Znaczenie doświadczeń z okresu dzieciństwa i adolescencji dla rozwoju zawodowego w życiu dorosłym

Anna Mróz

Znaczenie doświadczeń z okresu

dzieciństwa i adolescencji dla

rozwoju zawodowego w życiu

dorosłym

Problemy Profesjologii nr 2, 85-93

2009

P ro b le m y P ro fesjo lo g ii 2/2009

A n n a M róz

ZNACZENIE DOŚWIADCZEŃ Z OKRESU DZIECIŃSTWA

I ADOLESCENCJI DLA ROZWOJU ZAWODOWEGO

W ŻYCIU DOROSŁYM

S tre s z c z e n ie

Celem artykułu jest dokonanie analizy procesów psychologicznych, stanowiących istotę rozw o­ ju osobowości w okresie dzieciństw a i dorastania. Przebieg tych procesów, a zarazem ich pozy­ tywny lub negatywny w pływ na jakość życia zawodowego w dorosłości zależą w dużym stop­ niu od osób odpow iedzialnych za w ychowanie dzieci. Przeprowadzona analiza oparta je st na wybranych klasycznych teoriach z obszaru psychoanalizy i psychologii humanistycznej.

T H E E F F E C T O F C H I L D H O O D A N D A D O L E S C E N C E E X P E R I E N C E S O N P R O F E S S I O N A L C A R E E R IN A D U L T H O O D

S u m m a r y

The central goal o f this article is to analyze psychological processes that are the core o f person­ ality development in childhood and adolescence. The quality o f the processes as well as their positive or negative effect on professional career in adulthood, depends to a large extent on per­ sons who are responsible for child-rearing. The analysis is grounded in selected classical theo­ ries constructed in the domains o f psychoanalysis and hum anistic psychology.

W prowadzenie

O p ty m a liz o w a n ie ro z w o ju z a w o d o w e g o n ajcz ęściej w ią z a n e je s t z e w sp o m a g a n ie m lub o d ­ d ziały w a n iem na o so b y d o ro s łe b ę d ą c e w tra k c ie u c z e n ia się z a w o d u lub j u ż go w y k o n u ją c e . P rzy jm u jąc je d n a k , że ro zw ó j i fu n k c jo n o w a n ie z a w o d o w e s ą c z ę ś c ią sz e rsz e g o z ja w is k a ro zw o ju całej o s o b o w o ś c i1, tru d n o b y ło b y nie d o strz e c z n a c z e n ia p o c z ą tk o w y c h e ta p ó w teg o p ro cesu - o k resu d z ie c iń stw a i ad o le sc e n c ji. W sz c z e g ó ln o śc i w arto p rzy jrzeć się m o ż liw y m p rzy czy n o m n ie p o w o d zeń z a w o d o w y c h , tk w ią c y m u p o d sta w ro zw o ju o so b o w o ści i w y c ią ­ g n ąć w n io sk i, któ re p o z w o liły b y n a z m n ie jsz e n ie p ra w d o p o d o b ie ń s tw a p o ja w ia n ia się tak ich n iep o w o d zeń .

W p sy ch o lo g ii ro z w o ju c z ło w ie k a w y ró ż n ia się d w a p o d sta w o w e c z y n n ik i w p ły w a ją c e na p ro ces ro zw o jo w y : c z y n n ik g e n e ty c z n y i c z y n n ik śro d o w isk o w y . N ie k tó re teo rie, re p re ­ ze n tu ją c e nurt p e rso n a lis ty c z n o -e g z y ste n c ja ln y , u w z g lę d n ia ją ró w n ie ż istn ien ie trz e c ie g o

1 Z. W olk, R ozw ój za w o d o w y n a Ile życia. Życie człow ieka ja ko p ro c es rozw ojow y, „P roblem y P rofesjo­ logii” 2005, nr l , s . 35-47.

86 A N N A M RÓ Z

cz y n n ik a - c z y n n ik a a u to n o m ic z n e g o , z w ią z a n e g o ze z d o ln o ś c ią c z ło w ie k a do a u to k re a c ji2. P oza tym nurtem nie sp o ty k a się je d n a k teo rii, k tó re su g e ro w a ły b y w p ły w c z y n n ik a a u to n o ­ m iczn eg o n a p ro c e s ro z w o jo w y . O so b o w o ś ć c z ło w ie k a i je j rozw ój o p is y w a n e s ą p o p rz e z in terak cję b io lo g ic z n ie u w a ru n k o w a n y c h d y sp o z y c ji o ra z śro d o w isk o w e g o o d d z ia ły w a n ia .

C z y n n ik b io lo g ic z n y , n a jw y ra ź n ie j p rz e ja w ia ją c y się w p o staci cech te m p e ra m e n ta l- nych i in telig en cji p ły n n ej, w p ły w a na d o s trz e g a ln e ró żn ice in d y w id u a ln e m ię d z y lu d źm i, w a ru n k u ją c w p ew n y m sto p n iu na p rz y k ła d ła tw o ś ć n a w ią z y w a n ia k o n ta k tó w in te rp e rso n a l­ nych c z y te ż w y trw a ło ś ć w rea liz a c ji z a d a ń ’. N a u w a ru n k o w a n e b io lo g ic z n e a sp e k ty naszej o so b o w o śc i n ie m a m y je d n a k w ię k sz e g o w p ły w u . P o z o sta ją o n e w z g lę d n ie stały m i w cy k lu ż y c ia e le m e n ta m i p sy c h ic z n e j k o n stru k c ji4.

U w a ru n k o w a n ia śro d o w isk o w e p o d le g a ją w w ięk szy m sto p n iu św ia d o m e j k o n tro li c z ło w ie k a , p rzy z a ło ż e n iu , że c z ło w ie k ta k ą św ia d o m o ść ich istn ie n ia i w p ły w u p o siad a. Jest to za p e w n e w y sta rc z a ją c y m p o w o d e m , a b y p rz y jrz e ć się im bliżej. N ie k tó re te o rie z o b sz a ru p sy ch o lo g ii o so b o w o śc i w y d a ją się by ć sz c z e g ó ln ie p o m o cn e w w y w ią z a n iu się z te g o z a d a ­ nia. W n in iejszy ch ro z w a ż a n ia c h p ro p o n u ję sk o rz y sta ć z su g estii za w a rty c h w trz e c h teo riach . P ie rw sz a z n ich to p sy c h o s p o łe c z n a te o ria A lfre d a A dlera. D ru g a je s t h u m a n isty c z n o - o rg a n ic y sty c z n y m p o d e jś c ie m do p ro b le m a ty k i ro zw o ju c z ło w ie k a re p re z e n to w a n y m p rzez A b ra h a m a M a s lo w a i C a rla R o g ersa. T rz e c ia p ro p o z y c ja to n ie o c e n io n a te o ria E rik a E rik so - na, u k a z u ją c a c ią g ło ść ro z w o ju lu d z k ie g o n a p rz e strz e n i całe g o ż y c ia i w p ły w w c z e śn ie jsz y c h o k re só w ro z w o jo w y c h na ja k o ś ć ż y c ia d o ro słeg o .

