LaxantiaObstipantia

Laxantia, Purgantia

pulvir agar 8-10g jednorazowo Carragen

Carragen, czyli chrzęsło – Carrageen jest to sucha plecha krasnorostów z rodzaju Chondrus i Gigartrina. Surowiec jest bogaty w polisacharydy polimerowe – karageniny oraz sole jodu i bromu. W wodnym środowisku karacen pęcznieje i upłynnia się do lepkiego żelu. Dzięki temu posiada właściwości powlekające i rozpulchniające, ochronne na skórę i błony śluzowe. Po podaniu doustnym znosi uczucie głodu, rozluźnia masy kałowe, zwiększa objętość treści pokarmowej w żołądku i jelicie cienkim. Ułatwia defekację. Hamuje stany zapalne przewodu pokarmowego wywołane drażniącymi składnikami zawartymi w pokarmie, w tym także jadami bakteryjnymi. Karagen znalazł zastosowanie jako środek łagodnie przeczyszczający i hamujący nadmierne łaknienie w czasie kuracji odchudzających. Jod zawarty w karagenie pobudza dodatkowo wewnątrzkomórkową przemianę materii.

Dawkowanie: Carragen pulvis – 5-8g z wodą przed udaniem się na spoczynek. Odwar – Decoctum Carrageen 10% –1 łyżka co 30 min przy wymiotach.

Manna calabrina - manna jesionowa

Mannitol (mannitolum, mannit) jest alkoholem cukrowym (sześciowodorotlenowym) występującym u zwierząt i roślin. Stanowi rodzaj materiału energetycznego i ochronnego, wchodzi w skład tkanek i jest substancją osmotycznie czynną. Zimą zapobiega zamarzaniu bezkręgowców i kręgowców oraz roślin oraz przeciwdziała powstawaniu kryształów lodu w komórkach ciała roślin i zwierząt, zapobiegając ich uszkodzeniu. Uczestniczy też w regulacji ciśnienia osmotycznego komórek. Dużo mannitolu produkują rośliny z rodziny

trędownikowatych (Scrophulariaceae), oliwkowatych (Oleaceae), ponadto jest to metabolit glonów, bakterii i sinic. Pod względem chemicznym jest heksytolem odpowiadającym mannozie.

Mannitol występuje w mannie pozyskiwanej z jesionu mannowego – Fraxinus ornus L. Jesion mannowy (Europa Południowa, Azja Mniejsza) w miejscach zranienia wydziela sok bogaty w mannitol i cukry właściwe, stygnący na powietrzu w formie żółtawych grudek. Taki zaschnięty sok jest surowcem leczniczym, obecnym w wielu dawnych farmakopeach. Manna calabrina ma słodki smak i w medycynie oficjalnej była używana jako środek przeczyszczający i poprawiający smak leków. Z manny sporządzano również ulepek

mannowy – Syrupus Mannae o łagodzny działaniu przeczyszczającym. Manna wchodziła w skład wielu powidełek leczniczych. Obecnie straciła znaczenie w medycynie z uwagi na wysoką cenę i ograniczone zasoby. Wyparta przez syntetyczne środki przeczyszczające i syntetyczny mannitol.

Mannitolum (D-mannitol) C6H14O6 o masie cz. 182,17 przynajmniej 98% jest objęty przez Farmakopeę Polską VI. Czysty mannitol ma postać białego krystalicznego proszku o temp. topn. 166-169 stopni C. Mannitol jest używany obecnie jako środek obniżający ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego (po podaniu dożylnym) oraz jako środek moczopędny. Dożylnie podawany jest 20% roztwór w dawce jednorazowej 100-200 ml, dobowej 250 ml. 250 ml 20% roztworu mannitolu jest dawką maksymalną we wlewie dożylnym.

Mannitol słabo przenika z jelit do krwi i limfy. Jedynie w 5% jest metabolizowany w wątrobie do glikogenu. Po podaniu pozajelitowym wydalany jest z ustroju z moczem w postaci niezmienionej w ciągu 6 h. Pobudza rozwój mikroflory symbiotycznej, a po zażyciu

doustnym działa rozwalniająco. Ma słodki smak, dlatego może być używany jako substancja słodząca przez cukrzyków.

Po podaniu dożylnym przechodzi do płynu pozakomórkowego, zwiększając w nim ciśnienie osmotyczne. Płyn pozakomórkowy z mannitolem odciąga wodę z płynów

wewnątrzkomórkowych. Działa przez to moczopędnie. Zdrowe nerki przesączają mannitol bez zwrotnego wchłaniania. Po podaniu dożylnym mannitol obniża ciśnienie śródgałkowe i wewnątrzczaszkowe. Używany przy niewydolności nerek (ostrej i odwracalnej), przy

zatruciach, obrzęku mózgu i nadciśnieniu śródgałkowym. Zapobiega wytrącaniu się złogów w nerkach, poprawia krążenie nerkowe. Roztwory stosowane także do płukania jelit po

zatruciach oraz zwilżani i oczyszczania cewki moczowej i pęcherza przy rozmaitych zabiegach.

Roztwory mannitolu ponad 10% stają się przesycone i ulegają krystalizacji. Mannitol

wchodzi w skład preparatów zwilżających oczy (zalecanych przy zespole suchego oka) oraz leków w postaci syropów.

Jako środek przyczyszczający: 10 g mannitolu rano i wieczorem, najlepiej na czczo. Syntetycznie mannitol jest uzyskiwany z mannozy lub fruktozy, przez redukcję.

W przemyśle farmaceutycznym mannitol pełni rolę słodzika, wypełniacza i nośnika (tabletki, granulki, drażetki, tabletki matrycowe). Wiąże niektóre metale, przez co dodawany jako stabilizator do preparatów mineralno-witaminowych.

