View of Mikołaj Dyakowski’s Relacya o reliqui świętego Jana Chrzciciela znayduiącey się w Brzeżanach w cerkwi mieyskiey murowaney sub titulo Sanctissima Trinitatis

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 4 – 2014. RAFA NESTOROW. *. MIKOAJA DYAKOWSKIEGO RELACYA O RELIQUI WITEGO JANA CHRZCICIELA ZNAYDUICEY SI W BRZEANACH W CERKWI MIEYSKIEY MUROWANEY SUB TITULO SANCTISSIMA TRINITATIS. Jedn z wielu istotnych kwestii, jak uporzdkoway postanowienia Soboru Trydenckiego, byy zagadnienia dotyczce kultu witych, relikwii i obrazów, zawarte w dekrecie De invocatione, veneratione et reliqviis sanctorum et sacris imaginibus, uchwalone 4 grudnia 1563 roku. Ustalenia soborowe miay na celu nie tylko uporzdkowanie owych zagadnie, ale równie instytucjonalizacj kultu witych i ich relikwii. Zadanie to w znacznej mierze przypado powoanej w roku 1588 przez papiea Sykstusa V Kongregacji Obrzdów, która miaa m.in. potwierdzi autentyczno relikwii i zezwoli na oddawanie im czci1. Dalekim echem tych ustale moe by historia, wrcz zakrawajca na miano awanturniczej, zwizana z rzekomymi relikwiami w. Jana Chrzciciela, znajdujcymi si w zamku w Brzeanach – rodowej siedzibie monego rodu Sieniawskich. Jako pierwszy, drukowan relacj o relikwii rki w. Jana Chrzciciela zamie ci w roku 1745 w Nowych Atenach ks. Benedykt ChmieDr RAFA NESTOROW – adiunkt Zakadu Bada Podstawowych ISPAN w Warszawie; pracownia krakowska Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie; adres do korespondencji: Instytut Sztuki PAN w Warszawie Biuro w Krakowie, Al. Sowackiego 46, 30-0018 Kraków; e-mail: rafal.nestorow@ispan.pl 1 H. M i s z t a l, Drogi rozwoju postpowania kanonizacyjnego, „Czstochowskie Studia Teologiczne” 11(1983), s. 197-211; K. W o o d w a r d, Fabryka witych. Kulisy i tajemnice procesów kanonizacyjnych, Kraków 2005, s. 88..

(2) 76. RAFA NESTOROW. lowski. Relikwia ta znajdowaa si ju wówczas w brzeaskiej cerkwi unickiej pw. witej Trójcy, umieszczona na specjalnie wzniesionym w tym celu otarzu, po lewej stronie od wej cia. Jak za wiadczy autor, ow relacj sporzdzi na podstawie oryginalnych przekazów pisanych, które zachoway si w brzeaskiej cerkwi. Spisano je wedug ustnych relacji ostatniego z rodu Sieniawskich, Adama Mikoaja (zm. 1726), kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego, za którego przyczyn rzeczona relikwia znalaza swe ostateczne miejsce w tamtejszej wityni unickiej2. Benedykt Chmielowski móg z ca pewno ci odwiedzi Brzeany, by dziekanem w nieodlegym Rohatynie, zarzdza równie parafi w Podkamieniu3. Ponadto warto wspomnie, e by preceptorem dworu hetmana Jana Stanisawa Jabonowskiego, który z kolei sprawowa kuratel nad edukacj modego Adama Mikoaja Sieniawskiego4. Historia podana przez ks. Chmielowskiego powielona zostaa w kilku publikacjach dotyczcych Brzean, powstajcych od 2. po. XIX wieku. Wymieni tu mona choby artyku Karola Widmana, zamieszczony na amach „Tygodnika Ilustrowanego” w roku 18605, monografi miasta Jana Czerneckiego z roku 19056 czy artyku Jana Sasa-Zubrzyckiego z 19277. Informacja o relikwiarzu ze szcztkami Jana Chrzciciela pojawia si równie w przedwojennych przewodnikach turystycznych8. Znacznie obszerniejsza relacja Mikoaja Dyakowskiego znana bya przedwojennym autorom, aczkolwiek potraktowana zostaa przez nich marginalnie i nie wzbudzia wikszego zainteresowania. Nie zostaa w cao ci opublikowana, a wykorzystana jedynie cz ciowo i pobienie. Rkopi mienny odpis owej relacji odnalaz jeszcze przed I wojn wiatow w zbiorach lwowskiego Ossolineum autor obszernej, opatrzonej aparatem naukowym monografii miasta Maurycy Maciszewski9. Na jego publikacji opar si zapewne Alojzy Steiner, autor serii popularnonaukowych artykuów, które ukazay si na amach „Gosu Brze2. O relikwiach S. Jana Chrzciciela, [w:] B. C h m i e l o w s k i, Nowe Ateny albo akademia wszelkiey scencyi pena…, Lwów 1745, s. 144-145. Zob. Aneks 2. 3 W. O g r o d z i s k i, Chmielowski Joachim Benedykt, [w:] Polski Sownik Biograficzny, t. III, Kraków 1937, s. 341-342. 4 A. M a r k i e w i c z, Podró edukacyjna Adama Mikoaja Sieniawskiego na zachód Europy (1684-1726), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego” MCCLXXXIV: Prace Historyczne”, 2006, z. 133, s. 43-54. 5 K.W [ i d m a n ], Brze any, „Tygodnik Ilustrowany”, 1860, nr 43, s. 395. 6 Brze any. Pamitki i wspomnienia, Brzeany 1905, s. 55. 7 Sztuka w Blasku soca, [w:] Brze any. Jednodniówka akademicka, Brzeany 1927, s. 8. 8 T. K u n z e k, Przewodnik po województwie tarnopolskim, Tarnopol 1936, s. 181. 9 Brze any w czasie Rzeczypospolitej Polskiej. Monografia historyczna, Brody 1910, s. 116..

