R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H T o m VI I - 19 9 7
K S . R Y S Z A R D S Z T Y C H M I L E R O l s z t y n - W a r s z a w a
ISTOTNE OBOW IĄZKI M AŁŻEŃ SKIE
W KODEKSIE PRAW A KAN O NICZNEG O Z 1983 ROKU
W y d a n y w R zy m ie w 1917 r. C o d e x iuris c a n o n ic i (dalej: C I C B ) w w ielu k anonach o m a w ia o b o w ią z k i o d n o s z ą c e się p rz e w a ż n ie do d u c h o w n y c h . I tak o kreślano tam zasa d n ic z e o b o w ią z k i d u c h o w n y c h 1, o b o w ią z k i s z c z e g ó ło w e b e n e fic ja riu s zy 2, b is k u p ó w 3, z a k o n n ik ó w i o só b ż y ją c y c h we w s p ó ln o ta c h bez ślu b ó w 4, o b o w iązk i w y n ik a ją c e z p rz y s ię g i5, ś lu b u 6 lub z p rz y ję c ia s t y p e n dium m s z a ln e g o 7.
W kodeksie p io b e n e d y k ty ń s k im , w ro zd ziale o s k u tk a c h m a łż e ń s tw a , w s k a z a no na o b o w iązk i w y c h o w a w c z e r o d z ic ó w 8. W części d o ty c z ą c ej in n y c h s a k r a m e n tó w o k reślo n e zostały ta k że o b o w ią z k i c h r z e s tn y c h 9 i ś w ia d k ó w b i e r z m o w a n i a 10. T y lk o w je d n y m k a n o n ie w s p o m in a się w p ro st o o b o w ią z k a c h m a ł ż eńskich. M ian o w ic ie w kan. 1033 p ra w o d a w c a n a k a z a ł p ro b o s z c z o m p o u c z a ć n a rz e c zo n y c h o w z a je m n y c h o b o w ią z k a c h m a łż o n k ó w o raz o o b o w ią z k a c h r o d ziców w obec dzieci. T y lk o j e d n a n o r m a w tej sp raw ie w y s ta rc z a ła, g d y ż na p oczątk u XX w iek u nie k w e s tio n o w a n o z a sa d n ic z y c h o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h i rodzicielskich, a na p e w n o nie c z y n io n o tego w sp o só b tak z a m ie rz o n y , k o n
1 C I C B , ca n . 12 4- 14 4. 2 C a n . 1 4 7 2 -1 4 8 3 . 5 C a n . 3 3 8 - 3 4 6 . 4 C a n . 5 9 2 - 6 1 2 , 6 2 6 - 6 3 1 , 6 79. 5 C a n . 1317, 1319. 6 C a n . 131 0, 1311, 1315. 7 C a n . 8 2 8 - 8 3 0 , 8 3 3 , 8 3 4 , 8 3 9 . 8 K an . 1113; nie z a w s z e j e d n a k p r z y w i ą z y w a n o d o n i c h w a g ę , o c z y m ś w i a d c z y n p. f ak t, iż w ż a d n y m i n d e k s ie a n a l i t y c z n y m d o ł ą c z o n y m d o C I C B ni e u w z g l ę d n i o n o t y c h o b o w i ą z k ó w . 9 K a n . 769 . 10 K a n . 7 97 .
s e k w e n tn y i p u b lic z n y , j a k to czyni się obecnie. N ie w ą tp liw ie nie było też w ted y takiej p o trz e b y p r a w n e g o r e g u lo w a n ia o b o w ią z k ó w m ałż e ń sk ic h , ja k to m a m ie jsc e u s c h y łk u X X w iek u .
A p o te o z o w a n ie w dru g iej p o ło w ie X X w ieku p rzesad n ej w o ln o ści (często sw a w o li) o raz n ie o g r a n ic z o n e g o lib e ra liz m u i silne z a a n g a ż o w a n ie w to w ię k szości śro d k ó w m a s o w e g o p r z e k a z u sp raw iły , że zac z ęła z m ien iać się m e n ta l n ość sp o łe c z e ń s tw a . U tw ie r d z o n e i sp ra w d z o n e p rzez wieki z a sa d y m oralne, także d o ty c z ą c e ż y cia m a łż e ń s k ie g o , są co raz częściej p o d w a ż a n e , z m n ie jsz y ła się a k c e p ta c ja p o d s ta w o w y c h o b o w ią z k ó w m a łż e ń sk ic h . Jeśli n a w e t dalej w ię k szość ludzi, z w ła s z c z a m a łż o n k ó w , teo re ty c z n ie akcep tu je w szy stk ie istotne o b o w ią z k i m a łż e ń s k ie , to w p ra k ty c e łatw o d o p u sz c z a się w yjątki od tej z a s a d y 1 ’.
W tej sytuacji z ro z u m ia łe je s t, iż p ra w o d a w c a k o ścieln y stojący przed o g r o m n y m z a d a n ie m u w s p ó łc z e ś n ie n ia p ra w a k a n o n ic z n e g o , d o s to s o w a n ia go ak tu a ln y c h w a r u n k ó w ustalił nie tylko zakres i z n aczen ie o b o w ią z k ó w osób d u c h o w n y c h lub n a le ż ą c y c h do in sty tu tó w ż y cia k o n s e k ro w a n e g o , lecz także w ię k s z y n a c isk p o ło ż y ł n a o b o w ią z k i ro d z in n e , a po raz p ierw szy określił z n a c zen ie is to tn y c h o b o w ią z k ó w m ałż e ń sk ic h .
W o b o w ią z u ją c y m w K o ś c ie le ła c iń s k im od 1983 r. K o d e k s ie J a n a P aw ła II, w nrze 2 i 3 kan. 1095, w y ra ź n ie m ó w i się o istotnych o b o w ią z k a c h m a łż e ń skich. O d ich w ła ś c iw e g o p o jm o w a n ia i zdo ln o ści w y p e łn ia n ia p ra w o d a w c a k o ścieln y u zale ż n ił w a ż n o ś ć z a w ie r a n y c h m a ł ż e ń s t w 12, p ra w o d a w c a nie o k re ś lił tam j e d n a k ani sa m y c h is to tn y c h o b o w ią z k ó w m ałż e ń sk ic h , ani p rzyczyn n atu ry p s y c h ic z n e j, które p o w o d u j ą albo n ie z d o ln o ść n u p tu rie n ta do podjęcia isto tn y ch o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h , albo brak ro z e z n a n ia o c e n ia ją ce g o w tej d z ie d z in ie . W a rto z a u w a ż y ć , że p o d c z a s o p ra c o w y w a n ia K o d e k s u P r a w a K a n o n ic zn e g o (dalej: K P K ) z 1983 r. d o p ie ro przy o statn ich p o p r a w k a c h r e d a k c y j nych, in s p ir o w a n y c h p rz e z J a n a P a w ła II, u jed n o lic o n o term in o lo g ię w num erze 2 i 3 kan. 1095; w o b y d w u n u m e r a c h u m ie s z c z o n o o k re śle n ie „ is to tn e ” [ o b o w i ą z k i ] 13. 11 J. M a r i a ń s k i , C h r z e ś c ija ń s k a m o r a ln o ś ć m a łż e ń s k a w p r o c e s ie p r z e m ia n , [w:] P r z y m ie r z e m a łż e ń s k ie , red. W . G ó r a l s k i , R. S z t y c h m i l e r , L u b l i n 1993, s. 1 2 9 -1 5 1 . 12 T a k i e s a m e p o s t a n o w i e n i a z a w a r t e z o s t a ł y t a k ż e w K o d e k s ie K a n o n ó w K o ś c io łó w W s c h o d n ic h ( d a le j: K K K W s c h . - k a n . 8 1 8 , n r 2, 3), o g ł o s z o n y m w 1990 r. P o n tific ia C o m m is s io C o d ic i iu r is c a n o n ic i R e c o g n o s c e n d o : C o d e x iu r is c a n o n ic i. S c h e m a n o v is s im u m . E C i v i t a t e V a t i c a n a 19 82, c a n . 109 5; C o d e x iu ris c a n o n ic i. A u c to r ita te J o a n n is P a u li P P . I I p r o m u lg a tu s , K o d e k s P r a w a K a n o n ic z n e g o ( p r z e k ł. p o lsk i z a t w i e r d z o n y p r z e z K o n f e r e n c j ę E p i s k o p a t u ) P o z n a ń 19 84, c a n . 109 5, n r 2 - 3 , P a l l o t t i n u m ; z o b . H. K a h 1 e r, C a n . 10 9 5 C IC 1 9 8 3 - V o r g e s c h ic h te e in e s n e u k o d ijiz ie r te n E h e n ic h tig k e its g r u n d e s ( m p s p r a c y d y p l o m o w e j p i s a n e j p o d k i e r u n k i e m K. L ii d i c k e ) , M ü n s t e r 1 99 4, s. 1 5 1 -152. Z g o d n i e z d u c h e m k a n o n i s ty k i
W n in ie jsz y m arty k u le z a jm u ję się z a s a d n ic z o is to tn y m i o b o w ią z k a m i m a ł żeńskim i, w y n ik a ją c y m i ze s fo rm u ło w a ń n o w e g o K o d e k s u , a z w ła s z c z a ich źródłem , z a k re se m i zn a c z en ie m . N a to m ia s t p o m ija m lub tylko w s p o m in a m o p rz y c z y n a ch p o w o d u ją c y c h brak r o z e z n a n ia o c e n ia ją c e g o w z a k re sie isto tn y c h o b o w ią z k ó w m a łż e ń sk ic h lub n ie z d o ln o ś ć do ich p o d ję c ia i w y p e łn ie n ia ; nie będę też pisał tu o sp o so b a c h są d o w e g o d o w o d z e n ia o w e g o b ra k u ro z e z n a n ia lub n ie z d o l n o ś c i 14. Do tej pory b o w ie m d ość d u żo n a p isa n o n a te m a t p rz y c z y n w s p o m n ia n e g o brak u ro z e z n a n ia lub n ie z d o ln o śc i. D o a u to ró w p u b lik u ją c y c h na ten tem at n a le ż ą m.in.: W . G ó ralsk i, K. L u d ic k e , M . Ż u r o w s k i 15.