Mannitol ma spore zastosowanie w przemyśle spożywczym (pod symbolem E 421) i

kosmetycznym. Z tego względu, że słodki smak mannitolu daje dodatkowy efekt chłodzenia – jest używany przy wyrobie niektórych słodyczy, a głownie gumy do żucia. Ponadto to dobry nośnik, wypełniacz, środek przeciwzbrylający, utrzymujący wilgotność produktu. Jest

dodawany do dżemów, galaretek, marmolad, nadzienia i produktów mleczarskich (sery). Jest droższy niż pokrewny sorbitol. Mannitol podobnie jak inne alkohole cukrowe działa na skórę: nawilżająco, ochronnie przed czynnikami atmosferycznymi, przeciwświądowo i regenerująco. Zastosowany zewnętrznie hamuje rozwój bakterii patogennych na skórze i błonach

śluzowych. Ponadto w kosmetykach zapobiega przedwczesnej utracie wody. Poprawia smak i konsystencję past do zębów i płynów do płukania jamy ustnej.

Semen psylli - nasiona płesznika

30-50g jednorazowo z wodą przed udaniem się na spoczynek Semen lini - nasiona lnu

maceratio - 10g/100ml, wieczorem zażywamy całość Owoc bzu czarnego - Fructus Sambuci

1 łyżka suchych owoców, popić wodą, również napary i soki

Fructus Tamarindorum - owoce tamaryndowca

Fructus Tamarindi, czyli owoc tamaryndowca pochodzi z gatunku Tamarindus indica Linne = Tamarindus officinalis Hooker (rodzina Papilionaceae), drzewa występującego w krajach podzwrotnikowych. Jest to stary surowiec, niegdyś popularny w medycynie

(obejmowany przez niemal wszystkie farmakopee narodowe). Owoc ma postać strąka, dł. do 20 cm, szer. 3 cm, barwy brunatnej, w którym znajduje się od 3 do 12 nasion. Pod naowocnią mieści się różowy, słodko-kwaśny miąższ, poprzecinany wiązkami przewodzącymi i

oddzielony od nasion blaszką (owocnią). Właśnie ten miąższ stanowił dawniej surowiec do wyrobu preparatów przeczyszczających. Miąższ tamaryndowca wyskrobywano, następnie suszono lub konserwowano cukrem (Pulpa Tamarindorum cruda – surowa masa; Pulpa Tamarindorum depurata – po oczyszczeniu). Taki używano przeważnie do sporządzania

powidełek tamaryndowych. Chętnie je podawano dzieciom jako laxans.

Miąższ tamaryndowca zawiera cukier inwertowany – mieszanina glukozy i fruktozy (do 25%), kwaśny winian potasu (6-8%), kwas winowy (6-10%), sole mineralne (ok. 4%), pektyny, poligalakturoniany, kwas jabłkowy, kwas cytrynowy (do 4%). Sole kwasów organicznych – ok. 10%.

Ostatnio znów zwrócono uwagę na owoce tamaryndowca (tym razem na nasiona), bowiem jest z nich otrzymywany substytut łez, czyli Tamarind Seed Polyose – TSP, będący

polimerem polisacharydowym (ksyloglukan). Służy on do wyrobu kropli, wykorzystywanych w leczeniu zespołu suchego oka, a także łagodzenia podrażnień gałki ocznej i spojówek.

Owoc śliwy – Fructus Pruni domesticae

Owoc śliwy domowej – Fructus Pruni domesticae jest bogaty w pektyny (2-3%), kwas jabłkowy, winowy, cytrynowe, askorbinowy i ich sole sodowe, potasowe (np. winian potasu), magnezowe i żelazowe, ponadto w witaminy (B1, B2), prowitaminy (karotenoidy) i fenole (kwas chinowy), cukry (ok. 15-17%), flawonoidy (kwercetyna, awikularyna). Powidełka śliwkowe i mocny sok ze śliwek z miękiszem (nektary) należą do naturalnych środków rozwalniających, szczególnie przydatnych dla dzieci, osób starszych i schorowanych. Także suszone i świeże owoce śliwy regulują wypróżnienia. Dawkowanie: Pulpa Pruni (powidła, marmolada) 30-80 g, najlepiej na czczo, przyjąć sporo płynów.

Stopkowiec tarczowaty – Podophyllum peltatum

Rodzaj stopkowiec – Podophyllum należy do rodziny berberysowatych – Berberidaceae. W niemal wszystkich farmakopeach znalazła się podofilina – Resina Podophylli, która jest mieszaniną różnych związków zawartych w kłączu Rhizoma Podophylli gatunku

Podophyllum peltatum L. Najpierw z kłączy sporządzano wyciąg alkoholowy, a następnie za pomocą zakwaszonej wody wytrącano z niego żywicę. Surowiec pochodził z Azji lub

Ameryki Północnej. Starano sie przed ekstrakcją przechowywać kłącze nawet dwa lata, bowiem wtedy zawartośc żywicy w surowcu wzrastała nawet do 6%. Podofilina znalazła się w Farmakopei Polskiej II, III, Farmakopei Austriackiej – Osterreichisches Arzneibuch z 1990 r bis 3, Nachtrag 1994 oraz Farmakopei Szwajcarskiej – Pharmacopoea Helvetica 8, Ausgabe 1997, a także starszych, np. Ph. Helv. VI. Podofiliny nie znajdziemy w Farmakopie Polskiej VI z 2002 r. Podofilina była objęta przez Farmakopeę Germańską – Pharmacopoea

Germanica III z 1890 r.

W XIX wieku podofilina szeroko była polecana jako środek przeczyszczający. Wówczas wiedziano, że pod wpływem alkalii podofilina rozkłada się do podofilotoksyny i kwasu podofilinowego. Gdy podawano czystą podofilotoksynę podskórnie lub doustnie w

nadmiernych dawkach obserwowano wystąpienie biegunki, w ciągu 1-2 godzin, zaburzenia w zborności ruchów, zaburzenia oddychania, zapaść, a nawet śpiączkę. W jelicie grubym

spostrzegano podbiegnięcia krwawe, dlatego dawkowano ją ostrożnie i zgodnie z zaleceniami ówczesnych farmakopei.

Podofilina była cenionym środkiem przeczyszczającym, bowiem radziła sobie z poważnymi zastojami kałowymi. Odradzano równoczesnego podawania soli zasadowych i

wodorotlenków, aby nie dopuścić do przeobrażeń chemicznych leku. Miała postać żółtawego proszku lub grudek. Podawano doustnie w dawkach 10-100 mg, w formie pigułek lub

proszków. Firmy farmaceutyczne z Niemiec dostarczały także czystą podofilotoksynę, która podawano w dawce 0,001-0,01 g, najczęściej w roztworach spirytusowych.