(3) MIKOAJA DYAKOWSKIEGO RELACYA O RELIQUI WITEGO JANA CHRZCICIELA. 77. askiego”10. Szcz liwie owa relacja z roku 1735 zachowaa si do dnia dzisiejszego w zbiorach Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. W. Stefanyka we Lwowie. Nie jest to niestety orygina, ale odpis sporzdzony 11 grudnia 1827 roku przez Michaa Pawlikowskiego, unickiego parocha brzeaskiej cerkwi. Odpis ów powsta nie z oryginau, ale z kopii wykonanej w czasie wizytacji infuata Mikoaja Szandurskiego 7 kwietnia 1761 roku. Relacja jest do obszerna, liczy cztery karty spisane dwustronnie11. Jest ona interesujca nie tyle z uwagi na warto faktograficzn, która jest miejscami baamutna, ile ma wiadectwo duchowo ci epoki. Co istotne, to nieznane dzieko przynosi kilka istotnych uzupenie do biografii Mikoaja Dyakowskiego znanego dotychczas jedynie jako autora Dyariusza wideskiej okazyi12. Relacya Dyakowskiego powstaa w do typowych dla tego rodzaju opisów okoliczno ciach, a mianowicie zwizana bya z cudownym przywróceniem wzroku autorowi i jego onie za spraw brzeaskich relikwii. Doznawszy ask, podstoli latyczowski zobowiza si, swoistym wotum, przekaza potomnym „wiarygodny” przekaz o historii owych witych szcztków. Gwarantem tej wiarygodno ci by ostatni z rodu Sieniawskich – hetman wielki koronny Adam Mikoaj, który mia zda Dyakowskiemu ustn relacj o historii pozyskania tej relikwii. Ponadto Dyakowski opowiedzia o rzekomej relikwii, bdcej w posiadaniu Adama Sieniawskiego, wojewodzie ruskiemu, Janowi Stanisawowi Jabonowskiemu oraz koniuszemu koronnemu, Jerzemu Dzieduszyckiemu. Obaj magnaci wypowiedzieli si sceptycznie co do wiarygodno ci owych relikwii, twierdzc, e ciao witego ulego cakowitemu spaleniu. Drugi z kolei powoa si na bdc w jego posiadaniu ksik, w której bya mowa o tym, e relikwie w. Jana Chrzciciela s przechowywane w Konstantynopolu. Podstoli latyczowski szuka potwierdzenia autentyczno ci brzeaskich relikwii w rozmowie z kupcem greckim, który mia powoa si na dzieo nieokre lonego „autora greckiego”, w którym doczyta si, e po spaleniu ciaa w. Jana Chrzciciela w. ukasz mia wygrzeba z popioów nietknity piszczel.. 10. O podziemiach kocioów, o cerkwiach i cmentarzach Brze an, „Gos Brzeaski” 1933, nr 11-12, s. 3. 11 BUAN-Lw., fond 5, opis 1, spr. 2412, k. 26r-29r., Relacya o reliqui witego Jana Chrzciciela znayduicey si w Brze anach w cerkwii mieyskiey murowaney sub titulo Sanctissima Trinitatis. Zob. Aneks 1. 12 K. P i w a r s k i, Dyakowski Mikoaj, [w:] Polski Sownik Biograficzny, t. VI, Kraków 1948, s. 29-30; Dyariusz wideskiej okazyi Jmci Pana Mikoaja na Dyakowicach Dyakowskiego podstolego latyczewskiego, oprac. i wstp J.A. Kosiski, J. Dugosz, Warszawa 1983..

(4) 78. RAFA NESTOROW. W krótkim wstpie Relacyi Dyakowski wspomina, i relikwia rki w. Jana Chrzciciela zostaa wraz z innymi podobnymi jej wito ciami pozyskana przez w. Helen i umieszczona w skarbcu bazyliki Hagia Sofia w Konstantynopolu, skd po upadku imperium trafi miaa w niewyja nionych okoliczno ciach w rce hospodara modawskiego Jeremiego Mohyy (ok. 1555-1606)13. Relikwiarz mia ufundowa jego syn Jerzy, a na srebrnej blasze miaa by wypisana historia szcztków w. Jana Chrzciciela. W rce Sieniawskich relikwia ta miaa trafi w wyniku burzliwych okoliczno ci, jakie zaszy po drugim zwycistwie chocimskim w roku 1673, kiedy to hospodar modawski Stefan Petryczejko (Petriceicu) opowiedzia si po stronie polskiej. W efekcie zmusio go to do szukania schronienia w Rzeczypospolitej. Wedug Dyakowskiego Petryczejko zwróci si z pro b do hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego, aby sprowadzi do Polski jego on oraz skarby. Do tej karkoomnej wyprawy zosta ordynowany Mikoaj Hieronim Sieniawski (1645-1683), wówczas chory wielki koronny, wraz z odziaem liczcym 4000 ludzi. W czasie odwrotu cigao go pono blisko 80 000 Tatarów gagi Selameta Gereja14. Po szcz liwym wyprowadzeniu hospodarowej z Jass, mia z jej rk Sieniawski odebra relikwiarz prawej rki w. Jana Chrzciciela, który zdeponowany zosta w skarbcu rodowej siedziby Sieniawskich w Brzeanach. W rzeczywisto ci celem wyprawy Mikoaja Hieronima Sieniawskiego z pocztków grudnia 1673 roku byo osadzenie w Jassach Stefana Petryczejki, opanowanie Modawii i zajcie Wooszczyzny. Chory koronny wyruszy na czele ok. 6-8 tys. wojska, gównie pancernych i dragonów. Krwawa wyprawa Sieniawskiego przyczynia si do zawizania antypolskiej partyzantki. Pomimo pokonania oddziaów Selameta Gereja w styczniu 1674 roku, Sieniawski wycofa si przez Suczaw i Chocim do Polski, co wedug niektórych historyków przybliyo ponowne zagroenie tureckie do samych granic Rzeczypospolitej15. Nie wdajc si w dywagacje, czy fakty zamieszczone w Relacyi cho w cz ci pokrywaj si z rzeczywisto ci, czy jest to wycznie licentia poetica autora, nie mona wykluczy, e w czasie wyprawy do Modawii Sieniawski wszed w posiadanie relikwiarza z rzekomymi szcztkami w. Jana 13. Dyakowski mylnie okre la Jeremiego Mohy jako hospodara wooskiego, który w rzeczywisto ci by hospodarem modawskim w latach 1595-1606. 14 Dyakowski poda, e mia to by Ahmed. 15 W. M a j e w s k i, Sieniawski Mikoaj Hieronim h. Leliwa (1645-1683), marszaek nadworny kor., potem hetman polny kor., wojewoda woyski, [w:] Polski Sownik Biograficzny, t. XXXVII, Warszawa 1996, s. 139..