Styl życia a rozwój zaw odow y

P o m im o sw o ich p sy c h o a n a lity c z n y c h ź ró d e ł te o ria A lfre d a A d le ra su g e ru je in d y w id u a ln o ść stylu ż y c ia i w p ły w w c z e sn y c h o d d z ia ły w a ń sp o łe c z n y c h na w y b ó r teg o stylu. Styl życia, z g o d n ie z t ą te o rią , to sp o só b , w ja k i c z ło w ie k k o m p e n su je so b ie d o z n a w a n e w d z ie c iń stw ie p o c z u c ie n iż s z o ś c i5. D o św ia d c z e n ie p o c z u c ia n iż sz o śc i p rzez dzieci w ich k o n tak tach z o so ­ bam i d o ro sły m i je s t n ie u n ik n io n e . Je s t o n o je d n a k d o św ia d c z a n e z ró ż n ą siłą, m o ż e d o ty c z y ć ró żn y ch a sp e k tó w fu n k c jo n o w a n ia , a ta k ż e z o sta ć w ro z m a ity sp o só b sk o m p e n so w a n e . Z a le ­ ży to w d u ży m sto p n iu od sp ecy fik i sy tu a c ji sp o łe c z n e j d ziec k a. S z c z e g ó ln ie styl k o m p e n sa c ji m a b ard zo in d y w id u a ln y c h a ra k te r, z a le ż y z a ró w n o od sp o so b u z in te rp re to w a n ia sy tu acji p rz e z d z ie c k o , ja k i od d o strz e g a n y c h p rz e z nie m o ż liw o śc i o b ro n y p rzed p o c z u c ie m n iż s z o ­ ści.

P o m im o p rz e k o n a n ia A d lera, że nie m a d w ó ch id en ty czn y ch sty ló w ży cia , w y ró ż n ił on je d n a k p ew n e sz e rsz e te n d e n c je , k tó re m o ż n a z a o b se rw o w a ć w z a k re s ie k o m p e n sa c ji p o c z u ­

c ia n iż s z o śc i6. N a jw a ż n ie js z e w y d a je się być o d ró ż n ie n ie stylu z d ro w e g o od n e u ro ty czn eg o . N e u ro ty c z n y styl k o m p e n s o w a n ia p o c z u c ia n iższo ści w iąże się z p o trz e b ą z d o b y c ia d o m in a c ji

2 Zob. k . D ąbrow ski. D ezin teg ra cja pozytyw na. W arszaw a 1979; M. Straś-R om anow ska, Los człow ieka

ja k o pro b le m psych o lo g iczn y, W rocław 1992.

3 J. Strelau. P sychologia różnic indyw idualnych. W arszaw a 2002, s. 205. 4 Ibidem, s. 202.

' C. ł lali, G. Lindzey, Teorie osobow ości. W arszaw a 2 0 0 1, s. 158.

i kontroli nad o to c z e n ie m , p ro w ad zi w ię c n ieu c h ro n n ie do z a b u rz e n ia relacji sp o łeczn y ch . Do takiej fo rm y „ d ą ż e n ia d o m o c y ” sk ło n n e s ą częściej oso b y , k tó re w d z ie c iń stw ie d o św ia d c z y ­ ły p o c z u c ia n iższo ści z n a c z n ie g łęb iej niż ró w ieśn icy , m ię d z y innym i dzieci m altre to w a n e , z w ro d zo n y m i w ad am i b ą d ź te ż n ad m ie rn ie ro z p ie sz c z a n e . T e o sta tn ie d o ś w ia d c z a ją d o ść g w a łto w n ie z a ła m a n ia p o c z u c ia w łasn ej w a rto śc i, k ied y w c h o d z ą w śro d o w isk o inne n iż ro ­ d z in n e (p rz e d sz k o ln e , sz k o ln e itp.). P o za d o m em p rz e s ta ją być tra k to w a n e w sp o só b w y ją t­ kow y, o d b ie g a ją c zęsto p o z io m e m u m ie ję tn o śc i od ró w ie śn ik ó w . T o rodzi fru stracje i sp rz y ja tw o rzen iu się lę k o w o -a g re sy w n y c h sp o so b ó w k o m p en sacji. T rz e b a je d n a k p am iętać, że sp o ­ só b k o m p e n so w a n ia n a w e t n a silo n e g o p o c z u c ia n iższo ści z a le ż y ró w n ie ż od istn iejący ch w o to cze n iu d z ie c k a w z o rc ó w z a c h o w a n ia . N ie całk iem św ia d o m e ich p rz e jm o w a n ie przez d z ie c k o (ro z strz y g n ię c ie c o do sty lu ż y c ia z ach o d zi w ed łu g A d le ra p rzed 5 ro k iem ży c ia ) w p ły w a na p rz y sz łe św ia d o m ie fo rm u ło w a n e cele ży cio w e.

O so b y , k tó ry ch styl ż y c ia o d z w ie rc ie d la z d ro w y sp o só b k o m p en sacji p o c z u c ia n iższo ści są sk o n c e n tro w a n e w ży c iu z a w o d o w y m na sa m o d o sk o n a le n iu . Ich sp o só b ra d z e n ia so b ie z o b a w ą przed p o ra ż k ą i k o n ie c z n o ś c ią k o n k u ro w a n ia z innym i p rac o w n ik a m i z w ią z a n y je s t z „ u m a c n ia n ie m sie b ie ” p o p rz e z ro z w ija n ie w łasn y ch u m iejętn o ści. Ź ró d łe m sa ty sfa k c ji z a ­ w odow ej je s t św ia d o m o ść w ła sn y c h tw ó rc z y c h m o żliw o ści.