Dziś wiemy, że podofilina zawiera lignany typu aryltetraliny: alfa-peltatyna, beta-peltatyna i podofilotoksyna (ok. 50%), flawonoidy (kwercetyna i jej pochodne).

Stwierdzono również właściwości cytostatyczne podofilotoksyny, które polegają na hamowaniu agregacji (polimeryzacji) tubuliny, niezbędnej do przebiegu podziału komórki. Pod wpływem podofilotoksyny nie wykształcają się mikrotubule. Mikrotubule są potrzebne do wytworzenia wrzeciona podziałowego, odciągającego chromatydy chromosomów do przeciwległych biegunów komórki. Podofilotoksyna działa również wirusostatycznie, co zostało wykorzystane w leczeniu niektórych chorób wirusowych, np. kłykcin kończystych – Condylomata acuminata (20% roztwór podofiliny w 95% spirytusie – do smarowania). Leczy także oporne brodawki – Verrucae.

Właściwości cytostatyczne podofilotoksyny znalazły zastosowanie w terapii nowotworów. Najbardziej znana są półsynteyczne pochodne podofilotoksyny Etoposidum i Teniposide. Etoposide jest w Pharmacopoea Helvetica 8 i Deutsches Arzneibuch z 1998 r.. Hamują one aktywność topoizomerazy II. Etoposidum jest stosowane w leczeniu ziarnicy złośliwej, białaczki limfoblastycznej i szpikowej, chłoniaka nieziarniczego, raka płuc, mięsaka Kaposiego, nowotworów mózgowia i rdzenia kręgowego, raka żołądka, mięsaka Ewinga, zarodkowych nowotworów jadra i jajnika. Teniposide jest stosowany w leczeniu nerwiaków, chłoniaków, białaczki limfoblastycznej i raka płuc (drobnokomórkowego).

Podofilina pod wpływem światła i powietrza ciemnieje. Rozpuszcza się w amoniaku, spirytusie i roztworach zasad. Działa drażniąco na błony śluzowe skórę.

Nie wolno jej podawać kobietom w ciąży ze względu na hamowanie podziałów komórek (poważne wady rozwojowe) i podrażnianie jelit oraz macicy (poronienie).

Podofilina nie tylko działa przeczyszczająco. Wzmaga wydzielanie żółci, działa

przeciwbakteryjnie i pobudzająco na czynności wydzielnicze żołądka oraz jelita cienkiego. Dla zmniejszenia skurczów podofilinę łączono często z pokrzykiem, lulkiem lub papaweryną (środki rozkurczowe). Okazało się również, że podofilina działa przeciwgrzybiczo, dlatego była stosowana wleczeniu grzybic skóry oraz paznokci.

Polecano ją w leczeniu żółtaczki, kamicy żółciowej, obrzęków wątroby na tle zastojów żółci. Sproszkowane kłącze stopkowca – Rhizoma Podophylli pulv. 3 razy dziennie po 0,5 g. Tinctura Podophylli 3 razy dziennie po 25 kropel.

Wg Farmakopei Polskiej III najwyższa dawka jednorazowa podofiliny wynosi 0,1 g,

najwyższa dawka dzienna 0,3 g. Zgodnie z FP III podofilina powinna zawierać nie mniej niż 40% podofilotoksyny; popiołu nie więcej niż 0,5%, wilgoci nie więcej niż 5%.

Wg Pharmacopoea Helvetica VI maksymalna dawka jednorazowa podofiliny

(Podophyllinum, Podophyllin, Podophylline, Resina Podophylli) doustna wynosi 50 mg; maksymalna dawka doustna dobowa podofiliny 200 mg.

Socznica, korzeń powoju czyszczącego – Radix Scammoniae (Scammonium)

w dawnej medycynie

Socznica, czyli powój czyszczący – Convolvulus scammonia L., Scamony (rodzina

Convolvulaceae, powojowate) występuje naturalnie w Azji Mniejszej. Jest spokrewniony z naszymi powojami. Surowcem są korzenie oraz sama wyekstrahowana żywica – Radix et Resina Scammonii (Scammoniae). Cenione są korzenie 3-4-letnie. W korzeniu znajdują się żywice (glikożywice = glikozydy żywicowe) 8-10%, zwane ogólnie skamoniną

(Scammonium). Do glikożywic zaliczane są konwolwulina i jalapina. Żywicę można wyekstrahować spirytusem lub eterem, po czym rozpuszczalnik odparować (Extractum Scammoni, Scammoniumharz, Resina Scammoni). Żywica dostępna w handlu ma postać proszku, grudek, barwy żółtobrunatnej. Terminem Scammonium określano także żywicę uzyskiwaną przez nacinanie górnej części korzenia i dolnej części pędu rosnącej rośliny. Wypływający sok zastygał, następnie go zbierano. Scammonium surowe (crudum) jest zanieczyszczone fragmentami rośliny i cząstkami glebowymi, piaskiem, przez co jest mniej wartościowym surowcem.

Jak podaje dr Fr. Oesterlen (1861 r.) żywica powoju czyszczącego oraz korzeń tego powoju stosowano w leczeniu obstrukcji, puchliny wodnej (obrzęków) i chorób pasożytniczych przewodu pokarmowego. Scammonium (Diagrydion, Diacrydium, Resina Scammonii) podawano w postaci sproszkowanej w dawce 5-20 granów (nie gramów!). Wyrabiano z żywicy pigułki i emulsję doustną. Żywicę sproszkowaną mieszano ze skrobią, migdałami (mleczko migdałowe, migdały utarte), mlekiem i (lub) cukrem. Żywica socznicy jest rozpuszczalna w eterze i spirytusie, ponadto w terpentynie i chloroformie.

Obecnie ten surowiec jest mało popularny, ale nadal dostępny w handlu za granicą, także przez internet. Działa przeczyszczająco drastycznie i pewnie. Resina Scammoni 0,1 g 1-3 razy dziennie. Radix Scammoniae pulv. (sproszkowany) 1-2 g 1 raz dziennie. Duże dawki

powodują bolesne skurcze jelit tuż przed każdym aktem wydalenia upłynnionego kału.

