy” 3(1961), s. 290-309; t a , Polski dowcip; T. S z c z e r b o w s k i, O grach jzykowych w tekstach polskiego
i rosyjskiego kabaretu lat osiemdziesitych, Kraków 1994; K. W r ó b l e w s k i, Dowcip so-wotwórczy w tekstach Jeremiego Przybory; t e n e, Formacje deminutywne jako ródo humoru jzykowego i dowcipu jzykowego w tekstach Jeremiego Przybory; A. K r a s o w s k a, Od „Zielonego Balonika” do „Potem” – komizm jzykowy w artystycznym kabarecie lite-rackim, Lublin 2009 [maszynopis pracy doktorskiej].
6
Gr jzykow rozumiem jako zespó intencjonalnych zabiegów stylistycznych obejmuj-cych rodki z rónych poziomów systemu jzykowego i w rónym stopniu przekraczajobejmuj-cych reguy kodu jzykowego w warstwie strukturalnej i semantycznej (por. E. J d r z e j k o,
Stra-tegia tekstotwórcza a gry jzykowe w literackich nazwach wasnych, w: Gry w jzyku, literaturze i kultuliteraturze, red. E. Jdliteraturzejko i U. ydekBednarczuk, Warszawa 1997, s. 66; D. K p a
-gównie na rónorodnym wykorzystaniu moliwoci kreacyjnych jzyka i/lub dwoistoci derywatów za pomoc mechanizmów wchodzcych w zakres so-wotwórstwa. Na podstawie dotychczasowych wykazów zagadnie, które wcho-dz w zakres gier sowotwórczych, mona wyodrbni najczciej pojawiajce si mechanizmy: tworzenie neologizmów i kontaminacji, zestawianie jedno-stek leksykalnych powizanych znaczeniowo (faktycznie bd pozornie), gru-powanie struktur oraz „artobliwe przewartociowania”.
W niniejszym artykule chc zaj si rzadziej opisywanymi w literaturze przedmiotu tekstowymi mechanizmami sowotwórczymi7, które wykorzysty-wane s do osignicia efektu gry jzykowej.
GRUPOWANIE I NAGROMADZENIE
STRUKTUR REPREZENTUJCYCH TEN SAM MODEL SOWOTWÓRCZY LUB LEKSEMÓW TWORZCYCH RODZIN SOWOTWÓRCZ
Jedn z najprostszych gier jzykowych jest nagromadzenie w tekcie okre-lonych grup derywatów. Buttler zalicza tego typu zabiegi do dowcipów o mechanizmie ogólnokomicznym, podporzdkowanym kategorii komizmu przerostu lub przesady. ródem osiganego t drog efektu humorystycznego jest zgrupowanie elementów przekraczajce znan z dowiadczenia powta-rzalno 8. W analizowanym materiale mona odnale fragmenty, w których uyto leksemów tworzcych jedn rodzin sowotwórcz:
Pukownik: Na uchodstwie wszystko uchodzi, moja droga.
(Skodowska-Curie i nowa bro)
Pirat 1: A jakby zjad warzywa?
Ojciec: Nie no warzywa je krowa, ludo erca je ludzi.
(Piraci nie w sosie)
Niemiec: Wiecie co, trzeba by winiami, Austriacy, eby robi tak jak wy. To
So-bieski wam uratowa d… tyek pod Wiedniem, a teraz wy robicie zabór. Dlaczego?
Austriak: A moe mamy po prostu taki zaborczy charakter?
(Zabory i rozbiory)
F i g u r a, Gry intertekstualne a nadawczo-odbiorcza wspólnota komunikacyjna, w:
Intertek-stualno we wspóczesnej komunikacji jzykowej, red. J. Mazur, A. Mayska, K. Sobstyl,
Lu-blin 2010, s. 124-134; B. G u z, Jzyk wchodzi w gr – o grach jzykowych na przykadzie
sloganów reklamowych, nagówków prasowych i tekstów graffiti, „Poradnik Jzykowy” 10(2001),
s. 9-21; S z c z e r b o w s k i, O grach jzykowych, s. 117. 7
Pomin analiz pojawiajcych si w materiale badawczym neologizmów i kontaminacji. 8
Sawek: Samochód-chodnia. Przez pomyk zatrzasne si w samochodzie-chodni.