N e u ro ty c z n y styl k o m p e n sa c ji p o c z u c ia n iższo ści je s t o p a rty na o słab ian iu „ m o c y ” in­ nych o sób, p rz e z co p ro w a d z i d o k o n flik tó w in te rp e rso n a ln y c h , n ieu stan n ej p o trzeb y ry w a li­ zacji z o to cze n iem . A w a n s z a w o d o w y p o strz e g a n y je s t ja k o z d o b y c ie w ięk szej k o n tro li nad innym i, której celem je s t z a p e w n ie n ie p o c z u c ia b e z p ie c z e ń stw a w śro d o w isk u p ra co w n iczy m o raz u m o cn ien ie p o c z u c ia w łasn ej w a rto śc i. S a ty sfa k c ja z a w o d o w a w y p ły w a ze św ia d o m o śc i p o siad an ia w ła d z y i k o n tro li nad o to c z e n ie m .

Potrzeba sam oaktualizacji w aspekcie życia zaw odow ego

A b rah am M aslo w i C arl R o g ers s ą zgo d n i co do p o d sta w o w y c h em o c jo n a ln y c h p o trzeb d ziec k a. S ą to p o trz e b y b e z p ie c z e ń stw a w ięzi z ro d zicam i, p o c z u c ia p rzy n a le ż n o śc i (a filia c ji) i szacu n k u . S ta n o w ią o n e p o d sta w ę tej części n atu raln eg o p o ten cjału ro zw o jo w e g o , k tó ra je s t w sp ó ln a d la w sz y stk ic h ludzi. Z a w ie ra ją w so b ie z a ró w n o d ąż e n ie do u c z y n ie n ia św ia ta z ro ­ zu m iały m i b e z p ie c z n y m d la sieb ie, p rag n ien ie b y c ia a k c e p to w a n y m i ro zu m ian y m p rz e z innych ludzi, ja k i o c z e k iw a n ie su k c e su p o z w a la ją c e g o na p o d n ie sie n ie p o c z u c ia w łasn ej w a r­ tości i k o m p eten cji. N ie w y c z e rp u ją je d n a k m o żliw o ści i d ążeń za w a rty c h w ludzkiej n atu rze, któ ra m ieści w so b ie ró w n ie ż p o trz e b ę w y ższeg o rzęd u , sta n o w ią c ą p o ten cjał o c h a ra k te rz e in d y w id u aln y m . Jest to m ia n o w ic ie p o trz e b a sa m o a k tu a liz a c ji, z d e fin io w a n a ja k o d ą ż e n ie do p ełn eg o w y k o rz y sta n ia ta le n tó w i m o ż liw o śc i7.

N ajb ard ziej tra g ic z n y m k o n flik tem tw o rzącej się o so b o w o śc i je s t k o n ie c z n o ść d o k o n y ­ w a n ia w y b o ru p o m ię d z y w sp o m n ia n y m i w yżej p o trzeb am i p o d staw o w y m i a w ła sn ą in d y w id u aln o ścią, k tó ra stan o w i n ie p o w ta rz a ln ą , w ła ś c iw ą je d n o s tc e część n atu ra ln e g o p o ten cjału ro zw o jo w e g o . P o c z u c ie b y cia ak c e p to w a n y m i d o c e n ia n y m p rz e z ro d z ic ó w je s t w aru n k iem z a s p o k o je n ia p o trz e b y b e z p ie c z e ń stw a , afiliacji i szacu n k u . D la d z ie c k a to ro d zice (b ą d ź o p ie k u n o w ie ) s ta n o w ią śro d o w isk o sp o łe c z n e , któ re z a sp o k a ja je g o p o trz e b y

88 A N N A M RÓ Z

o p ie k u n o w ie ) s ta n o w ią śro d o w isk o sp o łe c z n e , k tó re z a sp o k a ja je g o p o trz e b y em o c jo n a ln e . S fru stro w a n ie ty ch p o trz e b p ro w a d z i d o z a b u rz e ń o so b o w o śc i, a ich siła w y n ik a ją c a z p o d ­ sta w o w e g o c h a ra k te ru d e c y d u je o ty m , ż e m a ją p rz e w a g ę w w e w n ę trz n y m k o n flik c ie z p o ­ trz e b ą in d y w id u a ln e g o ro z w o ju . Jak tw ie rd z i A . M aslo w : „ ...w w y b o rz e m ię d z y re z y g n a c ją z b e z p ie c z e ń stw a a re z y g n a c ją z ro z w o ju b e z p ie c z e ń stw o z a zw y czaj z w y c ię ż a ” . D zieci sta­ w ian e w sy tu acji ta k ro z u m ia n e g o w y b o ru tr a c ą w ro zw o ju w a ż n ą część sw o je g o ro z w o jo w e ­ go p o ten cjału - w a ż n ą sz c z e g ó ln ie d la ro z w o ju z a w o d o w e g o , b o w iem d o ty c z ą c ą in d y w id u a l­ nych cech ta k ic h ja k z a in te re s o w a n ia , p re d y s p o z y c je , te n d e n c je w ro z w o ju . Z a m ia st „ m o ty ­ w acji w z ro stu ” , której p o d s ta w ą je s t ra d o ść i sa ty sfa k c ja p ły n ą c a z p o z n a w a n ia św ia ta i w ła ­ sn eg o w nim d z ia ła n ia , ro z w ija się i u m a c n ia „ m o ty w a c ja b ra k u ”, a w ię c p rz y m u s red u k cji n a p ię c ia lęk o w eg o . P rz e w a g a tej d ru g iej m o ty w acji w d o ro sły m ży c iu c z ło w ie k a d e c y d u je o n e u ro ty zacji je g o o so b o w o śc i. P re z e n tu je w ięc M aslo w d w ie p o te n c ja ln e p o sta w y c z ło w ie ­ ka w o b e c sie b ie i św iata: n e u ro ty c z n ą i tw ó rc z ą . O so b o w o ść tw ó rc z a , w której d o k o n u je się p ro ces sa m o a k tu a liz a c ji, c h a ra k te ry z u je się o b e c n o ś c ią d ążeń , k tó re M aslo w u jął n a stę p u ją ­ c o 9: - sp ra w n a p e rc e p c ja rz e c z y w is to śc i, - a k c e p ta c ja sie b ie , in n y ch i św ia ta n a tu ry - s p o n ta n ic z n o ś ć i n a tu ra ln o ść - k o n c e n tra c ja n a z a d a n ia c h , a nie n a so b ie - d y stan s w o b e c rz e c z y w is to śc i - a u to n o m ia , a k ty w n o ść i n ie z a le ż n o ść w o b ec k u ltu ry i o to c z e n ia - św ie ż o ść o cen i b o g a c tw o uczu ć - o b e c n o ść d o św ia d c z e ń m isty c z n y c h i d o z n a ń szc z y to w y c h - p o c z u c ie w sp ó ln o ty z in n y m i lu d źm i