Olej rycynowy – olej z rącznika – Oleum Ricini w lecznictwie i kosmetyce

Olej rycynowy (Castor Oil, Oleum Castoris, Oleum Christi Palmae, Oleum Ricini, Rizinusöl) jest wytłaczany z nasion rącznika pospolitego Ricinus communis Linne (rodzina

Euphorbiaceae, wilczomleczowate). Oleju rycynowego nie znajdziemy w Farmakopei Polskiej VI z 2002 r. Opisany w Farmakopei Polskiej III, wg której jest otrzymywany przez wytłaczanie na zimno jąder nasiennych rącznika i oczyszczenie przez wygotowanie z wodą. Jest to ciecz słomkowożółta, przezroczysta, lepka, o swoistym smaku i łagodnym smaku. W trakcie schładzania mętnieje, a w temp. 0 stopni C daje krystaliczne płatki, w temp. –10 stopni C krzepnie. Miesza się z alkoholem i kwasem octowym. Rozpuszcza się w 4 częściach

spirytusu, częściowo rozpuszcza się w benzynie i eterze naftowym (w przeciwieństwie do innych olejów). Ciężar właściwy 0,947-0,967. Liczba zmydlenia 176-186. Liczba jodowa 82-90. Stopień kwasowości nie większy niż 7. Pozostałość nie zmydlająca się nie większa niż 2%. Olej należy przechowywać z dala od światła i w szczelnym opakowaniu. Farmakopea Polska IV również uwzględnia olej rycynowy. Ujęty przez Deutsches Arzneibuch z 1997 r., ponadto przez Pharm. Eur. 5.

Oleum Ricini (Ricinusöl, Huile de ricin, Olio di ricino) wg Pharmacopoea Helvetica VI przybiera postać masła w temperaturze –5-0 stopni C. Ciężar właściwy przy 20 stopniach C 0,945-0,965. Liczba kwasowa najwyżej 4. Liczba zmydlania 177-185. Liczba jodowa 82-86. Liczba peroksydacji (nadtlenkowa) najwyżej 0,5. 1 g to ok. 40 kropel.

W handlu znajduje się również olej uzyskiwany przez ekstrakcję rozpuszczalnikami. Liczba kwasowa waha się w szerokich granicach 0,3-4. Olej rycynowy zawiera ok. 80% kwasu rycynolowego (68-77%, 3-9% kwasu oleinowego, ok. 3-4% kwasu linolowego, ok. 3% kwasów nasyconych. Nie jest olejem schnącym. Nasiona rącznika – Semen Ricini obok oleju tłustego (ok. 50%; 46-53%) zawierają także rycynę, rycyninę (alkaloid pirydynowy) i enzymy lipolityczne oraz proteolityczne. Rycyna należy do toksalbumin, czyli fitotoksyn porażających ośrodki naczynioruchowe i oddechowe wywołując zgon. Pod względem chemicznym są to lektyny. Oleje rycynowe do celów leczniczych są pozbawione rycyny. Szczególnie

niebezpieczne jest spożycie nasion rącznika (kilka nasion może zabić człowieka).

Po podaniu doustnym olej rycynowy ulega hydrolizie i zmydleniu do mydeł rycynylowych, które drażnią jelito cienkie, wzmagają perystaltykę i pobudzają wydzielanie soków

trawiennych. Powoduje to upłynnienie masy kałowej i przeczyszczenie. Wypróżnienie

następuje w ciągu 4-6 godzin od zażyci. Dawka oleju 15-30 g (przeciętnie 1-2 łyżki doustnie). Olej rycynowy pobudza syntezę prostaglandyn E2, ponadto wzmaga sekrecję wody oraz elektrolitów do światła jelita. Hamuje transferazę adeninonukleotydową.

Wróćmy do wspomnianej lektyny – rycyny. Rycyna wprowadzona podskórnie wywołuje stan zapalny i obrzęk, zniszczenie komórek, naciek ropny i powiększenie węzłów chłonnych. Zabija zwierzęta w dawce 0,005 mg/kg masy ciała. Podana doustnie częściowo jest trawiona, ale ze względu na wysoką toksyczność nawet nieznaczna jej ilość wywołuje zatrucie. Jest to

przede wszystkim podrażnienie błon śluzowych (przekrwienie, owrzodzenie), uszkodzenie nerek (krwotoczne zapalenie nerek), wątroby (zwyrodnienie), serca (zmiany zwyrodnieniowe) i szpiku. Rycyna niszczy także gruczoły dokrewne i powoduje powstawanie zawałów. Podana dożylnie powoduje przejawia swe działanie po kilkunastu godzinach lub kilku dniach

(gorączka, drgawki, biegunka, porażenie ośrodków nerwowych). Króliki można uodpornić na rycynę na okres pół roku (odporność swoista). Surowica uodpornionych zwierząt wytrąca rycynę z roztworów. Rycyna wywołuje aglutynację krwinek, a u zwierząt zimnokrwistych dodatkowo – hemolizę.

Olej rycynowy jest ważnym składnikiem podłoży do kremów, maści i mazideł. Jest dobrym rozpuszczalnikiem dla wielu leków. Stosowany do wyrobu zawiesin i kropli do oczu, ponadto jako plastyfikator do tabletek. Olej rycynowy to ważny składnik kosmetyków, znany pod nazwą Castor Oil. Jest dobrze tolerowany przez skórę, nie wysycha, dobrze nawilża. Zapobiega wysychaniu skóry i dobrze chroni skórę przed czynnikami atmosferycznymi. Ma lekkie działanie zmiękczające i przeciwzapalne. Dobrze pokrywa skórę, włosy, rzęsy i brwi, dlatego występuje w szminkach, pomadkach, tuszach, błyszczkach, w odżywkach do włosów, w brylantynie. Dodawany do lotio, kremów i śmietanek kosmetycznych. Korzystnie wpływa na włosy, nadając im miękkość i połysk, ponadto ochrania powłoczkę włosa. Jest dobrym materiałem do uzyskania detergentów (synteza), jak i złagodzenia osuszającego działania syntetycznych detergentów (dodatkowy składnik).