Przez pomyk. I zostae w zatrzasku, to znaczy w potrzasku.
(Pretekst )
Pan rubka: To jest program walki z bezrobociem czy bezrobotnym? (Bokser, czyli walka z bezrobociem)
Klient: Czyli jasna sprawa. To czyli to tu pewnie grochówka – „Z grochu powstae,
w groch si obrócisz”.
Kelner: Tak. Jedzmy. Ale pamitajmy o rzeczach ostatecznych.
(Wsy kasztelana)
W ostatnim przytoczonym przykadzie mamy do czynienia z jednoczesn etymologizacj nazwy potrawy (podstaw sowotwórcz leksemu grochówka jest rzeczownik groch z przyczonym formantem -ówka) oraz banalizujc modyfikacj biblizmu z prochu powstae, w proch si obrócisz.
Klient: No wanie, chciaem zarezerwowa na jutro bilet do Mawy. Jutro musz by
w Mawie. Ten Express nazywa si Mawianin, Mawianka…
Kolejarz: Do Mawy? Mawianin. Wraca Mawianka. Jedzie chop, wraca baba. (Telefoniczna rezerwacja biletów)
W skeczu Telefoniczna rezerwacja biletów zostay zgromadzone derywaty oznaczajce nazwy mieszkaców (Mawianin, Mawianka) wraz ze swoj pod-staw sowotwórcz. Efekt humorystyczny osignity zosta dziki uyciu wspomnianych derywatów w funkcji desygnujcej pocigi, jednoczenie na-dajc im cechy ludzkie („Jedzie chop, wraca baba”).
W poniszym fragmencie zaczerpnitym ze skeczu Czujny portier, w którym tytuowy bohater podejrzewa rozmówców o dziaalno terrory-styczn, wyrónione leksemy (koza oraz kozanostra) tworz jedynie pozorn rodzin sowotwórcz. Wyraenie cosa nostra (w. ‘nasza rzecz’), czyli wo-skie okrelenie tajnej organizacji przestpczej, przeksztacone w rzeczownik
kozanostra, podlegajcy polskiej fleksji, zawiera cig koza, co sprawia, e
mona go traktowa jako pozorny derywat.
Ochroniarz: A ja jestem asystentem Krzysztofa Krawczyka. Jest szlaban, nie ma
przejcia, potrzebne s dokumenty. [Asystentka podaje dowód osobisty] Prosz bardzo. To to? Nazwisko panieskie matki?
Asystentka Mariola: Koza.
Ochroniarz: Koza? Przea kozanostro. Obserwuj ci.
W artobliwej funkcji mog wystpowa deminutywa leksemów, „które ze wzgldów semantycznych nie powinny tworzy form tego rodzaju”9, jak na przykad:
Hitler: Benito! My, wy i Japonia stworzymy wielk o. Benito: A wiecie jak si nazywa maa o?
Gehring: Jak?
Benito: Osiecka. Mów dalej Adolfi.
(Benito zielona pietruszka)
W tym wypadku nowo powstae zdrobnienie jest jednoczenie homoni-miczne wobec nazwiska Agnieszki Osieckiej.
Gr jzykow mog stanowi nagromadzenia leksemów, które maj t sam struktur sowotwórcz. Pojawiaj si one dwukrotnie w skeczu Test
psy-chologiczny, w którym uyto w pierwszym fragmencie nazw miejscowych
z formantem -orium, w drugim – nazw subiektów utworzonych za pomoc formantu -ciel (formantu produktywnego w tej klasie nazw):
Kolega 1: Kazimierz, przyszedem, bo si chciaem pochwali . Kazimierz: Ty si chciae pochwali , czym?
Kolega 1: W kocu znalazem prac.
Kazimierz: No to ekstra. 12 lat po podstawówce nic i nagle zatrudniony? Ty, a gdzie? Kolega 1: W tym, w kuratorium.
Kazimierz: Kuratorium ci wzio, ty, to e wysoko zaszed. […] Ty, a powiedz mi,
co tam robisz?
Kolega 1: No a co si robi w kuratorium? Pal zwoki. […] Kazimierz: Ty, ale to ci si pomylio z krematorium.