- z d o ln o ś ć d o p raw d ziw ej p rzy jaźn i - d e m o k ra ty c z n a stru k tu ra ch a ra k te ru - o d ró ż n ia n ie śro d k ó w i c e ló w , d o b ra i zła - filo z o fic z n e , n ie z ło śliw e p o c z u c ie h u m o ru - tw ó rc z o ść , o ry g in a ln o ść , p o m y s ło w o ść

- z d o ln o ś ć do p rz e k ra c z a n ia w p ły w ó w i o g ra n ic z e ń k u ltu ro w y ch .

W p o w y ższej c h a ra k te ry sty c e k ry je się p o te n c ja ł do tw ó rc z e g o , sa m o d z ie ln e g o i d o jrz a ­ łeg o fu n k c jo n o w a n ia z a w o d o w e g o . P o ten cjał, k tó ry p o z w a la nie ty lk o n a d a ją c ą sa ty sfa k c ję sa m o re a liz a c ję , ale ró w n ie ż na d o b ry k o n ta k t z ludźm i w m iejscu p ra c y i p o z a nim o ra z na rea liz a c ję w a rto śc i o g ó ln o lu d z k ic h z a m ia s t k o n c e n tra c ji na z a sp o k a ja n iu w łasn y ch n e u ro ­ ty c z n y c h po trzeb .

W ja k i s p o s ó b u m o ż liw ić zate m ro z w ó j, k tó ry z a w ie ra w so b ie s a m o a k tu a liz a c ję ? N ie m o ż n a liczyć na p rz e k ro c z e n ie p rz e z c z ło w ie k a sfery p o trzeb p o d sta w o w y c h , p o m in ię c ie ich realizacji na rz e c z p o trz e b y sa m o a k tu a liz a c ji. C o p ra w d a M aslo w w je d n e j ze sw o ic h o s ta t­ n ich p u b lik a c ji10 o p is y w a ł o so b y , k tó re b y ły zd o ln e d o ta k ieg o „ p rz e s k o k u ” ro z w o jo w e g o . S ą

* A. M aslow . O brona i rozwój, [w:] Przełom w psychologii, red. K. Jankow ski. W arszaw a 1978, s. 309. ; Za: P. O leś, W prow adzenie do p sy c h o lo g ii osobow ości. W arszaw a 2003, s. 293.

to je d n a k p rzy p ad k i n ie z w y k le rz ad k ie. B ardziej ty p o w ą d ro g ą do sa m o a k tu a liz a c ji je s t z a ­ sp o k o je n ie w d z ie c iń stw ie p o d sta w o w y c h p o trz e b b e z p ie c z e ń stw a , a filia c ji i sz a c u n k u , tak a b y w p rzy szły m d o ro sły m ży c iu n ie ro d z iły p o c z u c ia b rak u , k tó reg o w y p e łn ie n ie sta je się prio ry tetem .

P o g ląd y C a rla R o g e rsa p o d w ie lo m a w z g lę d a m i p rz y p o m in a ją te z y M aslo w a. P rzed e w szy stk im R o g ers p o d k re ś la w ro d z o n ą te n d e n c ję c z ło w ie k a d o z re a liz o w a n ia sw o ich p o ten - c ja ln o ś c i" . N a z y w a to d ą ż e n ie m do sa m o u rz e c z y w istn ie n ia . I p o d o b n ie ja k M aslo w w sk a z u je n a sp o łeczn e, m a ją c e m ie js c e w d z ie c iń stw ie , p rz e sz k o d y w rea liz a c ji tej te n d e n c ji. W a ru n ­ kiem k o n iecz n y m sa m o u rz e c z y w is tn ie n ia je s t b e z w a ru n k o w a a k c e p ta c ja d zie c k a p rz e z b lisk ie o so b y . O c z e k iw a n ia d o ro s ły c h sp rz e c z n e z n a tu ra ln ą te n d e n c ją ro z w o jo w ą d z ie c k a p ro w a d z ą do u traty w ew n ę trz n e j sp ó jn o śc i (k o n g ru e n c ji). T o w e w n ę trz n e ro z d a rc ie p ro w ad zi do u traty p rz e k o n a n ia o w łasn ej w a rto ś c i, p o z b a w ie n ia n a tu ra ln o śc i z a c h o w a n ia , a w k o n se k w e n c ji do n e u ro ty czn y ch p o sta w w o b e c św iata. O d z y sk a n ie zd o ln o śc i do au to n o m ic z n e g o i s p o n ta n ic z ­ nego d z ia ła n ia staje się m o ż liw e d o p ie ro po d o św ia d c z e n iu p raw d ziw ej b e z w a ru n k o w e j a k ­ ceptacji w d zia ła ją c y m te ra p e u ty c z n ie sp o tk an iu z dru g im c z ło w ie k ie m 12.

Nabyw anie „cnót rozw ojow ych” w ciągu życia w edług Erika Eriksona

E rik E rikson u sy s te m a ty z o w a ł o sią g n ię c ia ro z w o jo w e w p ełn y m cy k lu ż y c ia c z ło w ie k a , w y ­ ró żn iając 8 n a stę p u ją c y c h po so b ie o k re só w ro z w o jo w y c h ,3. C z te ry p ie rw sz e o k re s y d o ty c z ą d z iec iń stw a, p iąty o b e jm u je a d o le s c e n c ję , a trz y o sta tn ie o p is u ją c z ło w ie k a d o ro słeg o . K ażd y z o k resó w z o sta ł s c h a ra k te ry z o w a n y p o p rz e z ty p o w y d la n ieg o k o n flik t, a e fe k te m p ra w i­ d ło w o ro z w ią z a n e g o k o n flik tu je s t p o ja w ie n ie się „ c n o ty ro z w o jo w e j” .