Do takiego u s taw ien ia tem atu arty k u łu sk ła n ia m nie z w ła s z c z a brak w y p r a c o w an eg o p rzez inn y ch k a n o n istó w k ata lo g u tych o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h , które należy zaliczyć do istotnych. N ie w y p r a c o w a n i e ta k ieg o k a ta lo g u p rz e z k ilk a n a ś cie lat od p ro m u lg a c ji w 1983 r. n o w e g o K P K św ia d c z y m .in. o z a w iło śc i tego zagadnienia.
W ko lejn y ch p u n k ta c h a rty k u łu p o s ta r a m się n a jp ie rw szerzej u z a sa d n ić p o trzeb ę sz c z e g ó ło w e g o o k re ś le n ia isto tn y ch o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h , n a s tę p nie w sk a z a ć źródło i zakres tych o b o w ią z k ó w , aby z kolei określić p o s z c z e g ó l ne istotne o b o w iązk i m ałż e ń sk ie o raz ich z n a c z en ie p raw n e.
I. P O T R Z E B A O K R E Ś L E N I A
I S T O T N Y C H O B O W I Ą Z K Ó W M A Ł Ż E Ń S K I C H
W o statn ich latach z n aczn ie w z r o s ła w P o lsc e i w ś w iecie liczb a sp raw są d o w y c h o s tw ierd zen ie n ie w a ż n o śc i m a łż e ń stw a . D o ty c z y to z w ła s z c z a p o s t ę p o w a ń p ro w a d z o n y c h w sąd ach k o ś c ie ln y c h z tytułu n ie z d o ln o ś c i do p o d ję c ia i w y p e łn ie n ia isto tn y ch o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h (kan. 1095, n r 3). Ł ą c z n ie z ro z p ra w a m i z tytułu brak u r o z e z n a n ia o c e n ia ją c e g o (kan. 1095, n r 2), s ta n o w ią one w w ielu sąd ach w P o lsc e p o n a d p o ło w ę w s z y s tk ic h r o z p a tr y w a n y c h
n i e m i e c k i e j a u t o r tej p r a c y w o g ó l e n ie z a j ą ł si ę p r o b l e m e m o k r e ś l e n i a i s t o t n y c h o b o w i ą z k ó w m a ł ż e ń s k i c h . 14 N a t e m a t te g o d r u g i e g o z a g a d n i e n i a z a j ą ł e m s t a n o w i s k o w s w y m r e f e r a c i e w y g ł o s z o n y m 12 w r z e ś n i a 1995 r. n a M i ę d z y n a r o d o w y m S y m p o z j u m K a n o n i s t y c z n y m w P ł o c k u ( b ę d z i e o n w y d r u k o w a n y w 6. t o m i e r o c z n i k a n a u k o w e g o „ l u s m a t r i m o n i a l e ” ). 15 W . G ó r a l s k i , „ D e fe c tu s d is c r e tio n is iu d i c i i ” ja k o ty tu ł n ie w a ż n o ś c i m a łż e ń s tw a , „ S t u d i a P ł o c k i e ” , 1 0 ( 1 9 8 2 ) 8 7 - 9 3 ; t e n ż e , P r o b le m n ie w a ż n o ś c i u m o w y m a łż e ń s k ie j z. ty tu łu n ie z d o ln o ś c i d o p r z y ję c ia i w y p e łn ie n ia z o b o w ią z a ń m a łż e ń s k ic h , [w:] K o ś c ió ł i p r a w o , t. IV , L u b lin 1985, s. 1 8 9 -2 1 1 ; K. L ü d i c k e, C a n o n 1 0 9 5 C IC /1 9 8 3 - C e n e s e u n d E x e g e s e , „ R e v u e d e d r o i t c a n o n i q u e ” , 3 6 ( 1 9 8 6 ) 2 7 - 5 7 ; M. Ż u r o w s k i , N ie z d o ln o ś ć d o p o d ję c ia o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h z p r z y c z y n p s y c h ic z n y c h , „ P r a w o K a n o n i c z n e ” , 2 9 ( 1 9 8 6 ) , n r 3 - 4 , s. 1 5 3 - 1 6 2 ; t e n ż e, P ro b le m r o z e z n a n ia o c e n ia ją c e g o , „ P r a w o K a n o n i c z n e ” , 2 8 ( 1 9 8 5 ) , n r 3- 4, s. 3 -1 5 .
s p r a w 16, a je s z c z e w ię k sz y je s t ich ud ział w n iek tó ry ch trybunałach z a g ra n ic z ny ch , z w ła s z c z a w U SA . N a p rz y k ła d w T ry b u n a le A rch id ie c e zja ln y m w Seattle w 1993 r. w y d a n o p o n a d 400 w y ro k ó w , z czego po n ad 90% w łaśnie z kanonu 1095, nr 2 - 3 lv. Inaczej w y g lą d a sta ty sty k a spraw m a łż e ń sk ic h w sądach d ie c e z ja ln y ch w N ie m c z e ch . N a p rz y k ła d w T ry b u n a le D ie c e z jaln y m w M unster w latach 1 9 8 9 -1 9 9 2 r o z s trz y g n ię c ia z ty tu łó w o k re ślo n y c h w kan. 1095, nr 2 i 3 o b e jm o w a ły ok. 50 % sp raw w I instancji i ok. 38% spraw w II instancji, w 1994 r. zaś udział tych sp raw z m n ie js z y ł się do ok. 25% ogółu spraw w I instancji i ok. 14% o g ó łu spraw w II in s t a n c j i 18. P ro p o rcje z 1994 r. u trz y m u j ą się także w n o w o w n o s z o n y c h spraw ach .
R o z p r a w y m a łż e ń s k ie p ro w a d z o n e z ty tu łó w zaw a rty c h w kan. 1095, nr 2-3 K P K z 1983 r. n a le ż ą do szcz e g ó ln ie tru d n y ch . O k re ślo n e tam d w a n ow e tytuły n ie w a ż n o ś c i m a łż e ń s tw a nie były u w z g lę d n io n e w K PK z 1917 r. S fo rm u ło w a nie tych ty tu łó w - z a ró w n o w k o d e k s ie K o śc io ła ła c iń sk ieg o , ja k i w K o d eksie K a n o n ó w K o ś c io łó w W sc h o d n ic h - je s t je d n y m z w a ż n ie jsz y c h osiągnięć kano- n isty k i i j u r y s p r u d e n c ji p o s o b o ro w e j.
G o d n y z a s ta n o w ie n ia je st fakt, iż w w y ro k a c h Roty R zy m sk iej w ostatnich latach nie m a takiej te n d e n c ji, ja k a o b s e r w o w a n a je st w w ielu trybunałach d ie c e z ja ln y c h . L ic z b a spraw w y r o k o w a n y c h w latach 1984-1990 z tytułów o k r e ś lo n y c h w kan. 1095, n r 2 i 3 w a h a ła się m ięd zy 18 a 38, co stanow i ok. 10- 20% o g ó łu sp raw ro z s trz y g a n y c h w tych latach w R ocie R zym skiej. W 1991 r. n a 132 o s ą d z o n e w R ocie sp ra w y b y ło 51 spraw , w których w y stę p o w a ły tytuły z kan. 1095, n r 2-3, a w ięc w y s tą p iły one ju ż w ok. 38% s p r a w 19. W 1992 r.
16 T a k j e s t s ta le o d r. 19 8 4 w T r y b u n a l e G d a ń s k i m (z w y j ą t k i e m sp r a w w II in stan c ji w r. 1992 ). N i e w i e l e m n i e j t a k i c h s p r a w j e s t w T r y b u n a l e W a r m i ń s k i m w I in sta nc ji ( o d 1988 r . ), w II i n s t a n c ji z a ś s p r a w y z t y c h t y t u ł ó w s t a n o w i ą z d e c y d o w a n ą w i ę k s z o ś ć w s z y s t k i c h r o z p a t r y w a n y c h p o s t ę p o w a ń . Z j a w i s k o to j e s z c z e b a r d z i e j w i d o c z n e j e s t w T r y b u n a l e L u b e l s k i m , g d z ie u dzi ał s p r a w z t y t u ł ó w o k r e ś l o n y c h w ka n. 109 5, n r 2 -3 w z r ó s ł z 2 0 % w 1 9 8 4 d o 9 0 % w r. 1988.
17 N a p i e r w s z y r z u t o k a d z i w n y w y d a j e się f a k t, iż nie m a w ty m są d z i e w y r o k ó w n e g a t y w n y c h . Je s t to j e d n a k s p o s t r z e ż e n i e p o w i e r z c h o w n e , w s y t u a c j a c h b o w i e m , g d y z e b r a n e d o w o d y p r z e m a w i a ł y z a w y d a n i e m w y r o k u n e g a t y w n e g o , s t r o n i e p o w o d o w e j r a d z o n o w y c o f a ć s p r a w ę , co t e ż o n a c z y n i ł a . W y p a d a z a u w a ż y ć , ż e t a k i e k o ń c z e n i e s p r a w nie s p r z y j a s p r a w i e d l i w e m u ich o s ą d z a n i u w p r z y s z ł o ś c i . Z e b r a n y m a t e r i a ł d o w o d o w y , c z a s e m m a j ą c y j e d n o z n a c z n ą w y m o w ę , nie z n a l a z ł b o w i e m o d z w i e r c i e d l e n i a w w y r o k u , a w m o ż l i w y m p o n o w n y m r o z p a t r y w a n i u sp r a w y , z w ł a s z c z a p o d ł u ż s z y m c z a s i e , tr u d n ie j b ę d z i e d o t r z e ć d o s t a n u f a k t y c z n e g o i w y d a ć s p r a w i e d l i w y w y r o k . 18 W t r y b u n a l e w M i i n s t e r w i ę k s z y p r o c e n t o w o j e s t u d z ia ł s p r a w z t y t u ł u w y k l u c z e n i a p o t o m s t w a l u b w y k l u c z e n i a n i e r o z e r w a l n o ś c i ; w o k. 90%! są to w y r o k i i d e k r e t y p o z y t y w n e . P o d o b n y j e s t u d z i a ł w y r o k ó w i d e k r e t ó w p o z y t y w n y c h (ok . 88%« w I i n sta n c ji i 100%' w II in st a n c ji ) w s t o s u n k u d o o g ó ł u w y d a w ' a n y c h r o z s t r z y g n i ę ć . W y r o k i n e g a t y w n e s t a n o w i ł y w ty ch la ta ch t y lk o o d 5 d o 15 % w s z y s t k i c h r o z s t r z y g n i ę ć .
udział tych spraw w zró sł do ok. 46 % . Jeśli chodzi o ich w y n ik , to ty lk o w r. 1983 (w roku w ejścia w życie n o w e g o K P K ) w ięcej było sp ra w p r o n u llita te niż pro vinculo. W n a s tę p n y c h zaś latach (do r. 1991) o rz e c z e ń p r o vinculo było od 2 do 5 razy w ięcej niż o rz e c z eń p r o n u llita te 20. D o p ie ro r. 1992 przyniósł p ew n ą ró w n o w a g ę w y ro k ó w p o z y ty w n y c h i n e g a ty w n y c h (po ok. 5 0 % ) 21.