(Test psychologiczny)
Kolega 1: Jak by okreli swoj postaw w erotycznych kontaktach z drug osob lub
osobami. A. wstydliwy uciekinier, B. ostrony eksperymentator, C. romantyk w sidach rutyny, D. notoryczny kusiciel.
Kazimierz: Co koniec? Kolega 1: Tak.
Kazimierz: To D. notoryczny kusiciel.
Kolega 1: Dobrze, tak ci grubo zaznacz, eby mia takiego grubasa za wszystko. Kazimierz: Gdzie tu pisze kusiciel?!
Kolega 1: Nosiciel!
(Test psychologiczny)
9
Gr w obu wypadkach stanowi zestawienie podobnych do siebie pod wzgldem budowy (a przez to i brzmieniowo) leksemów, co wprowadza w dialog zabawne dla odbiorcy nieporozumienie.
Zabieg zgrupowania leksemów o tej samej budowie sowotwórczej zasto-sowano równie w nastpnych przykadach:
Kociuszko: Suchajcie, nas – arystokracj i was – chamstwo, a tak tak – chopstwo
– zawsze dzielio bardzo duo.
(Kociuszko i chopi)
oraz:
Kapral: Ale to wszystko jest bez sensu! Wrogów trzeba napada z zasadzki, nagle,
ama szlabany, najlepiej o 5 rano. I stosowa kad dostpn bro. Nie wiem,
chemiczn, biologiczn, wueficzn, geograficzn. (W okopach i wojny wiatowej)
W ostatnim fragmencie uyto cigu czterech przymiotników (jeden z nich to forma potencjalna – wueficzny) okrelajcych bro, bdcych aluzj do nazw szkolnych przedmiotów. O ile bro chemiczna i bro biologiczna to wy-raenia powszechnie znane, o tyle przymiotniki wueficzny i geograficzny uyte w tym kontekcie zaskakuj.
UWYPUKLENIE STRUKTURY SOWOTWÓRCZEJ
Mechanizmy nazwane przez Buttler „artobliwymi przewartociowaniami”10 polegaj na formalnych lub semantycznych zmianach dokonywanych w obr-bie wyrazu, ale nienaruszajcych jego zewntrznej formy. Do tej kategorii zaliczaj si take wtórne podziay sów. Przykady takiego dziaania znaj-dujemy w skeczu Telefoniczna rezerwacja biletów:
Klient: Pan siedzi tu, ja stoj tu, kady zajmuje si swoimi sprawami. Stanowimy dwa
zupenie inny byty. Byt i od-byt.
(Telefoniczna rezerwacja biletów)
Zastosowany tu artobliwy podzia ma swoje ródo w identycznoci for-malnej sowa odbyt i poczenia prefiksu od- z samodzielnym leksemem byt.
10
Podobny zabieg zosta zastosowany w skeczu Skodowska-Curie i nowa
bro. Wtórnemu podziaowi poddane tu zostay imiona Poloniusz oraz Rado-saw, w których wyodrbniono nazwy pierwiastków chemicznych odkrytych
przez Mari Skodowsk-Curie: polon11 i rad; przy czym rad jest tu jedynie zasugerowany i zadaniem odbiorcy jest zrekonstruowanie przebiegu gry jzy-kowej – dziki wiedzy pozakontekstowej (znajomoci odkry Skodowskiej-Curie) oraz dostrzeenia analogii w sugerowanym sposobie nazewnictwa, jaki stosuje chemiczka:
Skodowska: Pierwiastek chemiczny, pukowniku. No i wanie zastanawiam si, jak
go nazwa . Mylaam, moe Polon.
Hrabia: Polon, polon. No cudowna nazwa. I kojarzy si z Polsk.
Skodowska: Chodzio mi raczej o skojarzenie z moim ostatnim kochankiem,
Poloniu-szem.
Pukownik: O, a to ju nie jeste z Radosawem? (Skodowska-Curie i nowa bro)
Przypadkiem raczej odosobnionym jest zmiana struktury sowotwórczej poprzez rodki fonetyczno-sowotwórcze. Przykadem takiej operacji jest kon-strukcja „poowa rysz-arta” wystpujca w skeczu Wsy kasztelana. Podany derywat jest nazw jednego z da (dokadnie ryu) w restauracji Wylgarnia smaku. Nawizuje on do imienia Ryszard. Wskutek zastosowanego tu mecha-nizmu nadano niepodzielnemu sowu struktur podzieln, przywoujc na za-sadzie podobiestwa brzmieniowego znane frazy typu pop-art:
Kelner: A jeszcze ziemniaki i kapusta… Proponuj zacz od ziemniaków. Szukamy
w dodatkach, uatwi.