(5) MIKOAJA DYAKOWSKIEGO RELACYA O RELIQUI WITEGO JANA CHRZCICIELA. 79. Chrzciciela. W tym wietle zastanawiajcy jest fakt, e o owym relikwiarzu wspomina w swojej relacji Ulryk Werdum, który – jak si uwaa – odwiedzi Brzeany ju w roku 1672, a wic w rok przed [!] rzekomym otrzymaniem przez Sieniawskiego relikwii od hospodara modawskiego. Z braku innych przekazów kwesti t, na chwil obecn, naley pozostawi otwart. Niemniej relacja Werduma jest niezwykle interesujca, bowiem sugeruje, e relikwie w. Jana Chrzciciela odgryway pewn rol w ceremoniale na brzeaskim dworze Mikoaja Hieronima Sieniawskiego. Warto ten tekst przytoczy w cao ci: Przy kocu obiadu, okoo godziny czwartej nad wieczorem, przyszed cay kler z miasta w procesyi na zamek a do sali, z ca chmar modych ksiy w biaych sukniach, którzy wszyscy nie li w rku dzwony lub dzwonki, jako i wiece woskowe i naczynia do kadzenia. Za nimi szo mnóstwo popów take w biaych mszalnych sukniach, a w kocu proboszcz z fary, niosc szkatuk z relikwiami w ksztacie soca. Teraz wszyscy razem od piewali kilka kolekt, a potem wypali proboszcz dug mow do pana chorego koronnego [Mikoaja Hieronima Sieniawskiego przyp. – R.N]; w tym czasie i kiedy piewali caowa pan chor. koronny wraz z caym swym otoczeniem ow szkatuk, któr proboszcz po pocaunku kademu przykada do czoa lub do gowy. Za co znów kady wrzuca sztuk pienidzy do miski, któr mu prezentowa stojcy obok pop. Potem wychyli pan chory koronny do proboszcza kieliszek wgierskiego wina, który mu tak samo odpowiedzia, podajc kieliszek ochmistrzowi, ten za drugiemu popowi, i tym sposobem kry kielich w koo. Potem wrócio duchowiestwo znów na dó w takiej samej procesyi, w jakiej przyszo na gór16.. Nie znamy, niestety, innych ceremonii zwizanych z wykorzystaniem owych relikwii przez Mikoaja Hieronima Sieniawskiego, niemniej zaoy mona, e tego typu „prezentacje” miay miejsce przy wizytach znacznych osobisto ci czy wikszych uroczysto ciach rodzinnych. Nie mona wykluczy równie, e jak podano w kilku publikacjach, relikwiarz ze szcztkami w. Jan Chrzciciela ustawiany by na polowym otarzu Mikoaja Hieronima Sieniawskiego i traktowany jako palladium17. Zadziwiajcy jest fakt, e cze oddawana owej relikwii ograniczya si jedynie do ycia hetmana Mikoaja Hieronima Sieniawskiego, który zmar na zamku w Lubowli, w drodze powrotnej z wyprawy wiedeskiej w roku 1683. Za czasów jego syna Adama Mikoaja relikwia znajdowaa si w skarbcu, który na skutek niepokojów wojennych na przeomie XVII/XVIII wieku zosta wywieziony z rodowej siedziby, do której powróci dopiero po roku 1717. Relikwiarz „odnaleziono” w czasie rutynowej. 16 17. X. L i s k e, Cudzoziemcy w Polsce, Lwów 1876, s. 170. S a s - Z u b r z y c k i, Sztuka…, s. 8; K u n z e k, Przewodnik…, s. 181..