Przy ocenie w y stę p u ją c y c h różnic n ależy u w z g lę d n ić d w ie o k o liczn o ści: 1) spraw y m ałżeń sk ie tra fia ją do Roty R zy m sk iej późn iej niż do tr y b u n a łó w diecezjalnych; 2) trybunały d ie c e z jaln e u w z g lę d n ia ją w p ó ź n ie js z y c h r o z s t r z y g nięciach z a m ie sz c za n e w w y ro k a c h Roty R z y m sk ie j in te rp re ta cje i w y ja ś n ie n ia . J ed n ak w ydaje się, że god n y uw agi je st p ew ie n ro z d ź w ię k w s p o s o b ie o rz e k a n ia spraw z tytułów o k re ślo n y c h w kan. 1095, n r 2-3 p o m ię d z y R o t ą R z y m s k ą a niektórym i trybunałam i d iec e z jaln y m i. W y ja ś n ie n ie tej k w estii m o że dać d o kładniejsza an aliza części in iure w y ro k ó w R oty R z y m s k ie j w s p r a w a c h ze w sp o m n ia n y c h tytułów , w p ły w a ją c y c h z w ła s z c z a z t ry b u n a łó w , w k tó ry c h o d m iennie k ształtu ją się p ro p o rc je ty tu łó w i ro z strzy g n ięć.
W ied ząc o tym, że w m in io n y c h latach R ota R z y m s k a k ilk a k ro tn ie częściej w y d a w a ła w yroki nie p o tw ie rd z a ją c e n ie w a ż n o ś c i m a łż e ń s tw a z ty tu łó w w y m i e n ionych w kan. 1095, nr 2 i 3, łatw o m o ż n a z ro z u m ie ć w y p o w ie d z i O jc a św. oraz apele S y g n a tu ry A p o sto lsk iej, k ie ro w a n e do ró ż n y c h try b u n a łó w k o ś c i e l nych, aby nie o rzek ały one zb y t łatw o n ie w a ż n o śc i m a ł ż e ń s t w a 22. W y d a je się, że n a jw ię k s z ą d y scy p lin ę i o g r a n ic z e n ia w tej d z ie d z in ie w p r o w a d z a ć m u s z ą trybunały kościelne w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h . W o k re sie od 1 lipca 1970 do 26 listopada 1983 r. o b o w ią z y w a ły tam specjalne u p ro s z c z o n e n o rm y p o s t ę p o w ania p ro c e so w e g o w sp ra w a c h m a łż e ń s k ic h 2’. N o rm y te były zbyt lib eraln e, a ich p ra k ty c z n e s to so w an ie by ło je s z c z e bardziej lib eraln e. D o p r o w a d z iło to do stw ierd zan ia n iew a ż n o śc i w ielu m a łż e ń s tw (ok. 40 0 0 0 w r. 1982), a p r a k
E d it r i c e V a t i c a n a , 8 3 ( 1 9 9 1 ) V I - X X I V . 20 N p . w r. 1991 na p y t a n i a o n i e w a ż n o ś ć m a ł ż e ń s t w a z t y t u ł u b r a k u w y s t a r c z a j ą c e g o r o z e z n a n i a o c e n i a j ą c e g o p a d t o w w y r o k a c h r o t a l n y c h t y l k o 6 o d p o w i e d z i A f f i r m a t i v a e i 26 o d p o w i e d z i N e g a t i v a e ; na p y t a n i a z a ś o n i e z d o l n o ś ć d o p o d j ę c i a i s t o t n y c h o b o w i ą z k ó w m a ł ż e ń s k i c h d a n o t y l ko 9 o d p o w i e d z i A f f i r m a t i v a e i 32 o d p o w i e d z i N e g a t i v a e . W s z y s t k i e s p r a w y z P o l s k i ( t r z y ) r o z p a t r y w a n e z t y c h ty t u ł ó w u z y s k a ł y w y r o k p r o n u ll i t a t e ; z o b . R R D e c 8 3 ( 1 9 9 1 ) , w y d a n e w 1 9 9 4 r. 21 R R D e c 8 1 ( 1 9 8 9 ) , 84( 1 99 2) ; A ttiv ita d e ! T r ib u n a le A p o s to lic o d e lla R o ta R o m a n a . R e la z io n e A n n u a le (A n n o G iu d iz ia r io 1.1 0 .1 9 9 1 - 3 0 .0 9 .1 9 9 2 ). C i t t ä del V a t i c a n o 199 3, s. 6, 2 2, 61.
“ Z n a n e mi są t a k ie a p e l e k i e r o w a n e d o t r y b u n a ł ó w w P o l s c e , a m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , że s ą o n e k i e r o w a n e t a k ż e d o t r y b u n a ł ó w w i n n y c h k r a ja c h .
2-1 Z o b . H. J. G u t h, E h e s c h e id u n g o d e r E h e n ic h tig k e it? D a s E h e p r o z e s s r e c h t d e r r ö m is c h - k a th o lisc h e n K ir c h e in d e n (IS A s e it d e m Z w e ite n V a tik a n is c h e n K o n z il. F r e i b u r g 199 3, s. 3. 241 - 151; T. P i e r o n e k , N o r m y p o s tę p o w a n ia w s p r a w a c h m a łż e ń s k ic h w y d a n e prz.ez S to lic ę A p o s to ls k ą d la d ie c e z ji S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , „ P r a w o K a n o n i c z n e ” , 1 6 ( 1 9 7 3 ) 1 7 7 -2 0 4 .
ty c z n ie p ra w ie k a ż d e g o m a łż e ń stw a , które o to w n o s iło 24. Nic d z iw n e g o więc, że po o g ło s z e n iu w 1983 r. n o w e g o K P K S to lica A p o sto lsk a nie p rz ed łu ży ła o b o w ią z y w a ln o ś c i ty ch n o rm i try b u n a ły a m e ry k a ń s k ie m u siały d o sto so w a ć się do w y m a g a ń tego K o d e k s u 25.
C z ę s to tliw o ś ć w y s tę p o w a n ia i s p o só b ro z s trz y g a n ia spraw o nie w a ż n o ść m a łż e ń s tw a n a p o d s ta w ie kan. 1095, n r 2 i 3 K P K skłania do p o s ta w ie n ia p y ta nia: g d zie leży p r z y c z y n a tak ró ż n e g o w y k o rz y s ty w a n ia tego kanonu przez p o s z c z e g ó ln e try b u n a ły k o ś cieln e? W y d a je się, że w dużej m ierze w y n ik a to z b raku k ata lo g u is to tn y c h o b o w ią z k ó w m a łż e ń sk ic h .
„S z c z e g ó ln ie d o n io s ły m z a d a n ie m s to ją c y m p rz e d n a u k ą i ju r y s p r u d e n c ją jest w s k a z a n ie k o n k r e tn y c h p ra w - o b o w ią z k ó w m a łż e ń sk ic h [...] w c h o d z ą c y ch w zak res p rz e d m io tu z g o d y m a łż e ń s k ie j”26. W tej sytuacji całk o w ic ie zasadne w y d a je się p o d ję c ie d o g łę b n e g o stu d iu m isto tn y ch o b o w ią z k ó w m ałżeń sk ich . Po u k a z a n iu k o n te k s tu i z n a c z e n ia tego za g a d n ie n ia, p o staram się w tym referacie p rz y n a jm n ie j z a p r o p o n o w a ć p e w n e r o z w ią z a n ia oraz ich z a sto so w an ie w p ra k ty ce s ą d o w e j. S ąd zę, że b liższe o k re śle n ie isto tn y ch o b o w ią z k ó w m ałżeńskich ułatw i p ra c ę nie ty lk o s ę d z io m w y ro k u ją c y m w sp ra w a c h m a łż e ń sk ic h , ale także s ę d z io m a u d y to r o m , o b ro ń c o m w ę z ła m a łż e ń s k ie g o , n o ta riu sz o m , a także b ie gły m są d o w y m . B ę d ą oni lepiej w ie d z ie li, ja k ą w agę n ależy p rz y k ła d a ć do p r z y ta c z a n y c h fa k tó w , ja k o ce n ia ć z e b ran y m ateriał d o w o d o w y , aby ek sp o n o w a ć te w ątki z e z n a ń lub o p in ii b ieg ły ch , które w y ra ź n ie j w s k a z u ją na zdolność do p o d ję c ia is to tn y c h o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h , lub na n ie z d o ln o ść podjęcia w s z y s tk ic h is to tn y c h o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h lub ch o ćb y je d n e g o z nich. Tym sa m y m b ę d ą oni d o sta rc z a li w ięcej w y ra ź n y c h d o w o d ó w p r z e m a w ia jąc y c h za w a ż n o ś c ią lub n i e w a ż n o ś c ią k o n k re tn e g o m a łż e ń stw a .
24 Z o b . G u t h, dz . c y t ., s. 6, 2 1 1 . 25 W r. 1 9 8 4 l i c z b a p r o w a d z o n y c h w U S A s p r a w o n i e w a ż n o ś ć m a ł ż e ń s t w a n i e c o s p a d la , a p o t e m u s t a b i l i z o w a ł a się. N i e m a w i ę c d a l e j t a k ie j t e n d e n c j i w z r o s t o w e j , j a k to m i a ł o m i e j s c e do r. 1983; z o b . t a m ż e , s. 3, 6 - 7 , 186, 2 1 0 , 2 2 3 , 2 38 . 26 W . G ó r a l s k i , P o ję c ie „ b o n u m c o n iu g u m " (k a n . 10 5 5 § 1 k p k ) iv św ie tle o r z e c z n ic tw a R o ty R z y m s k ie j, „ R o c z n i k i N a u k P r a w n y c h ” , 6 ( 1 9 9 6 ) 78.
