Janina GardziĔska, Alina Maciejewska Akademia Podlaska
ĝp. Profesor Józef Wierzchowski wspóátwórca polonistyki siedleckiej
Profesor Józef Wierzchowski (1927-1999) urodziá siĊ w àukowie, ale miastem jego dzieciĔ-stwa i máodoĞci byáy Siedlce. Tu uczĊszczaá do szkoáy powszechnej i Ğredniej (egzaminy do Gim-nazjum im. Bolesáawa Prusa zdaá w czerwcu 1939 r.), przeĪyá okres wojny i okupacji, braá udziaá w szkoleniach wojskowych, przewoziá broĔ, mate-riaáy wybuchowe i sprzĊt radiotelegraficzny. Tu uczĊszczaá na tajne komplety i pracowaá w Kre-ishauptmannschaft Siedlce (starostwo), gdzie zatrudniony jako praktykant w dziale Kennkart przygotowywaá równieĪ faászywe dokumenty. Tu w roku 1943, jako szesnastoletni máodzieniec, záoĪyá przysiĊgĊ Īoánierza Armii Krajowej, tu teĪ byá aresztowany przez NKWD. ĝwiadectwo dojrzaáoĞci otrzymaá dopiero po wojnie (1947), jak wielu máodych ludzi z Jego pokolenia.W latach 1947-1951 studiowaá filologiĊ germaĔską na Uniwersytecie War-szawskim. Interesowaá siĊ jĊzykoznawstwem i uczĊszczaá na zajĊcia z fonetyki ogól-nej. Po ukoĔczeniu studiów podjąá pracĊ w zespole Redakcji Sáownika jĊzyka polskie-go, którym kierowaá prof. Doroszewski. Pracowaá tam do 1957 roku. Byá to (dla máo-dego wówczas badacza) bardzo waĪny okres poszerzania i pogáĊbiania wiedzy jĊzy-koznawczej, zdobywania doĞwiadczeĔ, rozbudzania i krystalizowania siĊ zainteresowaĔ w zakresie sáowotwórstwa, leksykografii, leksykologii i semantyki. WáaĞnie te obszary wiedzy o jĊzyku pozostaną do koĔca najwaĪniejszym obszarem dociekaĔ naukowych Profesora.
JuĪ w tym czasie na ZjeĨdzie Polskiego Towarzystwa JĊzykoznawczego (1957) przedstawiá oryginalną koncepcjĊ sáowotwórstwa niebinarnego, podkreĞlając potrzebĊ odejĞcia od kierunkowego i binarnego traktowania pochodnoĞci wyrazów. Wydrukowany w XVII tomie Biuletynu PTJ (1959) tekst referatu pod tytuáem Uwagi sáowotwórczo-leksykologiczne wyznaczyá gáówny kierunek zainteresowaĔ Profesora, a poáączenie sáowotwórstwa z semantyką staáo siĊ punktem wyjĞcia dla kolejnych prac i ksztaátowania siĊ Jego poglądów na teoriĊ jĊzyka. OryginalnoĞü gáoszonych poglądów byáa prawdopodobnie przyczyną trudnoĞci zawodowych i Īyciowych. Niewiele bra-kowaáo, by podjąá decyzjĊ o rezygnacji z uprawiania nauki, ale sáowa, które wypo-wiedziaá prof. Jerzy Kuryáowicz: „PaĔska nowa metodyka analizy sáowotwórczej na-daje siĊ do szerszego przedstawienia”, podobnie jak bardzo Īyczliwe odniesienie siĊ do
Józef Wierzchowski (1927-1999)
162
tej koncepcji czeskiego jĊzykoznawcy MiloĞa Dokulila oraz zainteresowanie nią Ro-mana Jakobsona – spowodowaáy, Īe Profesor pozostaá wierny obranemu kierunkowi badaĔ naukowych.
Jednak dalsza droga naukowa i zawodowa nie byáa áatwa. PiĊtrzyáy siĊ na niej trudnoĞci, nierzadko walka o przetrwanie, czĊsto niepewnoĞü jutra.
Po zwolnieniu z Redakcji Sáownika jĊzyka polskiego PWN w 1958 roku, jedynie dziĊki dwuletniemu stypendium naukowemu mógá skupiü siĊ na wykonaniu pracy doktorskiej Polskie sáownictwo logiki wczesnego oĞwiecenia. Dysertacja byáa wprawdzie gotowa juĪ w 1959 roku, ale zakoĔczenie przewodu staáo siĊ moĪliwe dopiero w roku 1970 i to – jak wspominaá Profesor Wierzchowski – dziĊki inicjatywie prof. Witolda Taszyckiego. Kiedy w 1961 roku zostaáa równieĪ zwolniona z Uniwer-sytetu Warszawskiego Pani BoĪena Wierzchowska, Īona Profesora, oboje zdecydowa-li siĊ na pracĊ poza Warszawą. Najpierw znaleĨzdecydowa-li zatrudnienie w Poznaniu na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, a od 1965 do 1969 roku w Zakáadzie Filo-logii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skáodowskiej w Lublinie.