W XIX wieku olej rycynowy podawano przed porodem i zabiegami chirurgicznymi na jamie brzusznej, w obstrukcji, przy kamieniach kałowych, chorobach pasożytniczych, dyzenterii i paradoksalnie przy przewlekłych biegunkach (dla oczyszczenia jelit, usunięcia nieznanej przyczyny biegunki). W starych dziełach niejeden autor chwalił się, iż uzyskał dobre wyniki leczenia biegunek właśnie za pomocą kilkukrotnego podania oleju rycynowego, co

wyjaśniano zupełnym oczyszczeniem światła jelita z zalegających toksyn, bakterii, drożdżaków, pierwotniaków, koprolitów i wzmożeniem czynności sekrecyjnych oraz perystaltycznych jelit (swoistego rodzaju bodziec dla przewodu pokarmowego, prowokator odnowy).

Cortex Frangulae – kora kruszyny w fitoterapii

Kora kruszyny – Cortex Frangulae jest pozyskiwana z kruszyny pospolitej (niem.

Faulbaum) – Rhamnus frangula Linne = Frangula alnus Miller, z rodziny szakłakowatych – Rhamnaceae. Kruszyna może przybierać dwie formy: krzewu lub małego drzewka. Dorasta do 6 m wys. Jest rozpowszechniona w całej Europie, od Kaukazu do Azji Mniejszej.

Występuje jako podszyt w lasach naszego kraju. Preferuje wilgotne gleby. Kruszyna jest częściowo chroniona. Kruszyna nie wytwarza cierni. Młode gałązki są ciemnoszare, z białymi przetchlinkami o żółtym zabarwieniu od wewnątrz; pędy młode owłosione. Pąki brązowo owłosione. Ulistnienie skrętoległe. Liście odwrotnie jajowate, krótko zaostrzone, całobrzegie, dł. 3-7 cm. Dolna powierzchnia blaszki liściowej jasnozielona, górna ciemnozielona. W nerwacji 8-9 par wiązek przewodzących. Kwiaty biało-zielone, obupłciowe, zebrane po 2-10 w pęczki. Kwitnie od maja do czerwca, czasem również późnym latem. Owoce to kuliste pestkowce, najpierw zielone, potem czerwone, wreszcie prawie czarne, z 2-3 nasionami. Surowiec: kora, owoce kruszyny = Cortex, Fructus Frangulae. W Farmakopei Europejskiej 5 – kora kruszyny (niem. Faulbaumrinde). Surowce powinny być wysuszone w temp. 100 stopni C, aby utraciły toksyczne właściwości (silne bóle brzucha, bolesne skurcze, trudna do opanowania biegunka, uczucie ociężałości, ból głowy, nudności, wymioty). Kora dostępna w sklepach zielarskich; ważny składnik wielu mieszanek ziołowych i preparatów płynnych złożonych.

Zgodnie z PhEur. Surowiec powinien zawierać przynajmniej 7% glukofranguliny w przeliczeniu na glukofrangulinę A. Kora zawiera 5-8% glikozydów antrachinonowych (głównie diglikozydy glukofrangulina A i B). W surowcu są obecne także frangulina A i B,

glikozydy franguloemodynowe (framguloemodyny-8-O-beta-D-glukozyd); garbniki, sterole (rhamnol), kwas chryzofanowy, flawony (rhamnina, izorhamnina), woski (rhamnoceryny), emodyna i alkaloidy peptydowe. Glikofranguliny ulegają rozpadowi do wtórnych

glikozydów: frangulin, które z kolei rozpadają się do franguloemodyn, ramnozy i glukozy. Objęty przez PhEur. 5 – Frangulae extractum siccum normatum (standaryzowany suchy wyciąg) zawiera nie mniej niż 15 i nie więcej niż 30% glukofrangulin w przeliczeniu na glukofrangulinę A.

Zgodnie z Farmakopeą Polską VI Frangulae Cortex to kora z młodych pni i gałązek kruszyny pospolitej Rhamnus frangula L., zebrana wiosną przed rozwojem liści i wysuszona w cieniu i ogrzewana 2 godziny w temp. 100 stopni C lub przechowywana nie krócej niż 1 rok od czasu zbioru. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 6% związków antranoidowych, w

przeliczeniu na glukofrangulinę A C27H30O14, o masie cząsteczkowej 578,53. Kora grubości 1-2 mm ma postać rurek lub rynienek. Zewn. powierzchnia kory ma barwę szarobrunatną, niekiedy zielonawą (glony). Wewnętrzna powierzchnia kory jest

żółtopomarańczowa lub pomarańczowo-brunatna. Strata masy po suszeniu nie większa niż 11%. Popiół – max 7%.

Działanie oficjalne: przeczyszczające. Dawki zwykle stosowane doustne, w odwarach, jednorazowo 0,5-1 g.

Wg Pharmacopoea Helvetica VI Cortex Frangulae (Cortex Rhamni frangulae;

Faulbaumrinde, Ecorce de bourdaine, Corteccia di frangola) powinna zwierać nie mniej niż 2% związków hydroksymetyloantrachinonowych, z czego najwyżej 3/10 pochodnych antranolowych, przy przeliczeniu na 1,8-dwuhydroksyantrachinon C14H8O4, o masie

cząsteczkowej 240,2. Popiół max 8%. Dawka jednorazowa 500 mg-2 g (do odwaru, naparu). Oficjalnym preparatem jest Extractum frangulae siccum (wyciąg suchy) i Extractum frangule fluidum (wyciąg płynny).

Antranoidy w jelicie grubym pod wpływem enzymów mikroflory ulegają hydrolizie do przeczyszczających antranoli i antronów. Pobudzają perystaltykę jelita grubego, zmniejszają wchłanianie wody z jelita do krwi, przez co następuje upłynnienie mas kałowych. Wzmagają uwalnianie chlorku sodu do światła jelita, pobudzają wydzielanie śluzu. Przeczyszczenie następuje w ciągu 6-12 godzin, zależnie od stanu mikroflory saprofitycznej i wrażliwości na antranoidy. Osoby z dysbakteriozą (wyjałowiony przewód pokarmowym, np. po zażywaniu chemioterapeutyków) nie są wrażliwe na preparaty antrachinonowi.

Wyciągi z kruszyny działają silnie żółciopędnie i żółciotwórczo. Częściowo są wchłaniane do krwi i limfy i przedostają się do wątroby, wzmagając produkcję żółci.