R o zp atru jąc p rz y d a tn o ść p sy c h o sp o łe c z n e j teo rii E rik s o n a d la w sp ie ra n ia ro zw o ju z a ­ w o d o w eg o , w a rto z w ró c ić u w a g ę na d w a je j asp ek ty : p o c h o d z e n ie i m o żliw e ro z s trz y g n ię c ia k o n flik tó w ro zw o jo w y ch o ra z w p ły w ro zw iązań k o n flik tó w z d z ie c iń stw a na rozw ój c z ło w ie ­ ka d o ro słeg o .

K o n flik ty ro z w o jo w e p o w s ta ją w w y n ik u śc ie ra n ia się b io lo g ic z n ie z a p ro g ra m o w a n y c h dążeń o rg a n iz m u ty p o w y c h d la o k resu ż y c ia z o g ra n ic z e n ia m i i w y m a g a n ia m i staw ian y m i p rz e z o to c z e n ie sp o łe c z n e , m a jąc o sta te c z n ie d o p ro w a d z ić do „ in te g ra c ji in d y w id u a ln e g o ży c ia z p rz y n a le ż n o śc ią sp o łe c z n ą o szerszy m z n a c z e n iu ” 14. P ra w id ło w o p rz e b ie g a ją c y p ro ces so cjalizacji nie d o p ro w a d z i d o fru stracji n atu raln y ch p o trzeb o rg a n iz m u . M oże być w ó w c z a s sc h a ra k te ry z o w a n y ja k o „ w sp ó łd z ia ła n ie m ięd zy d z ie c k ie m a o p ie k u ją c y m się nim d o ro ­ sły m ” . T y lk o w te d y m o g ą u fo rm o w a ć się p o ż ą d a n e u m ie ję tn o śc i n ie z b ę d n e d o d a lsz e g o ro zw o ju . W p rz e c iw n y m ra z ie o so b o w o ść b ę d z ie z y sk iw a ć co ra z w ięcej sk ło n n o śc i n e u ro ­ ty czn y c h . W arto p rz y jrz e ć się m o ż liw o śc io m w ro z w o ju p o jaw iający m się w p ięciu p ie rw ­ szy ch o k resach ro z w o jo w y c h o b e jm u ją c y c h d z ie c iń stw o i d o rastan ie , p o n ie w a ż w y k o rz y sta ­ nie szan s ro zw o jo w y ch w ty m c z a sie zale ży od ro d z ic ó w i o p iek u n ó w .

11 C. Rogers, O staw aniu się osobą, Poznań 2002.

12 C. Rogers, Uczyć się j a k być wolnym , [w:] P rzełom w psychologii, red. K. Jankow ski, W arszaw a 1978. 13 E. Erikson. D opełniony cykl życia, Poznań 2002.

14 E. Erikson. D zieciństw o i społeczeństw o, Poznań 2000, s. 259. 15 E. Erikson, D o p ełn io n y c y k l życia, Poznań 2002, s. 5 1.

90 A N N A M R Ó Z

1. P ierw szy rok ż y c ia d z ie c k a to c a łk o w ita z a le ż n o ść od o to c z e n ia . Z a sp o k o je n ie fiz jo lo g ic z ­ nych i e m o c jo n a ln y c h p o trz e b d z ie c k a s p rz y ja p o w sta n iu u fn eg o n a sta w ie n ia d o św iata. W y ­ razem teg o je s t n ad zie ja. Jeśli o to c z e n ie z a w ie d z ie , efek tem te g o b ęd zie trw a ła p o s ta w a n ie ­ ufn o ści w o b ec ludzi.

2. W d ru g im i trz e c im ro k u ż y c ia d z ie c k o z y sk u je m o ż liw o ść e k sp lo ra c ji o to c z e n ia d z ię k i szy b k iem u ro z w o jo w i p sy c h o m o to ry c z n e m u . K o n flik t zach o d zi p o m ię d z y ro s n ą c ą a u to n o m ią d z ie c k a a sta w ia n y m i p rz e z ro d z ic ó w o g ra n ic z e n ia m i, po p rz e k ro c z e n iu k tó ry ch m alu ch o d ­ c z u w a n ie z a d o w o le n ie ze stro n y n a jb liż sz y c h o p ie k u n ó w . P rzeży w a w ó w c z a s w sty d . U m ie ­ ję tn e sta w ia n ie g ra n ic sp o n ta n ic z n y m d z ia ła n io m d z ie c k a p o m a g a m u b e z p ie c z n ie p o z n a w a ć

św iat i uczy sa m o k o n tro li. Z d o ln o ść d o sa m o k o n tro li, z w a n a p rz e z E rik s o n a w o lą, je s t w a ż n ą u m ie ję tn o śc ią sp o łe c z n ą , d a ją c ą w p ó ź n ie jsz y c h o k resach ż y c ia p rz e k o n a n ie o m o ż liw o śc i p a n o w a n ia nad w ła sn y m cia łe m i je g o sk ło n n o śc ia m i. N a d m ie rn ie restry k c y jn i ro d z ic e m o g ą je d n a k d o p ro w a d z ić do p o w sta n ia te n d e n c ji n eu ro ty c z n e j, m ia n o w ic ie n ie p e w n o śc i co do w łasn y ch m o ż liw o śc i w z a k re s ie sa m o k o n tro li i n a d m ie rn e g o p rz e ż y w a n ia p o c z u c ia w sty d u . P o w o d u je to w ię k s z ą te n d e n c ję d o izo lacji sp o łe c z n e j.