II. Ź R Ó D Ł O I S T O T N Y C H O B O W I Ą Z K Ó W M A Ł Ż E Ń S K I C H
Tak ja k m a łż e ń s tw o p o ch o d zi od B o g a 27, tak też o b o w ią z k i z nim z w ią z a ne i zeń w y n ik a ją c e p o c h o d z ą od tego sa m e g o T w ó rc y n atu ry . W p ra w ie B o żym n atu raln y m m a ją swe źródło n a jw a ż n ie js z e o b o w ią z k i p o c h o d z ą c e z in s ty tucji u s ta n o w io n y c h p rzez Boga.
W kan. 1095, nr 2 i 3 p ra w o d a w c a k o d e k s o w y d e k la ru je n o r m y w y n ik a ją c e z p raw a n atu ra ln e g o stw ierdzając, iż n ie z d o ln i do z a w a rc ia m a łż e ń s tw a są ci, którzy: 1) „dotknięci są p o w a ż n y m b ra k ie m ro z e z n a n ia o c e n ia ją c e g o co do istotnych p raw i o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h w z a je m n ie p r z e k a z y w a n y c h i p r z y j m o w a n y c h ”; 2) „z p rz y c z y n natury p sy c h ic z n e j nie są zdolni p o d ją ć is to tn y c h o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h ” .
K anoniści są zgodni co do tego, że w s p o m n ia n e n o rm y p o c h o d z ą z p r a w a n aturalnego, a w ięc o b o w ią z u ją nie tylko od chw ili p r o m u lg a c ji o b y d w u o b o w ią z u ją c y ch k o d ek só w , lecz m a ją z a s to s o w a n ie także do m a łż e ń s tw z a w a rty c h w cześniej. Stąd ich w ielkie z n a c z en ie d la p ra k ty k i sądow ej. N o rm y te nie z o s ta ły szcze g ó ło w o ok reślo n e, co p o z o s ta w ia m o ż liw o ś ć in terp retacji z g o d n e j z n a jn o w sz y m i o s ią g n ię c ia m i k a n o n isty k i. Je s t to za d a n ie trudne i o d p o w i e d z i a l ne, a je d n o c z e ś n ie pasjonujące.
P rzed m io tem z o b o w ią z a n ia m a ł ż e ń s k ie g o s ą tylko istotne o b o w ią z k i m a ł ż e ń skie. Ale które z nich są istotne, a które n ie isto tn e ? Nie zo stały one b o w ie m dotąd przez p ra w o d a w c ę k o śc ie ln e g o d o k ła d n ie o kreślone.
Z g o d n ie z n o r m ą z a w a rtą w kan. 19 K P K , jeśli w jak ie jś s p ra w ie nie m a w y sta rc z a jąc o s z c z e g ó ło w e j n o rm y p ra w n e j, n a le ż y o d w o ła ć się do analogii p ra w a lub do ju ry s p ru d e n c ji i p ra k ty k i K urii R z y m s k ie j28. P o le c e n ie o d w o ły w an ia się w o k re ślo n y c h sy tu a c ja c h do „ ju ry s p r u d e n c ji” o z n a c z a o b o w ią z e k sto so w a n ia się sądów niższych instancji do u sta le ń R oty R z y m sk ie j. T a k ą in te r pretację kan. 19 K P K dał Jan P aw eł II w p rz e m ó w ie n iu do R o ty R z y m s k ie j z dnia 23 stycznia 1992 r.29 Jest to in te rp re ta cja z g o d n a z art. 126 K o n s ty tu c ji A p o s to ls k ie j „P a s to r b o n u s " . W inn y ch sp ra w a c h m ałż e ń sk ic h , ro z p a tr y w a n y c h lub ro zstrz y g a n y c h ostatecznie p rzez k o n g re g a c je K urii R z y m sk ie j, ich d y s p o
27 S o b ó r W a t y k a ń s k i II, K o n s ty tu c ja d u s z p a s te r s k a o K o ś c ie le iv ś w ie c ie w s p ó łc z e s n y m „ G a u d iu m e t s p e s " , n r 48; z o b . też: P i u s X I , E n c y k lik a „ C a s li c o n n u b i i " , „ A c t a A p o s t o l i c a e S e d i s ” , 2 2 ( 1 9 3 0 ) 5 4 3 - 5 5 5 . 28 N a a n a l o g i e p r a w a w s k a z u j ą w s w o i c h p r a c a c h k a n o n i ś c i i d o ich p o g l ą d ó w w tej k w e s t i i o d w o ł a m się p ó ź n ie j. 29 „ L ’O s s e r v a t o r e R o m a n o ” , 2 4 g e n n a i o 1 992 , s. 5; z o b . H. P r e e, A u s d e r R e c h ts p r e c h u n g d e r R o ta R o m a n a . A u s g e w ä h lte F r a g e n d e r G e r ic h ts ja h r e 1989190 - 1 9 9 3 1 9 4 , „ D e p r o c e s s i b u s m a t r i m o n i a l i b u s ” ( B e r l i n ) , 1(199 4) 9 7, 100. T e k s t t e g o p r z e m ó w i e n i a j e s t o p u b l i k o w a n y t a k ż e w „ Iu s E c c l e s i a e " , 4 ( 1 9 9 2 ) 7 2 1 - 7 2 4 .
z ycje i w y ty c z n e n a le ż y tra k to w a ć ja k o ź ró d ło p o m o c n ic z e w ro zu m ien iu kan. 19 K PK .
W p ra c y s ą d ó w k o śc ie ln y c h w ie lk ie z n a c z e n ie m a ją więc n ajn o w sze o r z e c z e nia R oty R z y m s k ie j. O b e c n ie są one p u b lik o w a n e w zasadzie ju ż po 5 latach od w y d a n ia w y ro k u (a nie po 10 latach, j a k to by ło daw niej). Jed y n ie w „ M o n i to r E c c le s ia s tic u s ” n ie lic z n e w y ro k i p u b lik o w a n e są w cześniej, n aw et po roku. O m ó w ie n ie zaś n a jn o w s z y c h w y r o k ó w zn a le ź ć m o ż n a w roczniku „A ttivita del T rib u n a le A p o s to lic o d ella R o ta R o m a n a . R e la z io n e A n n u a le ”30.
W s p r a w o z d a n iu R oty R zy m sk ie j za ro k 1992 stw ie rd z a się, że istotne o b o w iązk i m a łż e ń s k ie w y n ik a ją nie tylko z tra d y c y jn y c h trzech (au g u sty ń sk ich ) d ó b r m a łż e ń s tw a , lecz z i n te g r u m o b ie c tu m c o n s e n s u s m a trim o n ia lis, zgodnie z n o r m a m i za w a rty m i w kan. 1055 § 1 i 1056 K P K 31. A. S tan k iew icz w w y r o ku z 23 c z e r w c a 1988 r. stw ierd za, że is to tn e o b o w ią z k i m ałżeńskie w y n ik a ją z trz e c h tr a d y c y jn y c h d ó b r m a łż e ń s tw a i z b o n u m c o n iu g u m (kan. 1055 § l ) 32.
W w y ro k u z 4 m a rc a 1992 r. D. Faltin stw ie rd z a , że istotne ob o w iązk i m a ł ż e ń sk ie z n atu ry rzeczy n a le ż ą do istoty p rz y m ie rz a m ałżeńskiego; przeto z d o l n ość ich p o d ję c ia w in n a m ieć takie sa m o z n a c z en ie praw n e, jak cele m a łż e ń stw a lub je g o istotne p r z y m io ty 33. N u p tu rie n c i p o w in n i nie tylko abstrakcyjnie ro z u m ie ć u p ra w n ie n ia i o b o w ią z k i m a łż e ń s k ie (oraz u k ie ru n k o w a n ie m a łż e ń stw a), lecz p o n a d to w inni m ieć z d o ln o ś ć ś w ia d o m e g o ich przyjęcia i w iernego w y p e łn ie n ia 34.
T a k ż e k an o n iśc i z a jm u ją c y się is to tn y m i o b o w ią z k a m i m ałżeń sk im i są z g o d ni, że są one z a w a rte w o g ó ln ie o k re ś lo n y c h w K o d e k sie (kan. 1055 i 1056) c e la c h m a łż e ń s tw a oraz je g o p rz y m io ta c h . S z u k a ją oni istotnych o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h w trzech tra d y c y jn y c h lub j u ż w czte re ch (łącznie z bo n u m c o n iu g u m ) d o b r a c h m a łż e ń s tw a albo w p r z e d m io c ie zg o d y m a łż e ń s k ie j33, jak to su g e ru je s p ra w o z d a n ie R o ty R zy m sk ie j.
'° D o s t ę p p o l s k i c h s ą d ó w k o ś c i e l n y c h d o n a j n o w s z y c h w y r o k ó w i o p r a c o w a ń j e s t k o n i e c z n y , j e ś li m a j ą o n e d o g ł ę b n i e a n a l i z o w a ć f a k t y c z n e s y t u a c j e i w y d a w a ć d o b r z e u z a s a d n i o n e w y r o k i .
' ' A ttiv ità d e l T r ib u n a le A p o s tó lic a (1 9 9 1 -9 2 ) , s. 31 , 6 4 - 6 5 ; z o b . w y r o k z 4 m a r c a 1992 r., c. F a l t i n , „ M o n i t o r E c c l e s i a s t i c u s ” , 2 9 ( 1 9 9 4 ) 4 95 .
32 R R D e c , 8 0 ( 1 9 8 8 ) 417 .
' ' Z o b . „ M o n i t o r E c c l e s i a s t i c u s ” , 2 9 ( 1 9 9 4 ) 4 95. 34 A ttiv ità d e l T r ib u n a le A p o s to lic o , s. 61.
" ' Ż u r o w s k i , N ie z d o ln o ś ć d o p o d ję c ia o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h , s. 159 -1 60; zob. M . F. P o m p e d d a, I n c a p a c ita d i n a tu r a p s ic h ic a , [w:] M a tr im o n io c a n ó n ic a f r a tra d iz io n e e r in n o v a m e n to , B o l o g n a 1985 s. 146; E. D a v i n o, L ' in c a p a c ita p s ic o ló g ic a a c o n tr a ir e m a tr im o n io d a l C ó d ic e P io - B e n e d e ttin o a l n u o v o C ó d ic e d i D ir itto C a n ó n ic a , [w:] G iu s tiz ia e S e r v iz io , N a p o l i 1 9 8 4 s. 138; C ó d ig o d e D e r e c h o C a n ó n ic o . E d ic ió n b ilin g u e c o m e n ta d a [wyd. p r z e z p r o f e s o r ó w P a p i e s k i e g o U n i w e r s y t e t u w S a l a m a n c e ] , M a d r i d 1 9 8 8 8, s. 530.