Klient: „Poowa Ryszarta”? Kelner: Ry. Rysz-art.
(Wsy kasztelana)
REINTERPETACJA ETYMOLOGICZNA
Reinterpretacja etymologiczna polega na „utosamieniu, któremu towarzy-szy zmiana postaci wyrazu lub nie – czci lub caoci wyrazu nieprzejrzy-stego z elementami znanymi z innych wyrazów, zwaszcza morfemami”12.
11
W wypadku tego leksemu gr jzykow stanowi równie (zasygnalizowane w samym tekcie skeczu) odwoanie do Polonii (ac. ‘Polska’).
12
Przykad zabawnej reinterpretacji nazwiska z poniszego fragmentu ma form zagadki opartej na dekompozycji13:
Rosjanin: A propos Hitlera. Wiecie, jak si nazywa lad ryby na wodzie? Niemiec: No jak?
Rosjanin: Ribbentrop.
(Zabory i rozbiory)
Mamy tu do czynienia z jednoczesnym uwypukleniem pozornie podzielnej struktury – wydzielenie w nazwisku Ribbentrop czstek: ribben (co stanowi zmodyfikowan form rzeczownika ryba) oraz trop.
GRY Z WYKORZYSTANIEM SKRÓTOWCÓW
O mechanizmie interpretowania skrótowców14 w celach igraszek sownych pisaa Magorzata Warcho-Schlottman: „W rezultacie podkadania innych wyrazów na tak sam liter zamiast tych, które stanowi pierwotny czon skrótowca, powstaj […] zupenie inne nazwy i w konsekwencji ksztatuj nowe znaczenia”15. Przykad takiej operacji odnajdujemy w skeczu
Narze-czony z Niemiec:
Andreas: Guten Tag. Jestem Andreas von Frizke. W skrócie AWF. Ojciec: A ja jestem Stanisaw Sosna. W skrócie...
(Narzeczony z Niemiec)
W podanym fragmencie reinterpretacji uleg skrótowiec pierwotnie pocho-dzcy od nazwy jednej z typów uczelni wyszej – Akademii Wychowania Fi-zycznego – dziki podstawieniu za wyrazy wchodzce w skad skrótowca ini-cjaów imienia i nazwiska bohatera. Efekt humorystyczny podkrelony jest analogicznym dziaaniem drugiego z bohaterów. Skrótowiec SS (niem.
Schutzst-affel ‘paramilitarna formacja wojskowa w nazistowskich Niemczech’) nie zosta
wypowiedziany, jednak odbiorca jest w stanie atwo go sobie dopowiedzie .
13
Por. S z c z e r b o w s k i, O grach, s. 87-100. 14
Skrótowiec – wyraz, bdcy skrótow wersj wielowyrazowej nazwy, utworzony z po-cztkowych liter lub sylab wyrazów, które wchodz w skad tej nazwy (Sownik terminów
literackich, red. J. Sawiski, Wrocaw 2005, s. 512).
15
METASOWOTWÓRSTWO
Specyficznym i rzadkim typem gier sowotwórczych16 jest zwrócenie uwagi na sam proces derywacji. Przytoczony poniej fragment rozmowy mi-dzy dwoma mczyznami stanowi przykad takiej gry:
Mczyzna 2: Jak si nazywa maa krowa? Mczyzna 1: Krówka.
Mczyzna 2: Ale dziecko krowy jak si nazywa, dziecko?
Mczyzna 1: Ciel si nazywa. Do przedszkola nie chodzie? Ciel. Mczyzna 2: Ciel. Tak. A jaówka to kto?
Mczyzna 1: Nie, jaówka to jest cakiem inna osoba. Jaówk to mój ojciec do pracy
bra na przykad.
Mczyzna 2: To waówk bra. Do pracy, to waówk twój ojciec do pracy.
Mczyzna 1: Jaówk bra. Jedn, drug, trzeci, krowy pasa. Waówka to jest córka
woa.