(6) 80. RAFA NESTOROW. rewizji skarbca i tymczasowo umieszczono na otarzu w zamkowej kaplicy18. Ostatnia wielka uroczysto zwizana bya z translacj relikwii z ko cioa farnego do cerkwi unickiej solenni pompa przy udziale biskupa Atanazego Szeptyckiego19. Ceremonia owa odbya si rzeczywi cie z wielk pomp, przy udziale kilkuset osób „przy rezonacyi armat”20. Niewiele wiemy na temat wygldu oryginalnego relikwiarza poza tym, e wykonany by ze zoconego srebra i mia ksztat sarkofagu ozdobionego inskrypcj, której tumaczenie opublikowa ksidz Benedykt Chmielowski: Te wite Relikwie S. Jana Chrzciciela y Proroka Wielkiego przeniesiono j do Carogrodu z samego Skarbca Cerkiewnego S. Sophii, za panowania Prawowiernego y Bogoboynego Pana J. O Jeremiasza Mohyy, Hospodara Ziemi Wooskiey. Ten za Relikwiarz albo trumienk sporzdzi J.O. Konstanty Mohya Syn Hospodara Roku od Narodzenia Chrystusa 1112, Miesica Junii dnia wtórego21.. By moe dodatkow ozdob stanowi rodzaj glorii promienistej, o czym wiadczyby zapis w relacji Ulryka Werduma („w ksztacie soca”). Relikwiarz ten mia zosta zarekwirowany przez Austriaków w roku 1784. Kolejny wykonano ju tylko z posrebrzanej blachy, a jedyn ozdob bya kódka z kawaka koralu (by moe pochodzca z wcze niejszego relikwiarza)22. Dyakowski podaje, e z uwagi na trudne czasy wojenne relikwia ta popada w zapomnienie w przepastnym skarbcu pó niejszego hetmana polnego koronnego. Odnaleziona zostaa dopiero po jego mierci przez jedynego syna Adama Mikoaja w czasie rewizji przeprowadzonej w roku 1717 i zdeponowana tymczasowo na mensie otarza zamkowego ko cioa. W czasie wizyty w brzeaskim zamku arcybiskupa lwowskiego Jana Skarbka, Adam Mikoaj pragn przekaza w jego rce ow relikwi, uwaajc e wa ciwszym dla niej miejscem jest skarbiec katedry lwowskiej. Arcybiskup Skarbek odmówi jednak przyjcia owych relikwii z powodu braku „autentyku rzymskiego”, a wic oficjalnego dokumentu wydanego przez Kongregacj Obrzdów. Niezadowolony z takiego obrotu sprawy Adam Sieniawski mia rozkaza Dyakowskiemu, aby ten przekaza relikwiarz biskupowi unickiemu, Atanazemu Szeptyckiemu. W ten sposób domniemana relikwia w. Jana Chrzciciela miaa by przez rok 18. D y a k o w s k i, Relacya…, k. 28r. O relikwiach…, s. 145. 20 D y a k o w s k i, Relacya…, k. 26v. 21 O relikwiach…, s. 144. 22 M. M a c i s z e w s k i, Brze any w czasie Rzeczypospolitej Polskiej. Monografia historyczna, Brody 1910, s. 116; S a s - Z u b r z y c k i, Sztuka…, s. 8; A. S t e i n e r, O podziemiach kocioów, o cerkwiach i cmentarzach Brze an, „Gos Brzeaski” 1933, nr 11-12, s. 3. 19.

(7) MIKOAJA DYAKOWSKIEGO RELACYA O RELIQUI WITEGO JANA CHRZCICIELA. 81. przechowywana w katedrze w. Jura we Lwowie. Po upywie roku Adam Sieniawski poprosi o zwrot relikwii, któr rozkaza tymczasowo umie ci na otarzu w ko ciele zamkowym, a take skrupulatnie notowa wszystkie cuda i aski, jakie wierni otrzymali za wstawiennictwem teje relikwii23. Po upywie kolejnego roku, magnat, zobaczywszy dug list cudów uczynion za spraw owej relikwii, napisa do arcybiskupa proszc go, aby zechcia w uroczystej translacji przenie j do brzeaskiej cerkwi pw. witej Trójcy24. Uroczysto ta, o czym ju wspomniano, odbya si z wielk pomp, a relikwia miaa pozosta w cerkwi a do roku 194625. Jej dalsze losy pozostaj nieznane. Na uwag zasuguje równie autor omawianej relacji Mikoaj Dyakowski, podstoli latyczowski, znany dotychczas jedynie jako autor opisu batalii pod Wiedniem z roku 1683, zatytuowanej Summaryusz okazyi wiedeskiej, któr niezwykle krytycznie oceni Kazimierz Piwarski26. Znacznie askawsi byli dla twórczo ci literackiej Dyakowskiego autorzy wydania Dyariusza z okazji 300lecia opisanych wydarze: Józef A. Kosiski i Józef Dugosz. Co waniejsze, autorzy podali skrupulatnie zebrane dane biograficzne dotyczce Dyakowskiego, które dziki kilku istotnym informacjom podanym w Relacyi mona skorygowa i uzupeni. Mikoaj Dyakowski pochodzi ze szlacheckiej rodziny, która od XV wieku zwizaa si na stae z Podolem, ich rodowe Dyakowce (Dyakowie) leay w pó niejszym powiecie lityskim na pn.-wsch. od Kamieca Podolskiego. Od XVI wieku dawni Ko lewscy zaczli uywa nazwiska Dyakowscy i piecztowa si wasnym herbem „Trby odmienne”. W cigu kolejnego stulecia Dyakowscy skoligacili si z waniejszymi miejscowymi rodzinami, m.in. Leduchowskimi i Czetwertyskimi, aczkolwiek do wysokich urzdów nie doszli, zadowalajc si rednim szczeblem w administracji powiatowej i ziemskiej. Autor Relacyi pochodzi z linii Sieniaków (Sieków) Dyakowskich. Jego dziad Siemion, rotmistrz chorgwi pancernej, by onaty z ksiniczk Woro-. 23. Niestety, w zachowanych dokumentach archiwalnych dotyczcych ko cioa zamkowego w Brzeanach brak informacji o rzeczonej relikwii. R. N e s t o r o w, Koció zamkowy p.w. w. Trójcy w Brze anach, [w:] Materiay do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, cz. 1, Kocioy i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. XV, red. J.K Ostrowski, Kraków 2007, s. 85-125. 24 Warto w tym miejscu zaznaczy, e z niewiadomych przyczyn w caej dawniejszej, cytowanej wyej literaturze przeniesienie relikwii do brzeaskiej cerkwi przypisywano Augustowi Aleksandrowi Czartoryskiemu. 25 Z. R o s i s k i - R o l a, Brze any, „Zorza” 1991, nr 7, s. 9. 26 K. P i w a r s k i, Dyakowski…, s. 29-30..