I I I . Z A K R E S I S T O T N Y C H O B O W I Ą Z K Ó W M A Ł Ż E Ń S K I C H
O ile kanoniści w łoscy, h isz p a ń sc y i p o lsc y sta ra ją się j a k n a jb a rd z ie j s p r e cy z o w a ć istotne ob o w iązk i m ałżeń sk ie, o tyle w ię k sz o ść k a n o n is tó w n i e m i e c kich ujm uje te o b o w ią z k i b a rd z o o g ó ln ik o w o , nie w y c h o d z ą c w ła ś c iw ie p o z a sfo rm u ło w a n ia k o d e k s o w e -’6.
T ru d n o sporządzić d o k ła d n ą i p e łn ą listę isto tn y ch p raw i o b o w i ą z k ó w m a ł żeńskich. W ich o k re ś le n ia c h o g ó ln y c h z a w ie r a ją się b o w ie m u p r a w n i e n i a i obow iązki bardziej s z c z e g ó ło w e . Z a c h o d z i tu z re s z tą z ja w is k o p o d o b n e ja k przy o k reślan iu celów m ałżeń stw a: w c e lach o g ó ln y c h m i e s z c z ą się z a d a n ia b ardziej szczeg ó ło w e. B. R odricks i F. Gil H ellin ja k o isto tn e o k r e ś la ją o b o w ią z k i o d n o szące się ogólnie do j e d n o c z ą c e g o i p r o k r e a c y jn e g o asp e k tu m a łż e ń s tw a albo od p o w ia d a ją c e d w o ja k ie m u u k ie ru n k o w a n iu m a łż e ń stw a : n a b o n u m c o n iu g u m i b o n u m p r o l i s 31. N ie k tó rz y istotne p ra w a i o b o w ią z k i m a łż e ń s k ie w y p r o w a d z a j ą z m ałżeńskiej w sp ó ln o ty ż y cia i m iłości, n ie ro z e rw a ln e j w ie rn o ś c i, a także ze sk ie ro w a n ia m a łż e ń s tw a na w y c h o w a n ie (a nie tylko na z ro d z e n ie ) p o t o m s tw a 38.
S krótow e n aśw ie tle n ie isto tn y ch p ra w i o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h z a w a rte zostało w m o n o g ra fii ks. prof. W. G ó ra ls k ie g o pt. K a n o n ic z n a z g o d a m a ł ż e ń ska (G dańsk 1991) ’9. W św ietle p rz e p r o w a d z o n y c h tam an a liz z b o n u m p r o lis i b o n u m c o n iu g u m w y n ik a ją o k re ślo n e p ra w a m a łż e ń s k ie (u p r a w n ie n ia i o b o wiązki), co do k tó ry ch n u p tu rie n c i p o w in n i m ieć z d o ln o ść ich w y p e łn ie n ia . W e d łu g prof. G ó ra lsk ie g o zakres isto tn y ch p ra w i o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h je st szerszy niż zakres istotnych e le m e n tó w m a łż e ń s tw a (o k tó ry c h m o w a w kan. 1101 § 2). Istotne e le m e n ty m a łż e ń s tw a w y n i k a j ą - j e g o z d a n ie m - ty lk o z c elów m ałżeń stw a, p ra w a i o b o w ią z k i zaś - z c e ló w oraz is to tn y c h p r z y m io tó w m a łż e ń s tw a 40.
36 Z o b . L ii d i c k e, art. c y t., s. 5 1 - 5 3 . L ii d i c k e o d r z u c a p o t r z e b ę b l i ż s z e g o o k r e ś l a n i a i s t o t n y c h o b o w i ą z k ó w m a ł ż e ń s k i c h ( t a m ż e , s. 5 5 - 5 6 ) , c o j e s t z g o d n e z j e g o o g ó l n ą k o n c e p c j ą m a ł ż e ń s t w a ; z o b . t e n ż e , U e ilig u n g s a m t: E h e (c. 10 5 5 - 1 1 6 5 ), [w:] M iin s te r is c h e r K o m m e n ta r zu m C IC , E s s e n 1985- (11 E r g . - L f g . X I 19 89) a d 105 5, n r 4.
' B. R o d r i c k s, T h e I n v a lid a tin g E x c lu s ió n o f „ b o n u m c o n iu g u m " in M a tr im o n ia l C o n - se n t, R o m a e 1989, s. 80; F. G i l H e l l i n , A s p e c to s u n itiv o y p r o c r e a tiv o d e l s e r d e l m a tr i m o n io y d e la v id a c o n y u g a l, [w :] P e r s o n a , v e ritá e m o r a le , R o m a 1 98 7, s. 7 4 9 - 7 5 6 .
38 P. J. V i 1 a d r i c h, II c o n s e n s o m a t r i m o n i a d , [w :] C ó d ic e d i d ir itto c a n ó n ic o , E d . P. L o m b a r d i a , J. I. A r rie ta , L. C a s t i g l i o n e , t. II, R o m a 1 98 6, s. 7 8 0 ; p o d o b n i e u w a ż a T. P a w - 1 u k, P r a w o k a n o n ic z n e w e d łu g K o d e k s u J a n a P a w ła II, t. III: P r a w o m a łż e ń s k ie , O l s z t y n 198 4, s. 159.
39 Z o b . s. 4 5 - 4 6 , 6 0 - 6 4 . 40 T a m ż e , s. 5 8 - 6 0 .
U jm u ją c rz e c z w in n y m a s p e k c ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , że istotne p ra w a i o b o w iązk i m a łż e ń s k ie w y p ł y w a j ą z c z te re c h u z n a n y c h w k o d e k sie d ó b r m ałżeń stw a, a m ia n o w ic ie : z d o b r a p o to m s tw a , d o b r a m a łż o n k ó w , d o b ra je d n o śc i i dob ra s a k ra m e n tu ( n i e r o z e r w a ln o ś c i) 41. W w y lic z e n iu tym m ie s z c z ą się p e w n e tre ś c io w e p o w tó r z e n ia , lecz je s t o n o z b liż o n e do p rz e d s ta w io n e j konstatacji ze sp ra w o z d a n ia r o c z n e g o R o ty R z y m sk ie j.
W y d a je się, że p ra w a i o b o w ią z k i w y n ik a ją c e z isto tn y ch p rz y m io tó w m a ł ż e ń s tw a p o k r y w a j ą się w d u ż y m s to p n iu z tym i, które w y n ik a ją z celó w m a ł żeń stw a , a z w ła s z c z a z b o n u m c o n i u g u m 42.
N a p o d s ta w ie p o w y ż s z y c h u sta le ń (nie p o m ija ją c też z a s y g n a liz o w a n y c h tru d n o śc i) n a le ż y z a s ta n o w ić się, ja k ie k o n k re tn e o b o w ią z k i m a łż e ń s k ie n a le ż ą do isto tn y ch , j a k o d r ó ż n ić je od n ie is to tn y c h i ja k je u sy ste m a ty z o w a ć .
I V . P O S Z C Z E G Ó L N E I S T O T N E O B O W I Ą Z K I M A Ł Ż E Ń S K I E
W u r z ę d o w y m s p r a w o z d a n iu z d z ia ła ln o śc i R oty R z y m sk ie j za rok 1991/92 s tw ie rd z o n o w y ra ź n ie , że w ż a d n y m w y ro k u ro ta ln y m nie p o d a n o do tąd pełnego k atalo g u p ra w i o b o w i ą z k ó w m a łż e ń s k ic h , o których m o w a w kan. 1095, n r 2 i n r 3 43. W s p r a w o z d a n iu ty m w y c z u w a się ja k b y n ie d o sy t z tego p o w o d u .
S ę d z ia r o ta ln y C. B u rk ę w w y r o k u z 22 lip ca 1993 r. ta k że w sk a z u je na k o n ie c z n o ś ć sz c z e g ó ło w e g o o k re ś le n ia isto tn y ch p r a w -o b o w ią z k ó w m ałżeń sk ich . S tw ie rd z a on, że nie m o ż n a u d o w o d n ić b ra k u ro z e z n a n ia o c e n ia ją ce g o lub n ie z d o ln o ś c i, o k r e ś lo n y c h w kan. 1095, n r 2 i 3, jeśli nie w y k aże się, ja k a a n o m a lia w d a n y m p r z y p a d k u b y ła p r z y c z y n ą b raku ro z e z n a n ia lub n iezd o ln o ści, i k tó re g o is to tn e g o o b o w ią z k u m a ł ż e ń s k ie g o - lub o b o w ią z k ó w - dotykała; jeśli a n o m a lia d o ty c z y ła ty lk o o b o w ią z k u n ie isto tn e g o , nie m oże ona w p ły w a ć na w a ż n o ś ć zg o d y m a łż e ń s k ie j .
M o ż n a ju ż sp o tk a ć w y ro k i, w k tó ry c h w y s u w a się p e w n e k o n k retn e p ro p o z y cje, ja k ie p r a w a i o b o w ią z k i m a łż e ń s k ie uznać n ależy za istotne, a jakie za n ie is to tn e 45. W w y ro k u z 23 c z e r w c a 1988 r. p róbę ta k ą p o d ją ł A. S ta n k ie w i c z 46, a w r. 1993 - w s p o m in a n y j u ż B u r k ę 47. 41 T a m ż e , s. 45 ; z o b . t e n ż e , „ D e fe c tu s d is c r e tio n is iu d ic ii" j a k o ty tu ł n ie w a ż n o ś c i m a łż e ń s tw a , „ S t u d i a P ł o c k i e ” , 1 0 ( 1 9 8 2 ) 8 8 - 9 1 . 42 O p i n i ę tę p o t w i e r d z a a n a l i z a n a j n o w s z y c h w y r o k ó w R o t y R z y m s k i e j , z o b . A ttiv ilä d e l T r ib u n a le A p o s tó lic a , s. 31, 6 5 - 6 6 . 43 T a m ż e , s. 31. 44 „ M o n i t o r E c c l e s i a s t i c u s ” , 2 9 ( 1 9 9 4 ) 5 1 1 - 5 1 2 .