3. N a o k re s p rz e d s z k o ln y (m ię d z y trz e c im a szó sty m ro k iem ż y c ia ) p rz y p a d a k o n flik t p o m ię ­ dzy in ic ja ty w ą d z ie c k a a p o c z u c ie m w in y w y w o ła n y m n ie w ła śc iw y m p o stę p o w a n ie m d o ro ­ słych. A k ty w n o ść, e n e rg ia , b o g a ta w y o b ra ź n ia i p o m y s ło w o ść dzieci w ty m o k re s ie ż y c ia w id o c z n a je s t w sp o n ta n ic z n ie o rg a n iz o w a n y c h p rz e z nie zab aw ach . P o d o b n ie ja k w p o ­ p rzed n im o k resie in g e re n c ja o p ie k u n ó w p o le g a ją c a n a u trzy m an iu tej ak ty w n o śc i w p ew n y ch g ra n icach je s t n ie z b ę d n a . Je d n a k n a d m ie rn e o g ra n ic z a n ie (często b e z p o d sta w n e ) d z iałań d ziec k a, z je d n o c z e sn y m o k a z y w a n ie m n ie z a d o w o le n ia , p ro w ad zi do w y tw o rz e n ia się n a d ­ m ie rn e g o p o c z u c ia w in y , b lo k u je n a to m ia s t p o w sta n ie w ażn ej c n o ty ro z w o jo w e j j a k ą je s t z d ecy d o w a n ie . Z d e c y d o w a n ie p o z w a la n a p rz e k o n a n ie o trafn o ści w ła sn y c h sąd ó w i p o d e j­ m o w an y ch p rz e z sie b ie d e c y z ji . Je g o b rak p o w o d u je brak w iary w sw o je m o ż liw o śc i i re z y ­ g n a c ję z p rz e ja w ia n ia w ła sn e j in icjaty w y .

4. K ształcen ie w sz k o le p o d sta w o w e j p rz y p a d a na o k res, k tó ry E rikson p rz e d s ta w ił ja k o k o n ­ flik t p o m ię d z y p ra c o w ito ś c ią d z ie c k a a p o c z u c ie m n iższo ści. Je s t to n ie w ą tp liw ie d la d z ie c k a czas w y zw ań n o w e g o ro d z a ju . S p o n ta n ic z n a z a b a w a z p o p rz e d n ie g o o k re su je s t c o ra z b ar­ dziej z a stę p o w a n a a k ty w n o ś c ią z a d a n io w ą , a w ięc n a rz u c o n ą p rz e z d o ro sły c h . S ta w ia n e d z ie c k u , nie ty lk o w sz k o le a le i w d o m u , w y m a g a n ia p o łą c z o n e s ą z o c e n ia n ie m . N a tu ra ln ą p o trz e b ą d z ie c k a je s t s p ro sta n ie o c z e k iw a n io m d o ro sły ch i o trz y m a n ie p o z y ty w n e j in fo rm ac ji o so b ie. W ażn e je s t w ię c , a b y o d p o w ie d z ia ln i ro d z ic e i n a u c z y c ie le 'u m ie ję tn ie staw iali przed d z ie c k ie m zad an ia. Z a d a n ia p o w in n y by ć d o b ra n e pod w zg lęd em sto p n ia tru d n o śc i, ta k ab y sty m u lo w a ły ro zw ó j p o z n a w c z y , nie p o w o d u ją c fru stracji p o trzeb e m o c jo n a ln y c h u czn ia. S taw ian ie p rzed d z ie c k ie m zd ań z b y t tru d n y c h , k o n c e n tra c ja na je g o p o ra ż k a c h i słab y ch stro n a c h z a m ia st n a m o ż liw o śc ia c h i d ro b n y c h n a w e t su k cesach - w sz y stk o to o b n iż a m o ty ­ w ację do pracy, ale p o w o d u je ró w n ie ż b ard ziej o d le g łe sk u tk i. W ed łu g E rik s o n a b lo k u je p o ­ w sta n ie w ażnej c n o ty ro z w o jo w e j - k o m p e te n c ji. E fek t teg o braku o d c z u w a n y je s t p rz e z re s z ­ tę ż y c ia z w ła sz c z a na polu z a w o d o w y m . U k sz ta łto w a n e p o c z u c ie n iż sz o śc i, brak p rz e k o n a n ia o w łasn y ch k o m p e te n c ja c h , p o w o d u ją w y c o fy w a n ie się z sytuacji z a d a n io w y c h n a w e t w ó w ­ c zas, g d y o so b a p o sia d a w sz y stk ie n ie z b ę d n e k w a lifik a c je i u m iejętn o ści. W arto w ty m m ie j­ scu w sp o m n ie ć o innym m o ż liw y m z a k łó c e n iu w o d b io rz e sieb ie, m ia n o w ic ie o z b y t w y s o ­

kim p rzek o n an iu o w ła sn y c h u m ie ję tn o śc ia c h i p o d e jm o w a n iu się zad ań pow yżej sw o ich k w alifik acji. M o że być to m e c h a n iz m o b ro n n y o so b o w o śc i p o ja w ia ją c y się w sy tu a c ji z a n i­ ż o n e g o p o c z u c ia w łasn ej w a rto śc i p rz y je d n o c z e sn y m b rak u a k c e p ta c ji ta k ieg o o b razu sieb ie. M ech an izm ten p o ja w ia się na p rz y k ła d u o só b , które w k ry ty czn y m o k re sie ro z w o jo w y m d o św ia d c z y ły ciąg u p o ra ż e k , a je d n o c z e ś n ie o d c z u w a ły ak c e p ta c ję p rz e z w ażn y ch d o ro sły ch (n ajczęściej s ą to ro d z ic e ) w y łą c z n ie w sy tu acji su k cesu . Ich sz a c u n e k do sieb ie z o sta ł n ie ro ­ z e rw a ln ie z w ią z a n y z p o c z u c ie m su k cesu . Lęk przed p o ra ż k ą sp o w o d o w a ł p o w sta n ie m e c h a ­ nizm u o b ro n n eg o .

5. O k res d o ra s ta n ia to c zas w ielu p o w ażn y ch p rzem ian fiz jo lo g ic z n y c h , e m o c jo n a ln y c h i po­ zn aw czy ch . W ra m ach ty ch p rz e m ia n m usi z o sta ć z re a liz o w a n e b ard zo tru d n e i b a rd z o w ażn e zad a n ie ro z w o jo w e , k tó re b ę d z ie sta n o w iło p o d sta w ę w p ełn i d o ro s łe g o fu n k c jo n o w a n ia . W ed łu g E rik so n a z a d a n ie to o p ie ra się na o d n a le z ie n iu i u fo rm o w a n iu p rz e z m ło d eg o c z ło ­ w ie k a sw ojej to ż s a m o śc i. T a n a tu ra ln a te n d e n c ja c z ło w ie k a w o k re s ie a d o lescen cji n a p o ty k a na b ard zo ró żn e re a k c je z e stro n y d o ro sły ch . T o ż sa m o ś ć je s t ro z u m ia n a ja k o w y b ra n e p rz e z sie b ie sa m e g o w a rto śc i, k tó re p o z w a la ją u sto su n k o w a ć się d o sie b ie i św iata, o d n a le ź ć w e­ w n ę trz n y d ro g o w sk a z p o m o c n y w d o k o n y w a n iu d alsz y c h w y b o ró w ży cio w y ch .