(8) 82. RAFA NESTOROW. nieck. Jego syn Samuel, ojciec Mikoaja, oeni si z Katarzyn Szeptyck 27. Rodzinne zwizki, czce Mikoaja z arcybiskupem lwowskim Atanazym Szeptyckim, miay by moe pewien wpyw na losy brzeaskiej relikwii. Dalsze informacje biograficzne dotyczce Mikoaja Dyakowskiego wyczyta mona z kilku fragmentów Relacyi. Przede wszystkim to, e w chwili jej spisywania (1735) mia 67 lat, urodzi si w roku 1668, a zmar po 1735, móg zatem uchodzi za dugowiecznego 28. Niezmiernie ciekawe s równie nowo odkryte relacje czce Dyakowskiego z domem Sieniawskich, z którym pó niejszy podstoli latyczowski zwizany by co najmniej przez czterdzie ci dwa lata, a wic w sub wszed ju w roku 1684 jako szesnastolatek. Wcze niej peni skromn funkcj pokojowca na dworze Jana III Sobieskiego. Zapewne bliskie zwizki czce Sobieskich z Sieniawskimi, a take fakt, e znaczna cz dóbr tych ostatnich znajdowaa si na Podolu, a wic w rodzinnych stronach Dyakowskiego, sprawiy, e zwiza on cae swe dorose ycie z pó niejszym hetmanem wielkim koronnym Adamem Mikoajem Sieniawskim. Mody Adam Mikoaj uczestniczy równie w wyprawie wiedeskiej, a jego ojciec Mikoaj Hieronim nalea do najbliszego otoczenia monarchy29. W roku 1690 Dyakowski – jak sam wspomina – dowodzi ju chorgwi30. Uzupeni mona, e bya to zapewne jedna z chorgwi wooskich polskiego autoramentu, naleca do Adama Sieniawskiego. W roku 1702 zosta podstolim latyczowskim, a dziesi lat pó niej marszakiem koa rycerskiego ziemi halickiej, powiatów trembowelskiego i koomyjskiego31. Znane jest równie imi ony Dyakowskiego Anieli de domo Wisockiej, która, podobnie jak m, zmara po roku 1735. Dyakowski stacjonowa zapewne, przynajmniej przez jaki czas, w jednym z podolskich zamków Sieniawskiego, odzyskanych na mocy postanowie traktatu karowickiego: Midzybou, Zinkowie czy Satanowie. Po mier27. K. N i e s i e c k i, Korona Polska…, t. II, Lwów: 1738, s. 112. P i w a r s k i, (Dyakowski…, s. 29) podaje dat mierci po r. 1722, podobnie uwaaj J. Kosiski i J. Dugosz (Dyariusz wideskiej okazyji…, s. 11-14) dopuszczaj moliwo , e zmar ok r. 1732. Niejako na marginesie niniejszych rozwaa mona podda pod dyskusj dotychczasowe datowanie Dyaryusza wideskiej okazyi, bowiem sugerowany przez badaczy rok 1717 wraz z nowymi informacjami biograficznymi oraz Relacy spisan dopiero w roku 1735 nie wydaje si ju tak oczywisty. 29 O zwizkach Sieniawskich z Sobieskimi zob. A.K. L i n k - L e n c z o w s k i, Sieniawscy i Sobiescy po mierci Jana III, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 56(1984), nr 726: Historia, s. 245-256; t e n e, W krgu dworu Sieniawskich w XVIII wieku, [w:] Patron dwór. Magnateria Rzeczpospolitej w XVI-XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Warszawa 2006, s. 201-208. 30 Dyaryusz wideskiej…, s. 7, 8-9. 31 P i w a r s k i, Dyakowski…, s. 29-30. 28.