45 A ttiv itá d e l T r ib u n a le A p o s tó lic a , s. 31, 3 3 - 3 5 , 6 4 - 6 6 . 46 R R D e c , 8 0 ( 1 9 8 8 ) 4 17 .
Nie s p o tk a łe m do tąd p ró b y s y s te m a ty c z n e g o o p r a c o w a n ia i u ło ż e n ia o b o w ią z k ó w m a łż e ń sk ic h . U w a ż a m , że n ie m o ż liw e je s t p o d z ie le n ie ich n a te, ja k ie w y n ik a ją z istotnych p rz y m io tó w m a łż e ń s tw a i te, które w y n i k a j ą z c e ló w m a ł żeństw a. Ale k o n ie c z n e je st w y ró ż n ie n ie o b o w ią z k ó w is to tn y c h od n ie is to tn y c h . U w a ż a m rów nież, iż nie da się w y ra ź n ie o d d z ie lić ty ch o b o w ią z k ó w , ja k ie słu ż ą d o b ru m a łż o n k ó w , od tych, które s ł u ż ą d o b ru p o to m s tw a . D la te g o p o d e j m ując p róbę ich u sy s te m a ty z o w a n ia , p o s ta r a m się je uło ży ć w n a s tę p u ją c e j kolejności: od o b o w ią z k ó w m a ją c y c h n a jw ię k s z e z n a c z e n ie d la m a łż o n k ó w do tych, które są c o raz bardziej w a ż n e dla p o to m s tw a .
N a p o d sta w ie analiz p rz e p r o w a d z a n y c h w w y r o k a c h r a ta ln y c h o raz n ie lic z n y ch d o ty c h c z a s w y w o d ó w k a n o n istó w w tej m aterii m o ż n a u zn ać, że do is to t nych o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h należą:
1) O b o w ią z e k z a c h o w a n ia w ie rn o śc i ( w y łą c z n o ś c i) m a ł ż e ń s k ie j48. W y n ik a on z d y sp o zy cji kan. 1055 § 1, g d zie o k re ś la się m a łż e ń s tw o j a k o „ w s p ó ln o tę całeg o ż y c ia ” , oraz z kan. 1056, który s tw ie rd z a , że j e d n y m z is to tn y c h p r z y m iotów m a łż e ń s tw a je st je d n o ś ć .
2) O b o w ią z e k lu d zk ieg o (k u m a n o m o d o ) p o ż y c ia in ty m n e g o ze w s p ó ł m a ł ż o n kiem , czyli o b o w ią z e k in ty m n o ści fiz y c z n e j. O b o w ią z e k ten w y n ik a z kan. 1055 § 1 i kan. 1061 § 1 K PK . P o ż y c ie m a łż e ń s k ie m a się o d b y w a ć w s p o só b „ lu d z ki i n a tu r a ln y ”49. D latego też niezd o ln i do z a w a r c ia m a łż e ń s tw a są ci, którzy nie p o tra fią w taki sposób p ro w a d z ić p o ż y c ia in ty m n e g o . O tym , że d o k o n y w a nie aktów m a łż e ń sk ic h w sp o só b ludzki je s t w y m a g a n i e m isto tn y m , ś w ia d c z y sfo rm u ło w a n ie kan. 1061 § 1, gdzie p r a w o d a w c a stw ie rd z a , że m a łż e ń s tw o „ze swej natury u k ie ru n k o w a n e ” je st na akty m a łż e ń s k ie p o d e jm o w a n e k u m a n o m o d o i p e r se zdolne do z ro d z e n ia p o to m s tw a . P rz e z z a w a rc ie m a łż e ń s tw a s tr o ny p rz e k a z u ją sobie zatem p ra w o do aktów m a łż e ń s k ic h o d b y w a n y c h w s p o só b ludzki i n aturalny.
N ie z d o ln o ść do takiego p o ż y c ia w y n ik a ć m o ż e nie tylko z trw ałej im p o ten cji sen su stricfo, lecz także z p rz y c z y n y n atu ry p s y c h ic z n e j ( z w ła s z c z a p s y c h o seksualnej), np. h o m o s e k s u a liz m u , n im f o m a n ii, tr a n s s e k s u a liz m u , sa d y z m u itp.50 T y lk o wtedy, gdy n ie z d o ln o ść w y p ły w a z p rz y c z y n y n atu ry p s y c h ic z n e j,
47 W y r o k z 2 2 l i p c a 1993 r., „ M o n i t o r E c c l e s i a s t i c u s ” 2 9 ( 1 9 9 4 ) 5 1 5 - 5 1 7 . 48 S t a n k i e w i c z, art. c y t., s. 4 17; B u r k e, art. c y t . , s. 5 17.
49 F. G i l d e las H e r a s, L a in c a p a c id a d p a r a a s u m ir la s o b lig a c io n e s e s e n c ia le s d e l m a tr im o n io (su tr a ta m ie n to e n lo s tr ib u n a le s e c le s iá s tic a s e s p a ñ o le s ) , „ I u s C a n o n i c u m ” , 2 7 ( 1 9 8 7 ) 2 8 7 - 2 8 9 .
50 Z o b . B u r k e, art. cy t., s. 5 1 5 ; G ó r a 1 s k i, K a n o n ic z n a zg o d a m a łż e ń s k a , s. 6 0 - 6 2 ; P a w 1 u k. dz. cy t., s. 15 9-1 6 0 ; B. S c h i n k e l , S te r ilis a tio n in m o r a lth e o lo g is c h e r u n d k ir c h e n r e c h tlic h e r S ic h t, „ Ö s t e r r e i c h i s c h e s A r c h i v f ü r K i r c h e n r e c h t ” , 1 8 ( 1 9 8 9 ) 1 5 9 -1 6 0 ; U. N a- v a r r e t e, N o v a e m e th o d i te c h n ic a e p r o c r e u tio n is h u m a n a e e t iu s c a n o n ic u m m a tr im o n ia le ,
sp ra w ę n ie z d o ln o ś c i do p o ż y c ia in ty m n e g o m o ż n a ro z p a try w a ć na po d staw ie kan. 1095, n r 3.
3) O b o w ią z e k t w o rz e n ia w s p ó ln o ty życia m a łż e ń sk ie g o , d o p e łn ia n ia się w sferze nie tylko cielesn ej, lecz także d u ch o w e j. W y n ik a on z kan. 1055 § 1 oraz kan. 1063, n r 1 i 4. C h o d z i tu o o b o w ią z e k n a w ią z a n ia m ię d z y o s o b o w y c h rela cji m a łż e ń s k ic h 51, czyli o b o w ią z e k in ty m n o śc i d u ch o w e j, ja k go ok reśla B u r k ę 52. D o realizacji b o n u m c o n iu g u m k o n ie c z n a je s t je d n o ś ć d u c h o w a m a łż o n k ów i w ła ś c iw e relacje in te rp e rs o n a ln e m ię d z y n im i55. P rz e ja w e m n iezd o ln o ści realiz a cji b o n u m c o n iu g u m je s t w ięc n ie z d o ln o ś ć n a w ią z a n ia relacji in te rp e r so n a ln y c h i u tw o r z e n ia w s p ó ln o ty ż y c ia m ałż e ń sk ie g o .
M a łż o n k o w ie m a ją p r a w o w s p ó ln e g o za m ie sz k iw a n ia, g d y ż bez tego nie m o g lib y stw o rz y ć je d n o ś c i d u c h o w e j i p r a w d z iw e j w s p ó ln o ty życia. O soba n i e z d o ln a - z p rz y c z y n t k w ią c y c h w n a tu rz e p sy ch ic z n e j - do w s p ó ln e g o z a m ie s z k iw a n ia ze w s p ó łm a łż o n k ie m (a nie m ie s z k a ją c a po tem od d zieln ie z k o n ie c z n o ś c i) nie je s t z d o ln a do w a ż n e g o z a w a rc ia m a łż e ń s tw a 54.
4) O b o w ią z e k ś w ia d c z e n ia w s p ó łm a łż o n k o w i p o m o c y . O b o w ią z e k ten w y r a ź nie w y m ie n io n y był (jako cel m a łż e ń s tw a ) w kan. 1013 § 1 K P K z 1917 r. W n o w y m K o d e k s ie nie m ó w i się o n im no m in a tim , lecz je st on zaw arty w o b o w ią z k u troski o d o b ro w s p ó ł m a ł ż o n k a (kan. 1055 § 1). M ó w ią o nim dalej a u d y to rz y rotalni, np. w w y r o k a c h z lat 1 9 8 4 -1 9 8 8 55. Nie m o g ą zaw rzeć m a ł ż e ń s tw a ci n u p tu rie n c i, k tó rz y nie s ą zdolni do ofiarności i p o sta w y altruis- tycznej w o b e c w s p ó łm a łż o n k a , do w z a je m n e g o d a ro w a n ia się, co zak ła d a o k r e ś lony s to p ie ń d o jr z a ło ś c i56.
„ P e r i ó d i c a ” , 7 7 ( 1 9 8 8 ) 8 6 - 8 7 . 51 S t a n k i e w i c z , ar t, cy t. ( n r 5) , s. 4 1 7 - 4 1 8 ; z o b . G ó r a l s k i , K a n o n ic z n a zg o d a m a łż e ń s k a , s. 6 0 - 6 4 ; p o d o b n i e u w a ż a : V i 1 a d r i c h, art. c y t., s. 7 81 . 52 B u r k e, art. c y t . , s. 5 1 5 - 5 1 7 . 53 N a te n t e m a t w y p o w i a d a się m . i n . E. D a v i n o w w y r o k u r a t a l n y m z 27 k w i e t n i a 1993 r. - „ M o n i t o r E c c l e s i a s t i c u s ” , 2 9 ( 1 9 9 4 ) 4 6 9 - 4 7 0 ; z o b też: F. B e r s i n i. / / n u o v o d ir itto c a n ó n ic o m a tr im o n ió le . C o m m e n to g i u r i d i c o - t e o l o g i c o - p a s t o r a l e , T o r i n o 1 9 8 3 2, s. 8 3 - 8 4 , L e u m a n n ; G i l d e las H e r a s, ar t, c y t., s. 2 7 1 - 2 7 2 ; Ż u r o w s k i , N ie z d o ln o ś ć d o p o d ję c ia o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h , s. 1 5 9 - 1 6 0 . 54 G i 1 d e las H e r a s, art. cy t., s. 2 71. • ^ S t a n k i e w i c z , art. c y t ., s. 4 1 7 ; z o b . G ó r a l s k i , K a n o n ic z n a zg o d a m a łż e ń s k a , s. 6 0 - 6 4 ; p o d o b n i e u w a ż a : V i I a d r i c h, art. c y t., s. 781.