Mczyzna 2: A syn woa to? Mczyzna 1: Woek. [...]
Mczyzna 2: Czyje to jest dziecko, jagni? Czekaj, to jest chyba dziecko, tego,
barana.
Mczyzna 1: Nie, dziecko barana to baranek. Nazwa mówi – may baranek. Mczyzna 2: A owcy?
Mczyzna 1: Owieczka. To s proste sprawy. Mczyzna 2: Czekaj, bo baran to jest m owcy. Mczyzna 1: Bardziej, to byby szwagier kozy. Mczyzna 2: A dziecko kozy to?
Mczyzna 1: To kozioek.
Mczyzna 2: To twoje dziecko si powinno nazwa matoek.
Kebab w Londynie
Wskazany tu zosta aspekt tworzenia deminutywów (krówka – ‘maa krów-ka’, baranek – ‘may baranek, dziecko barana’) przez dodanie do podstawy sowotwórczej formantu -ek. Efekt humorystyczny wynika równie z roz-waa na temat „koligacji rodzinnych zwierzt hodowlanych”. Ostatni wy-róniony przeze mnie leksem – matoek – stanowi ironiczny komentarz M-czyzny 2 odnoszcy si do inteligencji rozmówcy. Rozmowa dotyczy nazw modych rónych zwierzt (owieczka, baranek, waówka, woek17). Przez
16
Innym przykadem gry metasowotwórczej jest analizowany przeze ze mnie skecz
Poli-cjanci Kabaretu pod Wyrwigroszem (por. M. J u r c z y s k a, Gry jzykowe w tekstach kaba-retowych (na przykadzie wybranych skeczy Kabaretu Moralnego Niepokoju i Kabaretu pod Wyrwigroszem), Warszawa 2011, s. 34).
17
Naley zaznaczy , e przy leksemach waówka, woek doszo do zabawnego przesunicia semantycznego.
analogi, któr odbiorca musi zrekonstruowa (Mczyzna 2 nie mówi wprost o swoim rozmówcy mato, jednak tworzc nazw jego potomka – matoek – de
facto tak go nazywa), powsta neosemantyzm tekstowy – matoek (‘dziecko
matoa’).
PODSUMOWANIE
Analiza zebranego materiau, w którym gównym tworzywem gry s me-chanizmy o podou sowotwórczym, prowadzi do kilku wniosków. Wszelkie operacje na sowie, jakich dokonuj autorzy tekstów, maj niejako zaprasza odbiorców do aktywnego uczestnictwa w grze, jak im proponuj. W tym celu nadawcy stosuj wiele rozmaitych zabiegów, wród których mona wyró-ni 18:
– tworzenie neologizmów – budowanie kontaminacji
– grupowanie leksemów o tej samej strukturze sowotwórczej lub z jednej rodziny sowotwórczej
– uwypuklanie struktury sowotwórczej derywatów – reinterpretacje etymologiczne
– gry z wykorzystaniem skrótowców
– zabiegi o charakterze refleksji metasowotwórczej.
Gry oparte na mechanizmach sowotwórczych nale do najbardziej zró-nicowanych na tle zabiegów opartych na innych podsystemach jzyka. Jed-nym z najprostszych mechanizmów (zarówno ze strony nadawcy, jak i od-biorcy) jest grupowanie leksemów. Z tego powodu prawdopodobnie jest to czsto pojawiajcy si w tekstach skeczy zabieg o sporym potencjale komi-zmotwórczym, poniewa ukazuje nieoczywiste i zaskakujce powizania mi-dzy leksemami. Trzy ostatnie wymienione powyej typy gier (reinterpretacje etymologiczne, gry z wykorzystaniem skrótowców i zabiegi o charakterze meta sowotwórczym) maj tylko po jednej reprezentacji w badanym mate-riale, co moe wiadczy o tym, e s one mao przydatne jako instrument komizmu. Szczególnie trudne w realizacji scenicznej – ze wzgldu na jedynie suchowy odbiór komunikatu – mog okaza zabiegi polegajce na uwypukle-niu struktury oraz te wykorzystujce skrótowce.
18
W podsumowaniu artykuu korzystam równie z wniosków wynikajcych z caoci podejmowanych przez ze mnie bada nad grami jzykowymi w tekstach Kabaretu Moralnego Niepokoju.