K o n flik t w tym o k re s ie p o w sta je , g d y w sp o m n ia n e d ą ż e n ie m ło d eg o c z ło w ie k a n a p o ty ­ ka na n ie sp ó jn e o c z e k iw a n ia z e stro n y innych o ra z p o z o sta ją c e w sp rz e c z n o śc i ro le sp o łeczn e, w których je s t o b sa d z a n y . N ie u m ie ję tn o ść p ra w id ło w e g o w sp ie ra n ia p o sz u k iw a ń n a sto la tk ó w p ro w ad zić m o ż e do p o w a ż n e g o k ry zy su , m ia n o w ic ie p o m ie sz a n ia to żsam o ści, w y ra ż a ją c e g o się na p rzy k ład w w y b o rz e to ż s a m o śc i n e g aty w n ej b ąd ź p rz e d łu ż a ją c y m się o k re s ie m o ra to ­ rium p sy c h o sp o łe c z n e g o , b ę d ą c e g o „ o d ro c z e n ie m o sta te c z n e g o z a a n g a ż o w a n ia się w ż y c ie sp o łe c z n e ” 16. T ak w ię c sta n fru stra c ji w y n ik a ją c y z n ie m o ż n o śc i o d n a le z ie n ia w łasn ej to ż s a ­ m ości to w a rz y sz y c o ra z czę śc ie j n aw et o so b o m d w u d z ie sto k ilk u le tn im .

W ja k i sp o só b ro z w ią z a n ia w sp o m n ia n y c h p o w y żej k o n flik tó w z o k resu d z ie c iń stw a i d o ra s ta n ia m o g ą w p ły w a ć n a ja k o ś ć ż y c ia z a w o d o w e g o d o ro s łe g o czło w ie k a ?

S p o śró d trz e c h w y ró ż n io n y c h p rz e z E rik so n a o k resó w ro zw o jo w y c h d o ty c z ą c y c h c z ło ­ w ie k a d o ro słe g o , n a jb a rd z ie j z a jm u ją c y z p u n k tu w id z e n ia ro z w o ju z a w o d o w e g o w y d a je się być o k re s w czesn ej d o ro s ło śc i, p rz y p a d a ją c y z a ra z po ad o le sc e n c ji. Z ad an iem teg o o k re s u je s t d o k o n a n ie k o n k re tn y c h w y b o ró w z a ró w n o w p ry w atn ej ja k i z a w o d o w e j sferze ży cia . P ra w i­ d ło w e z p u n k tu w id z e n ia ro z w o ju w y b o ry to ta k ie , k tó re s ą w y n ik iem e m o c jo n a ln e g o , p o z y ­ ty w n e g o z a a n g a ż o w a n ia się m ło d e g o cz ło w ie k a , a ich e fek tem je s t p o c z u c ie saty sfak cji i sp e łn ia n ia sieb ie. W sy tu a c ji, g d y w ażn e w y b o ry z a stą p io n e s ą d z ia ła n ie m pod p re s ją lub d ziałan iem p rz y p a d k o w y m , ro d zi się stan izolacji. N e g a ty w n e k o n se k w e n c je te g o stan u rz e ­ czy b ę d ą sz c z e g ó ln ie d o tk liw ie o d c z u w a n e w n astęp n y ch o k re sa c h ży cia , p ro w a d z ą c do sta ­ nów d e p re sji, sta g n a c ji, zm ę c z e n ia .

Z d o ln o ść do d o k o n y w a n ia św ia d o m y c h , tra fn y c h w y b o ró w z a le ż y w d u ży m sto p n iu od n ab y ty ch w d z ie c iń stw ie i a d o le s c e n c ji u m iejętn o ści. O sią g n ię c ia ro z w o jo w e o k resu d z ie c iń ­ stw a: n ad zie ja, u m ie ję tn o ść sa m o k o n tro li, p rz e ja w ia n ie w łasn ej in icjaty w y o raz a d e k w a tn e do stanu rz e c z y w iste g o p rz e k o n a n ie o w łasn y ch k o m p e te n c ja c h u ła tw ia w k ro c z e n ie n a d ro g ę ro zw o ju z a w o d o w e g o i je j k o n ty n u o w a n ie . N a jtru d n ie j w y o b ra z ić so b ie z d o ln o ść do z a w o ­ d o w eg o o k re ś le n ie się u o só b , k tó re n ie u p o ra ły się z z a d a n ie m u fo rm o w a n ia sw o jej to ż s a m o ­

92 A N N A M R Ó Z

ści. O z n a c z a to d la nich brak o d n a le z ie n ia o d p o w ie d z i na pytania: „K im je s te m ? , „ Ja k ie w a r­ tości i role ży c io w e s ą d la m n ie w a ż n e ? ” . N a jc z ę śc ie j w tak im p rzy p ad k u n a stę p u je o d ro c z e ­ nie ro z p o c z ę c ia d ro g i z a w o d o w e j d o cz a su z a k o ń c z e n ia o k resu m o ra to riu m b ą d ź p rz y ję c ie d rogi n arzu co n ej p rz e z o to c z e n ie lub p rz y p a d k o w o p o ja w ia ją c e się o k o lic z n o śc i. G o to w o ść do p o d ję c ia zad ań d o ro sło śc i, ró w n ie ż w o b sz a rz e za w o d o w y m , je s t w d u ż e j m ie rz e z d e te r­ m in o w a n a su k cesem ro z w o jo w y m p o p rz e d n ic h e ta p ó w z o k resu d z ie c iń stw a i d o rastan ia . O so b am i o d p o w ie d z ia ln y m i z a ten su k c e s s ą d o ro śli w y c h o w u ją c y d z ie c k o , z k tó ry m i p o z o ­ staje o n o siln ie z w ią z a n e em o c jo n a ln ie .