56 A ttiv itá d e l T r ib u n a le A p o s tó lic o , s. 65 ; z o b . D . d e C a r o , L a c o s id e tla ..in c a p a c ita p s ic o ló g ic a " in r ife r im e n to a lia v a lid itá d e l c o n s e n s o m a tr im o n ia le se c a n d o il d ir itto c a n ó n ic o , „ M o n i t o r E c c l e s i a s t i c u s ” , 1 0 8 ( 1 9 8 3 ) 2 2 0 , 2 2 9 - 2 3 0 ; G i l d e las H e r a s, art. cy t., s. 272; S. V i 1 1 e g g i a n t e, II b o n u m c o n iu g u m e l'o g g e l t o d e l c o n s e n s o m a tr im o n ia le in d iritto c a n ó n ic o , „ M o n i t o r E c c l e s i a s t i c u s ” , 3 0 ( 1 9 9 5 ) , z. 1-2, s. 3 23 .
5) O b o w ią z e k p rz y c z y n ia n ia się do d o b ra w s p ó łm a łż o n k a (b o n u m c o n iu g u m ). W y n ik a on w p ro st z zapisu kan. 1055 § 1, g d z ie o k re ś la się, że ka ż d e m a ł żeństw o ma z m ierzać do d o b ra m a łż o n k ó w . C h o d z i tu z w ła s z c z a o tro sk ę o inne ele m e n ty d o b ra w s p ó łm a łż o n k a , które z o s t a n ą p rzez j u r y s p r u d e n c ję u zn an e za istotne ele m e n ty szeroko ro z u m ia n e g o b o n u m c o n iu g u m . N a o b o w ią z e k u w z g lę d n ia n ia także inn y ch ele m e n tó w , p o z a j u ż w y m ie n io n y m i, w s k a z u je w je d n y m z w y ro k ó w S ta n k ie w ic z 37. S. V ille g g ia n te ta k że p rz y z n a je , że w p o j ę ciu bo n u m c o n iu g u m z a w ie ra się w iele s z c z e g ó ło w y c h d ó b r 38, a w ięc także i o b o w ią z k ó w m ałżeń sk ich .
6) O b o w ią z e k n ie ro z e rw aln o ś ci, czyli d o z g o n n e j więzi m a ł ż e ń s k ie j39. Jest to je d e n z n ajisto tn ie jsz y c h o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h , a je g o r o z u m ie n ie i z d o l ność podjęcia w y d a ją się być co raz bardziej z a g ro ż o n e .
7) O b o w ią z e k p o ż y c ia in ty m n e g o z m ie r z a ją c e g o do z ro d z e n ia p o to m s tw a , a więc p o ż y c ia n a tu ra ln e g o , w y n ik a z kan. 1055 § 1 i kan. 1061 § 1 K P K oraz z in terpretacji tych k an o n ó w d o k o n a n e j p rz e z R otę R z y m s k ą 60. O b o w ią z k u tego nie m oże spełnić o so b a o b c ią ż o n a n i e p r z e z w y c ię ż a ln ą a w e r s ją do z ro d z e n ia dziecka, a m oże się to p rzejaw iać w o b s e s y jn y m n a s ta w ie n iu p rz e c iw p o c z ę c iu lub zrodzeniu d ziecka, np. p o p rz e z stałe s t o s o w a n ie śro d k ó w a n ty k o n c e p c y jn y c h lub stałą g o to w o ść d o k o n a n ia aborcji, aby n ie d o p u śc ić do z ro d z e n ia p o t o m stwa.
8) O b o w ią z e k p rz y ję c ia p o to m s tw a p o c z ę te g o (z ro d z o n e g o ) ze w s p ó ł m a ł ż o n kiem. O b o w ią z e k ten w y n ik a z w y żej w y m ie n io n y c h k a n o n ó w i w y ja ś n ie ń sę dziów ra ta ln y c h 61.
9) O b o w ią z e k o d p o w ie d z ia ln o śc i za ro d z in ę w y p ły w a m .in. z kan. 1055, 1056, 1063, 1151. O g ó ln a i w ie lk a n ie o d p o w ie d z ia ln o ś ć k o n tra h e n ta z a w ie ra w sobie n ajczęściej także n ie z d o ln o ść p o d ję c ia o d p o w ie d z ia ln o ś c i za ro d zin ę; ale w każd y m p rz y p a d k u n ależy tę n ie z d o ln o ś ć u d o w o d n i ć 62. 10) O b o w ią z e k w y c h o w a n ia p o to m s tw a . W y n ik a on z kan. 2 2 6 § 2, 1055 § 1 i kan. 1136 KPK . W d w u z w y m ie n io n y c h k a n o n ó w m ó w i się w y ra ź n ie o 57 S t a ti k i e w i c z, art. c y t., s. 4 1 7 ; z o b . Ż u r o w s k i , N ie z d o ln o ś ć d o p o d ję c ia o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h , s. 159; F. R. A z n a r G i l , L a in c id e n c ia d e la s d e v ia c io n e s s e x u a le s en e l c o n s e n tim ie n to m a tr im o n ia l (¡ 9 6 5 - 1 9 8 4 ), „ R e v i s t a e s p a ñ o l a d e d e r e c h o c a n ó n i c o ” , 4 1 ( 1 9 8 5 ) 10 5-118. 38 V i 1 1 e g g i a n t e, art. cy t., s. 3 05 . 39 S t a n k i e w i c z, art. cy t., s. 4 17 ; B u r k e, art. c y t ., s. 5 1 5 - 5 1 6 . W a r t o z a z n a c z y ć , że z z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a r o d z i si ę d o z g o n n y , a n ie w i e c z y s t y , j a k to o d d a n o w p o l s k i m t ł u m a c z e n i u K P K , w ę z e t m a ł ż e ń s k i ; zo b. k a n . 113 4. 60 S t a n k i e w i c z, art. cy t., s. 4 17 ; B u r k ę , art. c y t ., s. 5 15 ; p o r. k a n . 10 96 § 1. 61 Z o b . np. S t a n k i e w i c z, art. c y t ., s. 4 1 7 . 62 B u r k e, art. c y t., s. 517 .
tym, że w y c h o w a n ie d zieci je s t „ b a rd z o p o w a ż n y m ” lub „ n a jp o w a ż n ie js z y m ” o b o w ią z k ie m ro d z ic ó w . N i e z d o ln o ś ć w y c h o w a n ia p o to m s tw a u z n a w a n a jest p rz e z n ie k tó r y c h k a n o n is tó w za o d d z i e l n ą p o stać n ie zd o ln o ści do m a łż e ń s t w a 63. N a d a l d y s k u to w a n e je s t z n a c z e n ie p r a w n e n iez d o ln o śc i do religijnego w y c h o w a n i a sw o ic h d z ie c i64.
11) Je śli m a łż o n k o w ie c h rz e ś c ija ń s c y , a p rz y n a jm n ie j katoliccy, m a ją ścisły o b o w ią z e k d ą ż e n ia do ś w ię to ś c i65, to tak że n ie z d o ln o ś ć n u p tu rie n ta do troski o św ię to ś ć ż y c ia m o g ła b y m ieć z n a c z e n ie p ra w n e , czyli p o w o d o w a ć je g o n i e z d o ln o ś c i do k a to lic k ie g o m a łż e ń s tw a s a k ra m e n ta ln e g o . C o do tego nie ma je d n a k j e s z c z e w d o k try n ie j a s n e g o s ta n o w isk a .
M o ż n a je s z c z e p o s ta w ić pytanie: czy istnieje p ra w n y o b o w ią z e k m iłości m a łż e ń s k ie j? W o b e c n y m s tan ie b a d a ń n a le ż y p rzy jąć, że m iłość m ałżeń sk a, c h o ć je s t b a rd z o w a ż n y m e le m e n te m w m a łż e ń s tw ie , nie je st o b o w ią z k ie m is to tn y m w se n sie p r a w n y m 66. P rz e d e w s z y s tk im d lateg o , że je s t ona e l e m e n tem t r u d n y m d o o k re ś le n ia , m ało u c h w y t n y m i tru d n o s p ra w d z a ln y m . A nie m o ż n a u z a le ż n ia ć w a ż n o ś c i z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o od ta k ieg o ele m e n tu , którego nie m o ż n a z w e r y f ik o w a ć . P r z y z n a n ie m iło ści z n a c z e n ia p ra w n e g o , bez w y p ra c o w a n ia k r y te r ió w je j w e ry fik a c ji, p o w o d o w a ło b y n ie m o ż liw o ś ć ro zstrzy g an ia, czy w k o n k r e tn y m p rz y p a d k u m a łż e ń s tw o zo sta ło w a ż n ie z a w a rte 67. M iłość m a ł żeń sk a, ro z u m ia n a w sensie p o to c z n y m ja k o uczu cie, na p e w n o nie w aru n k u je za is tn ie n ia s k u te c z n e j zg o d y m a łż e ń s k ie j. Z d o ln o ś ć do m iłości ja k o takiej, a w ięc bliżej nie o k re ś lo n e j, także nie m a z n a c z e n ia p ra w n e g o . W y n ik a to także z faktu, iż p r a w o d a w c a k o śc ie ln y , o k re ś la ją c p rz e d m io t zgody m ałżeń sk iej, nie w s p o m n ia ł o m iło ści.