Niezwykle wana jest rola kontekstu, który nierzadko pozwala na uchwy-cenie komicznoci wykorzystywanych zabiegów. Zamierzonym celem anali-zowanych tekstów jest osignicie efektu komizmu, dlatego zabiegi, które zo-stay wyodrbnione, s podporzdkowane funkcji impresywnej. Ponadto wy-korzystywane mechanizmy mog peni funkcj stylizacyjn oraz ekspresywn.
BIBLIOGRAFIA
B a d y d a E.: Sowotwórcze sposoby deprecjonowania przeciwnika politycznego na forach internetowych – na przykadzie nazwiska Tusk, w: Wokó sów i znacze IV. Sowotwórstwo
a media, red. E. Badyda, J. Ma kiewicz i E. Rogowska-Cybulska, Gdask 2011, s. 157-166.
B u t t l e r D.: O dowcipie sowotwórczym, „Poradnik Jzykowy” 3(1961), s. 112-132; tame, 7(1961), s. 290-309.
B u t t l e r D.: Polski dowcip jzykowy, Warszawa 2001. C i e n k o w s k i W.: Teoria etymologii ludowej, Warszawa 1972.
G r o c h a l a B.: Komizm jzykowy w felietonach Antoniego Sonimskiego, ód 2006. G r z e g o r c z y k o w a R., L a s k o w s k i R., W r ó b e l H.: Gramatyka wspóczesnego
j-zyka polskiego, t. II, Warszawa1998.
G u z B.: Jzyk wchodzi w gr – o grach jzykowych na przykadzie sloganów reklamowych, nagówków prasowych i tekstów graffiti, „Poradnik Jzykowy” 10(2001), s. 9-21.
J d r z e j k o E.: Strategia tekstotwórcza a gry jzykowe w literackich nazwach wasnych, w: Gry w jzyku, literaturze i kulturze, red. E. Jdrzejko i U. ydek-Bednarczuk, Warszawa 1997, s. 65-76.
J u r c z y s k a M.: Gry jzykowe w tekstach kabaretowych (na przykadzie wybranych ske-czy Kabaretu Moralnego Niepokoju i Kabaretu pod Wyrwigroszem), Warszawa 2011, mps pracy licencjackiej napisanej pod kierunkiem dr Anny Kozowskiej, Archiwum Biblioteki Gównej UKSW.
K a l l a s K.: Funkcje zestawie wyrazów spokrewnionych sowotwórczo bd etymologicz-nie we wspóczesnych polskich tekstach poetyckich, w: Sowotwórstwo i tekst, red. V. Maldjewa i Z. Rudnik-Karwatowa, Warszawa 2007, s. 36-45.
K p a - F i g u r a D.: Gry intertekstualne a nadawczo-odbiorcza wspólnota komunikacyjna, w:
Intertekstualno we wspóczesnej komunikacji jzykowej, red. J. Mazur, A. Mayska,
K, Sobstyl, Lublin 2010, s. 124-134.
K o w a l e w s k a - D b r o w s k a J.: Rola perswazyjna sowotwórczych gier jzykowych w tekstach publicystycznych, w: Sowotwórstwo i tekst, red. V. Maldjewa i Z. Rudnik-Karwatowa, Warszawa 2007, s. 79-87.
K o z o w s k a A.: Sposoby wykorzystywania potencji semantycznej derywatów sowo-twórczych w tekstach literackich Karola Wojtyy, „Roczniki Humanistyczne” 59(2011), z. 6, s. 153-167.
K r a s o w s k a A.: Od „Zielonego Balonika” do „Potem” – komizm jzykowy w artystycznym kabarecie literackim, Lublin 2009 [w druku; podczas pisania artykuu korzystaam z ma-szynopisu pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dra hab. Wadysawa Makarskiego]. K u d r a B.: Kreatywno leksykalna w dyskursie politycznym polskiej prasy lat
osiemdzie-sitych i dziewi dzieosiemdzie-sitych, ód 2001.
S k o r u p k a S.: Elementy formalne humoru w jzyku, „Poradnik Jzykowy” 6(1949), s. 21-26. Sowotwórstwo i tekst, red. V. Maldjewa i Z. Rudnik-Karwatowa, Warszawa 2007.