(9) MIKOAJA DYAKOWSKIEGO RELACYA O RELIQUI WITEGO JANA CHRZCICIELA. 83. ci swego protektora (1726) znalaz si w subie Augusta Aleksandra Czartoryskiego i dopiero u schyku ycia, uciekajc z rodzinnych stron przed zamieszkami kozackimi, trafi do Brzean. Cho, jak pisa Kazimierz Piwarski, Dyakowski „lubowa si w sensacjach i ponosia go fantazja”32, to jego Relacya stanowi doskonae ródo do historii mentalno ci szlacheckiej osiemnastego stulecia.. ANEKS 1. BUAN-Lw., fond 5, opis 1, spr. 2412, k. 26r-29r. Relacya o Reliquii witego Jana Chrzciciela znayduicey si w Brze anach w cerkwii mieyskiey murowaney sub titulo Sanctissima Trinitatis. [k.26 r] Com sysza o reliqui tak wielkiey czci, która si tu znayduie w Brzeanach przy cerkwi mieyskiey murowaney pod tytuem witey Trójcy, to tu niey wyraaic sumieniem dobrem zeznai iako prawdziwy chrze cianin maicy lat sze dziesit siedm, wiedzc o tem, e adnego in vivis czowieka z tych, którzy o tem wiedzieli nie masz oprócz iednego mnie, bo prawie wszystcy wymarli, i nie byli w tem przezorni eby obiawili wiatu originem tey witey reliqui zkd to znayduie. Ja za uszedszy do Brzean przed Inkursy kozack w roku 1735 z on moi de domo Aniel Wisock i tam gdy my na oczy ciko zapadli, tak e my wcale wzrok stracili, bo my ani ludzi ani twarzy, ani koloru adnego rozezna nie mogli, i w tey tak cikiey chorobie zostaic, a adnemi nie mogc si uratowa lekarstwami dopiero przypomniawszy sobie o tey witey reliqui ofiarowali my si do niey i tam doznawszy cudu i aski Pana Boga za intercesy tego witego. Przy tey witey reliqui uczyniem propositum abym takow relacy iakowom sam od wiarygodnych i wielkich osób sysza na pisanie to samo nic nie przydajc, a nic umnieiszaic, doskonale wyrazi zkd si ta wita reliquia: to iest piszczel z rki prawey od paców witego Jan Chrzciciela znyduie i iakim sposobem si dostaa z[e] skarbca J.W. Jchma Panow Sieniawskich dziedzicznych panów brzeaskich do pomienioney cerkwi, i z iakow [k. 26v.] ceremoni, przy zgromadzeniu duchowiestwa kilkuset, in asystentia loci ordinarii episkopa lwowskiego, a tera nieyszego metropolity kijowskiego Jego Mo ci Xidza Athanazego na Szeptycach Szeptyckiego Metropolity Kijowskiego pontificaliter ubranego od fary ko cioa rzymskiego do pomienioney cerkwii przy rezonacyi armat na affektacy J.O. Jmci Pana Adama Mikoaja z Granowa Sieniawskiego, kasztelana krakowskiego, hetmana wielkiego koronnego introdukowana, u którego Pana ja bdc domowym przez lat czterdzie ci dwa, a partykularnie respekt i ask Jego znajc nad zasugi moie, iakom sysza i mia relacy od godnych ludzi o tey reliqui witey, a naybardziey od zwy wyraonego J.O. Jmci Pana Sieniawskiego Dobrodzieia moiego /: któregom boku bliski by:/ tak teraz zeznaic i wyraaic w niey pomieniony sposób. 32. Tame, s. 30..

(10) 84. RAFA NESTOROW. wita Helena, matka witego Konstantyna Wielkiego, ask bo natchniona w Jerozolimie drzewo krzya witego i inne insygnia Mki Paskiey wynalaza i sposobami chrze ciaskiemi windykowaa oraz tam i innych witych reliquii dostaa, przy których ta wyey specifikowana reliquia witego Jana Chrzciciela znale si miaa, które wszystkie zabrawszy do Konstantynopola zawieza i w skarbcu cerkiewnym witey Zofii deponowaa, w którym bez wszystek czas panowania cesarzow chrze ciaskich byy. Potem gdy te pastwo dostao si w bisurmaskie rce iednake cesarzy Tureccy konserwowali ten skarbiec iako powiadai, e i teraz konserwui z temi wito ciami [k. 27r.]. Ta tedy wita reliquia tak ze skarbca cesarskiego wysza iako same wiadectwa jzykiem sowieskiem na srebrney pozocistey skrzyneczce, w którey ta wita reliquia dotychczas si konserwuie wypisane i na polski jzyk wytumaczone wiadcz w te sowa. Te wite reliquie witego Jana Chrzciciela i proroka wielkiego przeniesione s od Carogrodu z samego skarbu cerkiewnego witey Zofii, za panowania prawowiernego i bogobojnego Pana J.O. Jeremiasza Mohyy Hospodara ziemi wooskiey, ten za Reliquiarz: alias trumienk na wit ko sporzdzi J.O. Konstantyn Mohya syn hospodara w roku od Narodzenia Chrystusa 1112. Miesica junii wtorego dnia. W dom za J. W. Ichmo ciow Panow Sieniawskich, ta wita reliquia takim sposobem si dostaa. Po zwycistwie powtornem chocimskim nad Turkami in declivio panowania Króla Jego Mo ci Michaa pod waleczn rk i buaw na ten czas Króla Jana nastpcy na pastwo po królu Michale, gdzie pod czas tego zwycistwa w roku 1673 przeda si hospodar wooski Petryczenko w dzie samey okazyi z party woyska swego wooskiego, któren tu w Polszcze z[e] swoimi przyiaciómi maic naznaczon od Rzeczypospolitey pensy i wydzielone trzy klucze od ekonomii samborskiey [k. 27v.] dla siebie i przyiació swoich, z którymi potem ad ultima vita tempora w Polszcze przemieszka. Po którem zwycistwie chrze ciaskim hospodar Jego Mo wooski uprasza J.W. Jego Pana hetmana wielkiego koronnego aby party woyska ordynowa do Wooch po on Jego i skarby. Czynic tedy zadosy tey hospodara Jego Mo ci rekwizycyi J.W. Jego Mo Pan marszaek wielki koronny i hetman Jan Sobieski, a potem Jan III Król Polski ordynowa J.W. Jego Mo Pana Hieronima Mikoaja Sieniawskiego, chorego wielkiego koronnego z party woyska iako wielkiego i do wiadczonego kawalera do Wooch, gdzie sawn i heroiczn akcy z Ord uczyni, kady sie o tem w Koronie doczyta moe, z iakom niebezpieczestwem /:dla znaczney ze sob pogoni od Adzi Gerey Sutana osiemdziesit tysicy tatarow a do niatyna gonicego:/ z Jass wyprowadzi Hospodarow Jmci z famili i skarbami. To si dziao po okkazyi Chocimskiey, a okkazya chocimska bya ultimis septembris w dzie sam witego Michaa. Po wyprowadzeniu szcz liwem hospodarowey Jey M(o) ci do Polski w rekompens swoiey fatygi i od wagi od teye samey hospodarowey Jej Mo ci odebra J.W. J Pan chory wielki koron(ny) t wit reliqui z krzyneczk t, w którey si dotd konserwuie i odebran w skarbcu swoim deponowa, gdzie przez niemay czas prawie w zapomnieniu bya, dla niespokoynych w Oyczy nie czasów i woien, gdy zaraz urawieska nastpia, po urawieskiey w kilka lat wiedeska, na któr woyne [Mikoaj Hieronim Sieniawski – przyp. R.N] zosta hetmanem polnym koronnym i woie- [k. 28r.] wod woyskim oyciec J.O Jego Mo ci Pana kasztelana k(ra)kowskiego, hetmana wielkiego koronnego, który zakoczywszy [ycie-przyp. R.N] w Lubomni (!) na Spiszu. Syn za Jego moim zostaszy w modym wieku protunc tylko starost lwowskim bdcy do cudzych krajów zwyczaiem Paskim poiecha i ztamtd w lat kilka powróciwszy do Polszczy, trafi wa nie na woyn Tureck po tey ukoczeniu hetmanem.