Praca w Katedrze JĊzykoznawstwa Ogólnego UAM to czas, kiedy gáówne zain-teresowania Profesora koncentrowaáy siĊ wokóá zagadnieĔ struktury jĊzyka, budowy systemu leksykalnego i wartoĞci semantycznej tzw. jednostek jĊzyka. Tej tematyce poĞwiĊcone byáy liczne artykuáy, wĞród których wymieniü moĪna: Rozczáonkowanie zasobu leksykalnego („Biuletyn PTJ", 1963), System leksykalny a sáowotwórstwo polskie („International Journal of Slavic Linguistics and Poetics", 1965), Le mot et la structu-re phonologique et subphone-matique („Study of Sounds", Tokyo 1965), Problemy semantyki a jednostka struktury jĊzyka („Lingua Posnaniensis", 1966), Morfemy homo-foniczne a funkcja semantyczna i gramatyczna („Biuletyn PTJ, 1967), Jednostka struk-tury jĊzyka – wyraz („Biuletyn PTJ”, 1968), O roli znaczenia w okreĞlaniu strukstruk-tury jĊzyka („Biuletyn Fonograficzny”, 1971) oraz rozprawa Wyraz – analiza pregrama-tyczna (Siedlce, 1976), która staáa siĊ podstawą habilitacji (kolokwium habilitacyjne w 1977 roku na UAM w Poznaniu). Wówczas Profesor pracowaá juĪ w Siedlcach.
Kontakt z prĊĪnie rozwijającym siĊ oĞrodkiem logopedii (Zakáad Logopedii UMCS) i wspólnota zainteresowaĔ z ĩoną spowodowaáy poszerzenie doĞwiadczeĔ naukowych Profesora o rozwój i patologiĊ mowy. Dowodzą tego recenzje prac zwią-zanych z tymi zagadnieniami oraz táumaczenie z jĊzyka niemieckiego podrĊcznika Gerharta Lindnera Podstawy audiologii pedagogicznej (1976).
Warto zaznaczyü, Īe juĪ jako máody naukowiec rozpocząá Profesor wspóápra-cĊ z oĞrodkami naukowymi za granicą. W 1957 roku zostaá zaproszony na zjazd semio-tyczny do Berlina, przez wiele lat utrzymywaá kontakty naukowe z semiotykami z Niemiec i Austrii. Uczestniczyá w konferencjach, zjazdach, kongresach lingwistycz-nych, fonetyczlingwistycz-nych, semiotycznych. WyjeĪdĪaá z wykáadami na zaproszenie uniwer-sytetów w: Konstancji, Wiedniu, Bonn, Münster, Innsbrucku, Grazu, Caen, Berlinie, Freiburgu. DziaáalnoĞü ta zaowocowaáa czáonkostwem w Linguistic Society of America, The Phonetic Society of Japan (od 1968 roku) i tytuáem czáonka honoro-wego Oesterreichische Gesellschaft für Semiotik. Byá czáonkiem zaáoĪycielem Socie-tas Linguistica Europea i braá udziaá w corocznych zjazdach. JuĪ od 1952 roku, a wiĊc wkrótce po ukoĔczeniu studiów, zostaá czáonkiem Polskiego Towarzystwa
JĊzyko-163
znawczego i regularnie uczestniczyá w zjazdach PTJ, byá takĪe czáonkiem Towarzy-stwa Kultury JĊzyka, Polskiego TowarzyTowarzy-stwa Fonetycznego, czáonkiem zaáoĪycielem polskiego Towarzystwa Lingwistyki Stosowanej. Braá teĪ udziaá w pracach Polskiego Towarzystwa Semiotycznego.Z naszą uczelnią związaá siĊ Profesor w 1971 roku. Wtedy jako doktor zostaá zatrudniony na stanowisku adiunkta w powstaáym wáaĞnie Zakáadzie Filologii Polskiej (ówczesnej WyĪszej Szkoáy Nauczycielskiej), a wkrótce, po uzyskaniu stopnia dokto-ra habilitowanego, na stanowisku docenta. Byá wiĊc w naszej Uczelni od powoáania polonistyki, kiedy kadra naukowa tego zawiązującego siĊ dopiero kierunku studiów skáadaáa siĊ zaledwie z czworga wykáadowców. Prowadziá wówczas zajĊcia z grama-tyki opisowej jĊzyka polskiego i wstĊpu do jĊzykoznawstwa na pierwszym roczniku dopiero raczkującej filologii polskiej. W latach nastĊpnych, juĪ na studiach magister-skich, wykáadaá jĊzykoznawstwo ogólne, leksykologiĊ oraz kierowaá pracami magi-sterskimi. I chociaĪ po rozwiązaniu pierwszej filologii polskiej w Siedlcach w 1977 roku podjąá pracĊ na staáe w Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Biaáymstoku (obec-nie Uniwersytet w Biaáymstoku) i tam uzyskaá tytuá profesora oraz objąá KatedrĊ JĊ-zykoznawstwa Ogólnego, to nie zerwaá kontaktu z Siedlcami. JuĪ w latach osiemdzie-siątych, kiedy zostaáo powoáane Podyplomowe Studium Filologii Polskiej, Profesor przyjąá zaproszenie ówczesnego dziekana, by wzmocniü nieliczną wówczas kadrĊ na-szych polonistów.