S z c z e r b o w s k i T.: O grach jzykowych w tekstach polskiego i rosyjskiego kabaretu lat osiemdziesitych, Kraków 1994.
W a r c h o - S c h l o t t m a n M.: O zabawach jzykowych ze skrótowcami, „Poradnik Jzy-kowy” 6(2005), s. 58-68.
W a s z a k o w a K.: Derywaty sowotwórcze w tekcie, „Bulletin de la Société Polonaise de Linguistique” 63(2007), s. 125-138.
W a s z a k o w a K.: Neologizmy tekstowe w wietle ram interpretacyjnych, w: Tekst. Analizy
i interpretacje, red. J. Bartmiski i B. Boniecka, Lublin 1988, s. 21-32.
Wokó sów i znacze II. Z problemów sowotwórstwa, red. J. Ma kiewicz i E. Rogowska-Cy-bulska, Gdask 2008.
Wokó sów i znacze IV. Sowotwórstwo a media, red. E. Badyda, J. Ma kiewicz i E. Rogo-wska-Cybulska, Gdask 2011.
W r ó b l e w s k i K.: Dowcip sowotwórczy w tekstach Jeremiego Przybory, „Rozprawy Ko-misji Jzykowej WTN” 22(1996), s. 115-138.
W r ó b l e w s k i K.: Formacje deminutywne jako ródo humoru jzykowego i dowcipu jzy-kowego w tekstach Jeremiego Przybory, w: Praktyka jzykowo-stylistyczna w tekstach
ar-tystycznych doby nowopolskiej, red. J. Brzeziski, Zielona Góra 1997, s. 153-168.
WYBRANE TYPY GIER SOWOTWÓRCZYCH W TEKSTACH KABARETU MORALNEGO NIEPOKOJU
S t r e s z c z e n i e
Artyku stanowi prób ukazania sowotwórczych gier jzykowych w tekcie kabaretowym. Analizie zosta poddany materia wyekscerpowany ze skeczy Kabaretu Moralnego Niepokoju. Przedstawiono klasyfikacj mechanizmów sowotwórczych, które mog przyczynia si do powstania efektu komicznego, przy czym skupiono si na omówieniu rzadziej podejmowanych w literaturze przedmiotu zjawisk, tzn.: grupowaniu i nagromadzeniu struktur reprezentujcych ten
sam model sowotwórczy lub leksemów tworzcych rodzin sowotwórcz, uwypukleniu struktury sowotwórczej, reinterpretacji etymologicznej, grach z wykorzystaniem skrótowców, metasowo-twórstwie. Pominito opis neologizmów i kontaminacji. Przeprowadzona analiza pokazaa, jak
wieloma rodkami sowotwórczymi dysponuj twórcy kabaretu oraz jak róne funkcje mog one peni . Su one przede wszystkim osigniciu komizmu, ale take uzyskaniu efektów styliza-cyjnych czy nadaniu tekstowi ekspresji
Sowa kluczowe: gra jzykowa, gra sowotwórcza, sowotwórstwo, komizm, Kabaret
Moral-nego Niepokoju.
SELECTED TYPES OF WORD FORMATION GAMES IN THE TEXTS OF KABARET MORALNEGO NIEPOKOJU
[A MORAL ANXIETY CABARET] S u m m a r y
This paper attempts to explore word formation games in a cabaret text. The material under analysis was extracted from the sketches developed by Kabaret Moralnego Niepokoju [A
Moral Anxiety Cabaret]. The article presents a classification of these word formation nisms that can be used to produce a comic effect. The main emphasis is put on these nisms that are relatively rare in other analyses in the literature of the subject. These mecha-nisms include the following: grouping and accumulating of structures representing the same
word formation pattern or lexemes belonging to one word formation family, emphatic use of a word formation structure, etymological reinterpretation, word play with the use of abbrevia-tions and meta-word formation techniques. Neologisms and contaminaabbrevia-tions were excluded
from the scope of the analysis. The analysis of the data at hand revealed the richness of word formation strategies that the cabaret group members employ in their texts and the diversity of functions these strategies can realize. The major function used by the cabaret members is comical, yet they also reach for stylization and enhanced expressiveness of their texts.
Key words: language game, word formation game, word formation, comicality, Kabaret
Moral-nego Niepokoju [A Moral Anxiety Cabaret].