(11) MIKOAJA DYAKOWSKIEGO RELACYA O RELIQUI WITEGO JANA CHRZCICIELA. 85. zosta, i tak dla tych nieszcz liwie Oyczyzny naszy przez tak dugi czas ta wita reliquia w zapomnieniu bya. Tandem im pecatori staa Rzeczypospolitey po zakoczeniu konfederacyi Jego Mo c Pana Leduchowskiego po(d)komorzego krzemienieckiego, marszaka teye konfederacyi skarbiec paski do Brzean sprowadzono i rewidowano dopiero przy rewizyi znaleziono w regestrze t wit reliqui, któr kazawszy do siebie przynie , prosi Jego Mos Xidza Proboszcza zamkowego, aby t wit reliqi do czasu z obserwacy na otarzu deponowana byla. W krótkim potem czasie przyiedz z wizyt Jego Mo Xidz Skarbek arcybiskup lwowski do Brzean, gdzie midzy inszemi dyskursami S.P. J.O Jego Mo Pan Hetman present m wszcza dyskurs czynic mu relacy o tey witey reliquii, po któr zaraz w tym punkcie posa do Jego Mo ci Xidza proboszcza, aby i przyi do pokoiu: chcc odda on Jego Mo ci Xidzu Arcybiskupowi his verbis expressis: lepiey e bdzie w katedrze ta wita reliquia, nieli na pierwotnym mieyscu. Na co reposuit Jego Mo Xidx Arcybiskup, e nie moe przyi, bez autentyku rzymskiego. T tedy odpowied niemile przyiwszy Pan, po wizycie i odie dzie Jego Mo ci Xidza Arcy Biskupa, zaraz do mnie mówi: [k. 28v.] Poniewa tego niewdziczen by Jego Mo Xid Arcybiskup i moiey propozycyi nie chcia akceptowa; prosz WM Pana, we WM Pan i zawie Jego Mo ci Xidzu Episkopowi lwowskiemu bratu swemu, Jego Mo Xidzu Szeptyckiemu, nalepszy tam obserwie bdzie, kiedy nasi nie akceptui. Ja tedy zawiozszy oddaem jego mo ci Xidzu Episkopowi i bya ta reliquia w katedrze lwowskiey ritus greco unici bez rok zupeny. Potem sobie przypomniawszy: prosi Jego Mo Xidza Episkopa oddanie nazad tey reliqui, któr odebraszy odda j do Brzean, secundario do zamkowego ko cioa in absentia Xidza proboszcza tamecznego na rce pewnego kapelana wikarego, z pro b obliguic tego wikarego i obowizuic go sumieniem charakterem kapaskim, aby ofiaruicym si ludziom aski cudu Pana Boga przy tey witey reliquii pokazane przez Niego z pilno ci i rzetelno ci expressy, którego dnia i miesica konnotowane byy. Gdy tak wedug instrukcyi Paskiey ten pobony kapan uczyni, w rok znowu po oddaniu teye reliqui do zamkowego ko cioa ad formam relacyi ludzkich, które deferebantur Panu, e tu ask Boskich i tego witego doznai kae prosi Xidza tego do siebie i produkowa regestr doznania tych ask które si dotd znaydui przy tyche witych reliquiach. Po przeczytaniu tedy regestru pisze zaraz w tym punkcie do Jego Mo ci Xidza Szeptyckiego, episkopa lwowskiego zapraszaic aby do Brzean ziecha i t wit reliqui do cerkwii mieyskiey brzeaskiey wprowadzi superaddo ieszcze i to in suplementum relacyi o tey witey reliqui com sysza o niey bdc u s.p. J.W. Jego Mo ci JPana Jabonowskiego woiewody ruskiego, gdzie znalazem J.W. Jemci Pana Jerzego Dzieduszyckiego koniuszego koron [k. 29r] nego, który wielkiey experientii i godno ci by Pan, midzy inszemi dyskursami powiedziaem, e znalazem takow reliqui w skarbcu J.O. Jego Mo ci Pana Krakowskiego, a powiedziawszy iakim si sposobem dostaa do skarbca odpowiedzia mi JW Jego Mo Pan woiewoda, e te wite ciao spalone i adnych reliquii nie ma J.W. Jego Mo Pan koniuszy Koronny na to si odezwa temi sowy: e w moiey Bibliotece /: która niepo lednia u tego Pana bya tak rozumnego:/ iest autor pewny drukowany w którym czytaem, e w skarbcu cesarzow tureckich w Konstantynopolu moe byd ten, i na tem mowa si skoczya. Co wszystko fide, honore et conscientia stwierdzam com usysza od rónych osób i od S.P. Nieboszczyka Jego Mo ci Pana krakowskiego, przy niektórych i samem by. Tak mi Panie.