Przeciwwskazania: ciąża, laktacja, zapalenie wyrostka. Nie podawać małym dzieciom. Wskazania: zaparcia, atonia jelit, kuracje odtruwające wraz ze stymulacją wydzielania żółci; wspomagająco w otyłości i przewlekłych chorobach skórnych metabolicznych.

Dawka: Odwar kruszynowy – Decoctum Frangulae: 8-10 g kory lub owoców rozdrobnionych zalać 200 ml wody, gotować 5-8 minut, odstawić na 30 minut, przecedzić. Przyjąć w ciągu dnia w trzech porcjach, dla dogłębnego przeczyszczenia. Można też pić po ½ szklanki raz dziennie (przechowywać w lodówce pozostałą porcję na następny dzień). Owoce przed stosowaniem poddać suszeniu w piekarniku w 100 stopniach C, podobnie jak korę!

Sproszkowaną korę lub owoce kruszyny – Pulvis Cort. Frangulae, wymieszane z miodem, w dawce 1-2 g 1 raz dziennie, dobrze popić (przyjmować duże ilości płynów).

Jeżeli podczas przeczyszczenia występuje złe samopoczucie i bolesne skurcze – zmniejszyć dawki.

Odwar ze świeżej kory oraz intrakt alkoholowy ze świeżej kory (1:2 lub 1:3) jest dobrym lekiem na łuszczycę (do przemywania zmian skórnych). Po zmieszaniu z octem (1:1, z 5% octem) zabijają pasożyty skórne, w tym wszy. Intrakt (surowiec zalewać gorącym alkoholem 50-60%) i odwar zabija roztocze i owady pasożytnicze, odkaża skórę i działa

przeciwłojotokowo. Mają właściwości fungistatyczne i bakteriostatyczne. Stosowane przy nużycy, świerzbie, parchach nieznanego pochodzenia, liszajach.

Nalewka z kory kruszyny na spirytusie salicylowym jest również pomocna w leczeniu łuszczycy i trądziku.

W XIX wieku Rhamnus frangula L. zaliczana była do rodziny szakłakowych – Rhamneae. W Polsce określana była nazwami kruszczyna, troszczyna i kruszewina. Od dawna było

wiadomo, że najlepsza jest kora co najmniej dwuletnia, a nie młodsza. Młodsza kora

wywołuje mdłości i wymioty. Odwar z kruszyny polecano w leczeniu puchliny wodnej, przy cierpieniach wątroby i śledziony.

podobne właściwości posiada również rosnący w Polsce szakłak pospolity – Rhamnus cathartica L.

Rhizoma Rhei - kłącze rzewienia

Oficjalnym surowcem farmaceutycznym jest korzeń rzewienia ogrodowego (rabarbaru) – Rheum rhaponticum L., z rodziny rdestowatych – Polygonaceae. Do celów leczniczych polecam wywar z korzeni rabarbaru (1 łyżka na 1 szklankę wody; zagotować, odstawić na 40 minut, przecedzić) w dawce 100-120 ml 2 razy dziennie.

Składnikami aktywnymi rzewienia są także antranoidy (2-12%), garbniki (5-10%),

flawonoidy (ok.3%). Do antranoidów należą: chryzofanol, emodyna, aloe-emodyna, fiscjon, reina. Korzeń rzewienia w zależności od dawki działa ściągająco i przeciwbiegunkowo lub też przeczyszczająco. W dawce do 300 mg działa ściągająco, hamuje nieżyt przewodu

pokarmowego, poprawia trawienie. W dawce ponad 2 g działa przeczyszczająco.

Sproszkowany korzeń można zażywać doustnie bezpośrednio, dobrze popić lub zaparzać w wodzie.

Folium Sennae – liść senesu

Liście i owoc senesu zawierają sennozydy A-D, A1, E i F (antraglikozydy), glikozydy rheiny = reiny (rhein-8-O-glukozyd) i aloe-emodyny, glikozydy naftalinowe, flawonoidy (kemferol, izoramnetyna), garbniki i gorycze. Liść senesu zawiera do koło 3% diantronoglikozydów (glikozydów diantronowych). Owoc Tinnevelly senna zawiera około 3% glikozydów

antracenowych, natomiast owoc Alexandrian senna około 4-5% glikozydów antracenowych. W surowcu są również wolne antrachinony (rheina, aloe-emodyna, chryzofanol =

chrisophanol). W liściach zawarty jest ciekawy alkohol cukrowy – pinitol, ponadto śluzy – nawet 10% (kwas galakturonowy, arabinoza, galaktoza, ramnoza).

Przetwory z surowców działają czyszcząco na jelita. Glikozydy są rozkładane (enzymy mikroflory) w jelitach do reiny, a ta działa drażniąco, wzmaga perystaltykę i powoduje wydzielanie wody do światła jelita grubego. Powoduje to uwodnienie i wydalenie masy kałowej. Działanie występuje po około 6-8 godzinach. Sennozydy przenikają do mleka matki i wywołują rozwolnienie u niemowląt.

Około 1 g listków parzyć w szklance lub filiżance wrzącej wody. Pić 1 raz dziennie. Nie stosować w czasie ciąży i laktacji oraz przy zaburzeniach wodno-elektrolitowych, np. hipokaliemii. Nie nadużywać, aby nie spowodować utraty elektrolitów i wody. Może wywoływać ból brzucha (bolesne skurcze) tuż przed defekacją. Przedawkowany wywołuje silne skurcze i długotrwałe (kilka dni) biegunki.

Wskazania: zaparcia, otyłość, choroby metaboliczne skóry, kuracje odtruwające (przeczyszczenie poprzedzające głodówkę lub preparaty regulujące metabolizm i odtruwające), hemoroidy, tętniaki, ryzyko pęknięcia naczyń w mózgowiu lub gałce ocznej(profilaktyka przez pęknięciem, aby w czasie defekacji, czyli oddawania kału nie naprężać zbytnio tłoczni jamy brzusznej i mięśni), kuracje wydalania pasożytów z przewodu pokarmowego, zmiany w odbycie (uszkodzenia) uniemożliwiające oddawanie twardego kału

(senes zapewnia rozmiękczenie masy kałowej i tzw. luźne, bezwysiłkowe wypróżnienia, zwłaszcza w połączeniu z płesznikiem, prawoślazem, korzeniem babki szerokolistnej, glistnikiem, dymnicą i siemieniem lnianym).