J e d n a k w y m ie n io n e w y żej istotne o b o w ią z k i m a łż e ń s k ie są ele m e n ta m i dość p o w s z e c h n ie r o z u m ia n e j m iłości w o lity w n e j. D la te g o jeśli ktoś chce przy zn ać m iło ści z n a c z e n ie p ra w n e , to nie m o ż e u c z y n ić tego w prost, a je d y n ie p rzez
63 S t a n k i e w i c z, art. c y t . , s. 4 1 7 ; z o b . też: Ż u r o w s k i , N ie z d o ln o ś ć d o p o d ję c ia o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h , s. 159. 64 H. M u s s i n g h o f f , A u s s c h lu ß d e r E r z ie h u n g a ls E h e n ic h tig k e its g r u n d ? , „ A r c h i v fü r k a t h o l i s c h e s K i r c h e n r e c h t ” , 1 5 6 ( 1 9 8 7 ) 6 3 - 9 4 . 65 P r o f . G ó r a l s k i w y p o w i a d a się w tej k w e s t i i t w i e r d z ą c o ; z o b . P o ję c ie „ h o n u m c o n i u g u m " , s. 7 8 - 8 0 . 66 Ż u r o w s k i , P r z e d m io t z g o d y , s. 2 5 2 - 2 5 3 ; D a v i n o, art. cy t., s. 138; po r. G ó r a l s k i , P r o b le m n ie w a ż n o ś c i, s. 1 8 9 -2 1 1 ; Z. G r o c h o 1 e w s k i, D e „ c o m m u n io n e v ita e " in n o v o s c h e m a te „ D e m a tr im o n io " e t d e m o m e n to iu r id ic o a m o r is c o n iu g a lis , „ P e r i ó d i c a ” , 6 8 ( 1 9 7 9 ) 4 3 9 - 4 8 0 ; A ttiv itä d e l T r ib u n a le A p o s tó lic o ( R e la z io n e A n n u a le 1 9 9 1 -1 9 9 2 ), s. 35.
67 R . S z t y c h m i 1 e r, D o k tr y n a S o b o r u W a ty k a ń s k ie g o 11 o c e la c h m a łż e ń s tw a i j e j re c e p c ja w K o d e k s ie P r a w a K a n o n ic z n e g o z r o k u 1 9 8 3 , L u b l i n 199 3, s. 2 6 5 - 2 8 9 , 3 7 2 - 3 7 6 , 4 2 5 - 4 26.
p o d k re śle n ie z n a c z en ia p o s z c z e g ó ln y c h , b ard ziej s p r a w d z a ln y c h o b o w i ą z k ó w m ałżeń sk ich , które m o g ą być e le m e n ta m i lub w a ru n k a m i m iło ści w o lity w n e j.
N ato m iast w y d a je się p e w n e , że n ie k tó re o b o w ią z k i m a łż e ń s k ie n ie n a le ż ą do istotnych. C h o ć ro z e z n a n ie ich d o ty c z ą c e i z d o ln o ś ć ich w y p e łn ia n ia są pożąd an e, to je d n a k w aru n k i te nie s ą k o n ie c z n e do w a ż n e g o z a w a r c ia m a ł ż e ń stwa. Do takich o b o w ią z k ó w n a le ż y z a p e w n e o b o w ią z e k u t r z y m y w a n i a p o z y ty w n y c h relacji p e r s o n a ln y c h z d a l s z ą ro d zin ą, np. z te ś c i o w ą lub te śc ie m , o b o w ią z e k troski o d o b ro sp o łe c z n e , o d o b ro p a ń s tw a lub K o ś c i o ł a 68.
J e ste m św iad o m , że p r z e d s ta w io n a p ró b a w y lic z e n ia is to tn y c h o b o w ią z k ó w m a łż e ń sk ic h nie je s t z a m k n ię ty m k a ta lo g ie m . T o tylko p ro p o z y c ja , k tó ra z a p e w ne będzie u le g a ła m o d y f ik a c jo m . W y m ie n io n e o b o w ią z k i nie s p e łn ia ją w y m a g a nia rozłączności p o d z ia łu lo g ic z n e g o ; j e d n e są b ard ziej o g ó ln e , inne - b a rd z ie j s z czeg ó ło w e. Jest to tylko p r z y c z y n e k do d y sk u sji i d a ls z e g o d o p r e c y z o w a n i a p o d ję te g o z a g a d n ie n ia. O d rę b n e g o p o w a ż n e g o o p ra c o w a n ia w y m a g a k a ż d y z w y m ie n io n y c h tutaj o b o w ią z k ó w . Z a k re s k a ż d e g o z nich m o ż e b y ć u j m o w a n y różnie, lecz w asp e k c ie p r a w n y m in te re su je nas tylko to, co n a le ż y do je g o istoty. W y ja ś n ie n ia w y m a g a np. zak res o b o w ią z k u troski o r o d z in ę czy w y c h o w an ia dzieci. R o z w a ż a n iu ty ch w ą tp liw o ś c i służyć m o g ą z a r ó w n o o p r a c o w a n i a te o re ty c z n e 69, ja k i a rg u m e n ta c je z a w a rte w k o n k re tn y c h w y r o k a c h i d e k r e ta c h sądow ych.
V . Z N A C Z E N I E I S T O T N Y C H O B O W I Ą Z K Ó W M A Ł Ż E Ń S K I C H
Istotne o b o w ią z k i m a łż e ń s k ie m a ją o g r o m n e z n a c z en ie t e o re ty c z n e i p r a k ty czne. Bez ich w y p e łn ia n ia ż y c ie m a łż e ń s k ie i ro d z in n e b y ło b y n ie m o ż liw e . D latego też p r a w o d a w c a k o śc ie ln y c h ro n i w n o w y m K o d e k s ie w y p e łn ia n ie o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h b a rd z ie j niż c z y n ił to daw niej.
W kan. 1063 p r a w o d a w c a w y ra ź n ie n a k a z u je o d p o w ie d n ie p r z y g o t o w a n i e k an d y d a tó w do m a łż e ń s tw a , aby m o g li oni w iern ie i o w o c n ie w y p e łn ia ć o b o wiązki m ałżeńskie. W n rze 1 i 2 tego k a n o n u w y ra ź n ie m ó w i o o b o w ią z k a c h m ałżeńskich.
W św ietle kan. 1096 n a rz e c ze n i m u s z ą znać p r z y n a jm n ie j n ie k tó r e isto tn e o b o w iązk i m a łż e ń sk ie , aby m ogli w a ż n ie zaw rzeć m a łż e ń s tw o i o w o c n ie je realizow ać.
68 Z o b . G ó r a l s k i , P o je c ie „ b o n u m c o n i u g u m " .
Z g o d n ie z kan. 1095, n r 2 n a rz e c ze n i pow inni m ieć w y sta rc z a jąc e rozeznanie o c e n ia ją c e , czy li k r y ty c z n ą o c e n ę w sz y stk ic h istotnych o b o w ią z k ó w m a łż e ń skich. Je s t to w a r u n e k z a w a rc ia p rzez nich w a ż n e g o m ałżeń stw a.
P o d o b n ie r z e c z m a się z n u m e r e m 3 tegoż kanonu. O b o je nupturienci, a p o te m m a łż o n k o w ie , w inni być zdolni do p o d ję c ia i w y p e łn ia n ia w szystkich is to tn y c h o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h . N ie z d o ln o ść p o d ję c ia ch o ć b y je d n e g o z nich p o w o d u je n ie w a ż n o ś ć z a w ie ra n e g o m a łż e ń stw a . N upturienci nie m o g ą też p o d c z a s ślu b u w y k lu c z a ć p rz y ję c ia k tó re g o k o lw ie k z istotnych o b o w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h . W św ietle kan. 1101 § 2 p o s ta w a p r z e c iw n a s p o w o d o w a ła b y n ie w a ż n o ś ć z a w ie r a n e g o m a łż e ń stw a . N ik t r o z u m n y nie chce ściągać na siebie takiej sankcji.
D la te g o też w sp ra w a c h o n i e w a ż n o ś ć m a łż e ń s tw a n a le ż y m o z o ln ie ustalać, c zy w k o n k re tn e j sytuacji nie m iało m ie jsc a n a ru s z e n ie p ra w a k a n o n iczn eg o w k tó ry m ś z w y m i e n i o n y c h w y m a g a ń , a ty m sa m y m b adać, czy m a łż e ń stw o było z a w a rte w a ż n ie . C z a s e m za m ia st p rz y jm o w a ć , ro z p a try w a ć i orzek ać sprawy z o g ó ln e g o ty tu łu n ie z d o ln o ś c i do p o d ję c ia istotnych o b o w ią z k ó w m ałżeń sk ich lub z ty tu łu n ie z d o ln o ś c i do p o d ję c ia o b o w ią z k ó w w y n ik a ją c y c h z b o n u m coniu- g u m , lepiej je s t r o z p a tr y w a ć sp ra w ę z tytułu n ie zd o ln o ści do p o d ję c ia o k re ślo n eg o is to tn e g o o b o w ią z k u m a łż e ń s k ie g o - ale tylko w ted y , gdy ze skargi w y n i ka, że p o d w a ż a n a je s t z d o ln o ść do w y p e łn ia n ia k o n k re tn e g o o b o w ią z k u . Takie s fo r m u ło w a n ie p r z e d m io tu sporu u p ro śc iło b y zn aczn ie p rzeb ieg p rocesu. Pytania i p r z e s łu c h a n ia m o g ły b y być z n aczn ie krótsze, a sp raw y b y ły b y szybciej ro z strzy g an e. T o u ła tw ie n ie n ależy o c z y w iśc ie sto so w ać tylko w ted y , gdy p rz e d m io t sp o ru j e s t w y ra ź n y i stra tą c z a su b yłoby b a d a n ie innych a sp e k tó w sprawy. N a to m ia s t w te d y , g d y zakres n iez d o ln o śc i nie je st p re c y z y jn y , lepiej nie o g ra n i czać zb y tn io p r z e d m io tu sporu.
*
W y d a je się, że o b o w ią z k i m a łż e ń s k ie m o g ą n ieco różnić się w zależności od m ie js c a i cz a su , że m o g ą one m ieć sw oje u w a r u n k o w a n ia histo ry czn e i k u l turow e.
Isto tn e o b o w ią z k i m a łż e ń s k ie s ą b ard ziej k o n k re tn e n iż istotne ele m e n ty m a ł że ń stw a , które są b ard ziej a b stra k c y jn e i ogólne. Ale i je d n e , i drugie należą do stru k tu ry m a łż e ń s tw a .
S ę d z io w ie , o b ro ń c y w .m . i biegli sądow i w inni m ieć w ied zę nie tylko o z a b u r z e n ia c h p s y c h ic z n y c h , m o g ą c y c h p o w o d o w a ć brak ro z e z n a n ia ocen iająceg o lub n ie z d o ln o ś ć do w y p e łn ia n ia o b o w ią z k ó w m ałż e ń sk ic h , lecz po w in n i także znać isto tn e o b o w ią z k i m a łż e ń sk ie , aby m óc w sk a z a ć , jak i o b o w ią z e k lub o b o