W okresie siedleckim powstawaáy kolejne prace naukowe, w których Profe-sor konsekwentnie rozwijaá swoją koncepcjĊ wyrazu monosemicznego i metodĊ anali-zy, pokazując jej wartoĞü i zasadnoĞü na tle teorii pola semantycznego, kierunków wy-wodzących siĊ z jĊzykoznawstwa amerykaĔskiego i na tle historii semantyki jĊzyko-znawczej. Są to m.in. wymieniona juĪ rozprawa habilitacyjna Wyraz – analiza pregra-matyczna (1976), Leksykologia i leksykografia (1978), JĊzykoznawstwo wspóáczesne (1979) – wszystkie te ksiąĪki opublikowane w Wydawnictwie Uczelnianym WSP w Siedlcach – oraz Semantyka jĊzykoznawcza (PWN, 1980) i Leksykalno-frazeologiczna struktura jĊzyka (Ossolineum, 1990).
Profesor Wierzchowski powróciá do Siedlec w 1991 roku tuĪ po reaktywowa-niu Wydziaáu Humanistycznego i kierunku filologii polskiej. Poproszony przez ów-czesne wáadze szkoáy ponownie przyjąá pracĊ na peánym, tym razem drugim etacie w Instytucie Filologii Polskiej i przez kilka lat kierowaá Katedrą JĊzykoznawstwa. Jak w latach siedemdziesiątych, prowadziá seminarium magisterskie, wykáadaá jĊzykoznaw-stwo ogólne i historiĊ jĊzyka polskiego. Wykáady z historii jĊzyka byáy niejako powro-tem Profesora do powro-tematyki, którą zajmowaá siĊ w pracy doktorskiej i co zaowocowaáo opublikowaniem po latach w naszym uczelnianym wydawnictwie Jego ksiąĪki Polska terminologia logiki wczesnego oĞwiecenia (1995).
W niemal trzydziestoletnim okresie swojej pracy w Siedlcach wyksztaáciá Pro-fesor Wierzchowski wielu swoich uczniów z tytuáem magistra, a równieĪ ze stopniem doktora. W pamiĊci studentów i kolegów zachowaá siĊ jako nieprzeciĊtny nauczyciel, gawĊdziarz, profesor, który uwielbiaá Īarty, gry jĊzykowe i z upodobaniem wykorzy-stywaá je do táumaczenia teorii jĊzyka i swojej metody. Tam, gdzie siĊ pojawiá, byáo Go sáychaü. Miaá dystans do spraw maáych, codziennych. Reagowaá natychmiast,
164
kiedy podejrzewaá manipulacjĊ, byá nawet agresywny, kiedy ktokolwiek próbowaá ograniczaü Jego niezaleĪnoĞü. Nie uznawaá kompromisów. Odwaga i uczciwoĞü, przekonanie o prawie do samodzielnego myĞlenia i gáoszenia wáasnych poglądów spowodowaáy, Īe wiele osób Go ceni, wiele osób podziwia, wie, Īe byá niezwykle potrzebny na czasy trudne, Īe rozmowa z Nim „ustawiaáa rzeczy na wáaĞciwych miej-scach” w czasach i okolicznoĞciach, kiedy wydawaáo siĊ, Īe jest siĊ wystawianym na próbĊ najciĊĪszą. Potrafiá surowo osądzaü, ale Jego oceny ludzi i rzeczy byáy zwykle trafne.
Na koniec tych kilku refleksji o Īyciu i dziele Profesora Wierzchowskiego, Jego tak bardzo waĪnym wkáadzie w krótkie, ale dosyü burzliwe dzieje naszej poloni-styki, pragniemy wyraziü wdziĊcznoĞü Rodzinie Profesora, a przede wszystkim Jego Synowi, Panu Profesorowi Jackowi Wierzchowskiemu, za przekazanie Bibliotece In-stytutu Filologii Polskiej bogatego i cennego ksiĊgozbioru jĊzykoznawczego.