Syropy senesowe lub napar senesowy z miodem zażywane w małych ilościach, ale często – działają dodatkowo wykrztuśnie.

Senes wspomaga odchudzanie przez utratę wody z ustroju oraz upośledzanie przyswajania składników pokarmowych i nadużywany do tych celów doprowadza do utraty zdrowia, zaburzeń wodno-elektrolitowych, odwodnienia, silnego osłabienia oraz niedoborów

pokarmowych. Może więc być używany przy otyłości, ale rozsądnie i z przerwami. Polecam przy jego zażywaniu pić wody zdrojowe bogate w minerały. Przy chorobach serca konieczne jest uzupełnianie diety w potas (pokarmy i wody zdrojowe bogate w potas, suplementy potasowe).

W sklepach zielarskich i niektórych aptekach jest dostępny liść senesu. Są również drażetki, pastylki, kostki, syropy i mikstury płynne oraz tabletki zawierające wyciąg z senesu,

najczęściej obok innych składników, np. wyciągu z kruszyny, rzewienia i aloesu.

Senes wywołuje skurcze macicy i wzmaga perystaltykę dróg moczowych oraz pęcherza moczowego. Może to przejawiać się w częstszym wydalaniu moczu. W okresie menstruacji, zwłaszcza u kobiet boleśnie miesiączkujących odradzam stosowanie senesu. Może on nasilać dolegliwości bólowe przez wywoływanie skurczów macicy.

Nie stosować senesu przy zapaleniu nerek, pęcherza moczowego i wyrostka robaczkowego oraz przy zespole jelita drażliwego. Nie stosować przy zapaleniu gruczołu krokowego i przeroście prostaty, bowiem senes zwiększa obrzęk i skurcze gruczołu krokowego.

Alona - wysuszony sok z aloesu

Alona w małych dawkach, do 50 mg działa pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych. w Dawce powyżej 300 mg działa przeczyszczająco, choć oficjalnie działanie to powinno występować po przyjęciu niższych dawek. Alona w dawkach przeczyszczających zwiększa ukrwienie jamy brzusznej i miednicy mniejszej, dlatego nie może być polecana w czasie ciąży i miesiączki. Zażyta w czasie menstruacji może zwiększać krwawienia i nasilać bóle

miesiączkowe. Zalecane jest łączenie alony z środkami rozkurczowymi, np. z pokrzykiem, lulkiem, maczkiem kalifornijskim, glistnikiem, które przeciwdziałają bolesnym skurczom jelit. Alona działa na jelito grube. Ulegają resorpcji do krwi, częściowo przechodzą do jelita grubego. Pobudzają sploty Auerbacha, zmagając skurcze jelita. Drażnią też śluzówkę jelita grubego. Efekt przeczyszczenia występuje po upływie 6-8 godzin od zażycia. Po

zastosowaniu alony i pobudzenia defekacji dość często dochodzi do wywołania okresowej atonii jelita, przez co niemożliwe staje się samodzielne naturalne wypróżnienie, co znów składania pacjentów do sięgnięcia po środki przeczyszczające. Nie jest to korzystne dla zdrowia i samopoczucia (uzależnienie, przyzwyczajenie), dlatego polecam kojarzenie alony z różnymi innymi środkami przeczyszczającymi, o odmiennym punkcie działania. Nie można polecać wleczeniu i zapobieganiu zaparcia stosowanie preparatów jednoskładnikowych, np. opartych tylko na alonie.

Aloe działa dodatkowo żółciopędnie i pobudza wydzielanie soku trzustkowego.

Owoc borówki czernicy – Fructus Myrtilli raz jeszcze.

statnio chodząc po rozmaitych sklepach zielarskich i aptekach oglądałem różne suplementy zawierające ekstrakty z owoców borówki. Najczęściej ekstraktu tego było w kapsułkach lub tabletkach tyle co kot napłakał. Szczerze mówiąc 90% przeanalizowanych preparatów borówkowych z pewnością nikomu na nic nie pomoże. Piękne opisy, ulotki, grafika,

dorobiona ideologia i oczywiście odpowiednia cena. Lepiej kupić świeże borówki i zjeść z apetytem.

Owoc borówki czernicy – Fructus Myrtilli pochodzi z gatunku Vaccinium myrtillus L., z rodziny wrzosowatych – Ericaceae. Jest w Farmakopei Europejskiej V. Zawiera 5-10% garbników katechinowych (PhEur. 5 wymaga przynajmniej 1%), polimery prontocyjanidyny (procyjanidyna B1-4), antocyjany do 3% (PhEur. wymaga przynajmniej 0,3%), glikozydy flawonoidowe (kwercytryna, astragalina, hiperozyd), pterostylbeny, pektyny, kwasy fenolowe (kwas kawowy, galusowy, p-kumarowy, chlorogenowy, protokatechowy, syringowy,

salicylowy, ferulowy, waniliowy), alkaloidy chinolizydynowe (epimirtyna, mirtyna = myrtine), glikozydy fenolowe (arbutyna).

Wyciągi z owoców borówki działają zapierająco, przeciwbiegunkowo, przeciwzapalnie i ochronnie na strukturę naczyń krwionośnych. Poprawiają mikrocyrkulację krwi, w tym również w obrębie gałki ocznej. Zmniejszają aktywność enzymów odpowiedzialnych za powstawanie ataków dusznicy bolesnej. Hamują agregację trombocytów.

Typowe wartościowe preparaty komercyjne oparte są na ekstraktach standaryzowanych na zawartość antocyjanozydów (na poziomie 36%). Takie ekstrakty działają w dawce 150-160 mg 2 razy dziennie. Sporo jest też na rynku preparatów borówki mało wartościowych, opartych na wyciągach suchych z owoców, bez standaryzacji, dodatkowo rozcieńczonych nośnikiem, np. krzemionką, dekstrozą lub laktozą.