Podsum ow anie

A n a liz a p rz e d sta w io n y c h p o w y żej ró ż n o ro d n y c h teo re ty c z n y c h p ro p o z y c ji u ję c ia ro z w o ju c z ło w ie k a p o z w a la na w y c ią g n ię c ie z nich o g ó ln y c h w n io sk ó w d la p o p ra w ia n ia ja k o ś c i ż y c ia z aw o d o w eg o .

W szy scy a u to rz y te o rii p o d k re ś la ją d w ie m o ż liw e d rogi ro zw o ju . J e d n a z n ich je s t d ro ­ g ą tw ó rc z ą , z w ią z a n ą z e k s p lo ra c ją ś w ia ta i sa ty s fa k c ją z teg o p ły n ącą , a ta k ż e z d ą ż e n ie m do sp e łn ie n ia i d o sk o n a le n ia sie b ie z je d n o c z e s n ą p o trz e b ą d z ia ła n ia na rz e c z inn y ch ludzi. D ru g a m o ż liw o ść z w ią z a n a je s t z ro z w o je m o so b o w o śc i n e u ro ty c z n e j, n a sta w io n e j n a o b ro n ę sieb ie i k o m p e n s a c ję b ra k ó w o s o b o w o śc io w y c h , co o z n a c z a lęk, n ie p e w n o ść w relacjach z lu d źm i, a w e fe k c ie p ro w ad zi d o k o n flik tó w z nim i lub izolacji sp o łe c z n e j. Ł a tw o m o ż n a w y w n io sk o w a ć , że p ie rw s z a z ty ch p o sta w sp rz y ja ro z w o jo w i z a w o d o w e m u , a d ru g a m o ż e stać się źró d łem p ro b le m ó w i z a b lo k o w a ć p ro c e s ro zw o jo w y .

A u to rz y teo rii ro z w o ju z g a d z a ją się ró w n ie ż co do c z y n n ik ó w sp rz y ja ją c y c h fo rm o w a ­ niu się n e u ro ty czn ej o so b o w o śc i. Z w ią z a n e s ą o n e po p ie rw sz e z fru s tra c ją p o d sta w o w y c h p o trz e b e m o c jo n a ln y c h d zie c k a : je g o p ra w a d o b e z p ie c z e ń stw a w ię z i, p o c z u c ia p rz y n a le ż n o ­ ści o raz n ie n a ru sz a ln e j g o d n o śc i. P o z a ty m sp rz y ja ją tem u z ja w isk u n ie o d p o w ie d n ie w aru n k i do rea liz a c ji n atu ra ln y c h ro z w o jo w y c h te n d e n c ji i u m iejętn o ści d ziec k a. W ią ż e się to z a z w y ­ czaj ze z b y t o stry m i re s try k c ja m i, z b y t w y so k im i w y m a g a n ia m i i o c z e k iw a n ia m i z e stro n y d o ro sły ch , b ąd ź n a d m ie rn y m ro z p ie sz c z a n ie m d ziec k a.

O sta te c z n y m w sp ó ln y m w n io sk ie m , d o k tó reg o d o c h o d z ą au to rz y te o rii j e s t stw ie rd z e ­ nie, że p ra w id ło w y rozw ój dziec i i m ło d z ie ż y , sta n o w ią c y p o d sta w ę ich p rz y sz łe g o su k cesu z a w o d o w e g o , z a le ż y od n a jb liż s z e g o śro d o w isk a , a w ięc d o ro sły ch p o z o sta ją c y c h w b lisk ich e m o c jo n a ln y c h re la c ja c h z d z ie c k ie m . W y n ik a z teg o o d p o w ie d z ia ln o ść d o ro s ły c h z a p rz y g o ­ to w a n ie dziec i d o p rz y sz łe g o sa m o d z ie ln e g o ży cia . P rz y g o to w a n ie to nie p o le g a je d n a k w y ­ łą c z n ie na w czesn ej sty m u la c ji ro z w o ju in te le k tu a ln e g o d z ie c k a i z a p e w n ia n iu m u w y so k iej ja k o ś c i k sz ta łc e n ia w o d p o w ie d n io d o b ra n y c h p la c ó w k a c h . W ielu d o ro sły c h ta k w ła śn ie ro ­

z u m ie w sp ie ra n ie p rz y sz łe g o ro zw o ju z a w o d o w e g o sw o ich dziec i od n a jm ło d s z y c h ich lat. W y d aje się w ięc by ć w y ją tk o w o is to tn ą s p ra w ą z w ró c e n ie uw agi n a w sp ie ra n ie ro z w o ju e m o ­ c jo n a ln e g o dziec i p o p rz e z u w z g lę d n ia n ie i z a sp o k a ja n ie ich p o d sta w o w y c h e m o c jo n a ln y c h po trzeb . O p isa n e w tym a rty k u le te o rie p sy c h o lo g ic z n e w sk a z u ją nie ty lk o na rodzaj ty ch p o ­ trz e b , ale ta k ż e d o s ta rc z a ją o d p o w ie d z i n a p y ta n ie ja k z a d b a ć o to, a b y ro zw ó j d z ie c k a p rz e ­ b ie g a ł w k ieru n k u tw ó rc z e j, pełnej i sp ó jn e j o so b o w o śc i.

B ib li o g rafia

Dąbrowski K., Dezintegracja pozytywna, W arszawa 1979. Erikson E., Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań 2000. Erikson E., Dopełniony cykl życia, Poznań 2002.

M aslow A., The fa rth e r reaches o fh u m a n naturę, N ew York 1972.

M aslow A., Obrona i rozwój, [w:] Przełom w psychologii, red. K. Jankowski W arszawa 1978, s. 303- 325.

Maslow A., M otywacja i osobowość, W arszawa 1990.

O leś P., Wprowadzenie do psychologii osobowości, W arszawa 2003.

Rogers C., Uczyć się ja k być wolnym, [w:] Przełom w psychologii, red. K. Jankowski, W arszawa 1978, s. 289-302.

Rogers C., O stawaniu się osobą, Poznań 2002.

Straś-Romanowska M., Los człowieka ja k o problem psychologiczny, W rocław 1992. Strelau J., Psychologia różnic indywidualnych, W arszawa 2002.

Wołk Z., Rozwój zaw odow y na tle życia. Życie człowieka ja k o proces rozwojowy, „Problemy Profesjo- logii” 2005, nr 1, s. 35-47.