(12) 86. RAFA NESTOROW. Boe dopomó i Mka Jego wita, gotowem na to i w konsystorzu przysidz i na to si podpisui przy zwykey moiey pieczci. Dziao si w Brzeanach dnia 18=(eg)o Marca Roku Paskiego 1735. Mikoay na Dyakowcach Dyakowski L(ocus).s(igilli). podstoli latyczewski Tak te od greczyna pewnego syszaem, któren zgadawszy si ze mn powiedzia mi, e w pewnym autorze greckim czyta, e po spaleniu ciaa S(witeg)=o Jana Chrzcic(iela) S. ukasz rkami ziemie wygrzeba w popiele piszczel pozostay niespalony. Die. 7(eptim)=o mensis April(is) 1761 A(nn)=o sub actt=o visitt(atione). G(ene)r(a)lis. Productum et actis insertum Nicolay Szandurski protonott(arius). App(osto)l(ic)us. G(e)n(e)r(a)lis. Diocesis Leopoliensis mp. A verbo ad verbum Extractum Brzeany die 11o Xbris (1)827. Michael Pawlikowski mp. Par(ochus). gr(aeco). cath(olicus). Brzeanensis. ANEKS 2. O relikwiach S. Jana Chrzciciela, [w:] Benedykt C h m i e l o w s k i, Nowe Ateny albo akademia wszelkiey scencyi pena…, Lwów 1745, s. 144-145 [s. 144] Na Rusi w Brzeanach Mie cie w Cerkwi Murowane i sub titulo SSS. TROYCY iest take Piszczel z Rk S. JANA Chrzciciela, (który miaem honor caowa) w srebrney trumience z Napisem Sowiaskim takim: Te wite Relikwie S. Jana Chrzciciela y Proroka Wielkiego przeniesiono j do Carogrodu z samego Skarbca Cerkiewnego S. Sophii, za panowania Prawowiernego y Bogoboynego Pana J. O Jeremiasza Mohyy, Hospodara Ziemi Wooskiey. Ten za Relikwiarz albo trumienk sporzdzi J.O. Konstanty Mohya Syn Hospodara Roku od Narodzenia Chrystusa 112, Miesica Junii dnia wtórego. e za tak znaczna y osobliwa Relikwia, nie Rzymowi, Wenecyi, Sewilli, Paryowi, Widniowi, albo Krakowu, Lwowu, dostaa si, lecz partykularnemu Miastu Brze anom, przecie Zamkiem, Rezydency, y Grobami Wielkich i SIENIAWSKICH sawnemu, nie bdzie rzecz dziwna z nastpujcej krótkiey relacyi, compendiose, ode mnie wyitey z Manuskryptu tamecznej Cerkwii, który z ustney relacyi . p. ADMA MIKOAIA SIENIAWSKIEGO, Kasztelana Krakowskiego, Hetmana W.K. Dziedzica Brzean napisany, przy Cerkwi asservatur. e gdy podczas drugiey wiekopomney wygraney Chocimskiey z Turkami Wiktoryi za Buawy JANA SOBIESKIEGO Marszaka y Hetmana W.K. potym Króla Polskiego, Hospodar Wooski Petryczayko, w dzie samey okazyi Roku 1673 przeda si z Woyskiem swoim Wooskim na Nasz stron Polsk, y tu w Polszcze by godnie y wygodnie traktowany z ustpieniem pewnych kluczow dla siebie w Ekonomii Samborskiey, obligowa tego JANA SOBIESKIEGO Marszaka y Hetmana W.K. potym Króla, aby on iego, Dzieci y Skarby, ordynowawszy Woyska party, z Wooszczyzny windykowa. Na t affektacy Hospodara Imci,.

(13)

(14) 88. RAFA NESTOROW. MIKOAJA DYAKOWSKIEGO RELACYA O RELIQUI WITEGO JANA CHRZCICIELA ZNAYDUICEY SI W BRZEANACH W CERKWI MIEYSKIEY MUROWANEY SUB TITULO SANCTISSIMA TRINITATIS. Streszczenie W artykule omówiono nieznan relacj historii rzekomej relikwii rki w. Jana Chrzciciela, która znajdowaa si w zamku w Brzeanach, skd trafia do miejscowej cerkwi. Relikwia owa miaa by darem hospodara modawskiego Stefana Petryczejki dla Mikoaja Hieronima Sieniawskiego (1645-1683), chorego wielkiego koronnego za uratowanie ony hospodara z rk tatarskich. Autorem relacji pochodzcej z 1735 roku by Mikoaj Dyakowski, podstoli latyczkowski, znany dotychczas jako autor opisu batalii wiedeskiej z 1683 roku. Omawiany tekst Relacyi zestawiono z podobnym opisem jaki zamie ci w Nowych Atenach Benedykt Chmielowski. Oprócz przedstawienia tre ci relacji i okoliczno ci jej powstania, przybliono posta jej autora, którego skromn biografi udao si uzupeni o kilka istotnych faktów. Sowa kluczowe: Stefan Petryczejko, relikwie w. Jana Chrzciciela, Brzeany, Mikoaj Hieronim Sieniawski, Adam Mikoaj Sieniawski, Stefan Petryczejko, Mikoaj Dyakowski..

(15)