Wskazania: stany zapalne naczyniówki i siatkówki, uszkodzenia siatkówki i naczyniówki, nadciśnienie, angiopatie oczne, zakrzepy w układzie naczyniowym oka, żylaki, cukrzyca, zaćma, plamice naczyniowe, stany zapalne jelit, zespół jelita drażliwego, zapalenie nerek. Dobrze jest łączyć borówkę z ruszczykiem, pochrzynem, wąkrotką, rutą, kasztanowcem, gryką (ziele), rutwicą, kwiatem piwonii i kwiatem malwy czarnej. W leczeniu stanów zapalnych i wysięków ocznych korzystne jest kojarzenie z podskórnym podawaniem biostymulatora FIBS

Obstipantia i Adstringentia

Kłącze pięciornika – Rhizoma Tormentillae

Pięciornik kurze ziele, pięciornik czteropłatkowy, czyli pięciornik leśny (drzewianka) – Potentilla tormentilla Schrank = Potentilla silvestris Necker = Tormentilla erecta Linne = Potentilla erecta Haupte = Potentilla erecta (L.) Raeusch. = Potentilla tormentilla Stokes ( niem. Blutwurz, fr. Potentille dressee, Tormentille; ital. Cinquefoglie tormentilla; retorom. Potentilla turment) rośnie dziko w Polsce, na polanach, w lasach, pastwiskach, na

torfowiskach. Kwitnie od maja do jesieni. Jest rośliną wieloletnią, łatwą do uprawy w ogrodzie. Surowcem zielarskim jest kłącze pięciornika, czasem ziele zebrane w czasie kwitnienia – Rhizoma Tormentillae, Herba Tormentillae (niem. Tormentillwurzel, fr. Racine de tormentille).

Kłącze pięciornika to typowy środek fenolowy i garbnikowy. Zawiera garbniki 14-20%, głównie katechinowe; fenolokwasy (chinowy, elagowy); flobafeny, tormentol (ok. 1%), olejek eteryczny, żywicę, skrobię, szczawian wapnia, czerwień tormentilową (flobafen), fitosterole, glikozydy fenolowe (tormentilina = tormentylina). Tormentozyd jest glikozydem trójterpenowym

Pięciornik przewyższa zakresem i siłą działania korzeń ratanii, czyli pastwinu – Radix Ratanhiae. O podobnym zastosowaniu obu surowców napisał dr Fr. Oesterlen w 1861 r . W kłączach liczących kilka lat zawartość garbników może wynosić nawet ponad 20% (do 30%). Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z kłączy i ziela pięciornika obkurczają naczynia

krwionośne, zwiększają miejscowo krzepliwość krwi (wpływ przeciwkrwotoczny), ścinają powierzchniową warstwę błony śluzowej (właściwości ciągające), przez co zmniejszają

obrzęk i stan zapalny, ograniczają drażniący wpływ jadów i bakterii na tkanki przewodu pokarmowego, zmniejszają przekrwienie i wysięk. Pięciornik to klasyczny środek

przeciwbiegunkowy (antidiarrhoicum) i przeciwzapalny. Pomaga w leczeniu nieżytu żołądka, jelita cienkiego i grubego. Wspomaga leczenie hemoroidów (wlewki doodbytnicze, czopki z ekstraktem, maść, żel z wyciągiem pięciornikowym). Nalewka, ekstrakt, odwar z pięciornika zastosowane na skórę zmniejszają wydzielanie łoju, obkurczają rozszerzone naczynia

krwionośne i rozszerzone pory. Zarówno po podaniu doustnym jak i zewnętrznym działa przeciwbakteryjnie. Hamuje rozwój Salmonella. Shigella, E. coli i in. Pięciornik jest przydatny do pięlęgnowania skóry łojotokowej, z owrzodzeniami, wypryskami, wrzodami sączącymi, trądzikiem różowatym, z rozszerzonymi porami i plamicami naczyniowymi. Odwar doskonały do płukania włosów przetłuszczających się i dla nadania połysku, puszystości oraz lekkiego odcienia brązowego.

Odwar z kłączy pięciornika dobry do irygacji przy zapaleniu pochwy, ponadto do nasiadówek i płukanek warg sromowych, odbytu, moszny, prącia – przy infekcjach i stanach zapalnych, odparzeniach.

Odwar pięciornikowy jest skuteczny w leczeniu obrzęku dziąseł po zabiegach stomatologicznych, płukania jamy ustnej i gardła przy zapaleniu.

Wskazania: nieżyt przewodu pokarmowego objawiający się biegunką i nudnościami; choroba wrzodowa; zespół jelita drażliwego; stany zapalne żołądka i jelit; hemoroidy, świąd odbytu (lewatywy, maść, nasiadówki, płukanki, czopki), stany zapalne dziąseł, paradontoza, zajady, bolesne nadżerki w jamie ustnej, zapalenie gardła (doustnie, płukanki), stany zapalne układu płciowego (zewnętrznie), trudno gojące się rany (zewnętrznie); zapalenie spojówek i powiek, nadmierne łzawienie (okłady z odwaru 30-45 minutowe, zmieniane co 10-20 minut); białe upławy.

Preparaty i dawki:

Decoctum Rhiz. Tormentillae – odwar z kłączy pięciornika: 5-10 g (1-2 łyżki) na szklankę wody, gotować 5-15 minut, odstawić na 30 minut, przecedzić. Pić po 1/2 szklance odwaru kilka razy dziennie, zależnie od potrzeby (przy biegunce co 3-4 godziny). Stosować do przemywania, okładów, płukanek, lewatywy, irygacji. Z ziela pięciornika również można przygotować odwar, lecz działa on słabiej i dawki trzeba podwoić.

Tinctura Tormentillae: 1 cz. świeżych lub suchych rozdrobnionych kłaczy zalać 5 częściami alkoholu 40-70%, odstawić na przynajmniej 7 dni, codziennie wstrząsając. Przefiltrować. Zażywać po 1 łyżeczce herbacianej. 1 łyżka nalewki na 1/2 szklanki wody nadaje się do płukanek, okładów i przemywania.

Pulvis Tormentillae – sproszkowane kłącze pięciornika: przy biegunce 1 g 3-4 razy dziennie. Extractum Tormentillae fluidum et siccum są wykorzystywane do produkcji maści, żelu leczniczego, np. maść pięciornikowa, Tormentiol; ponadto wchodzą w skład preparatów do leczenia stanów zapalnych narządów płciowych i jamy ustnej. Są składnikiem kosmetyków, najczęściej przeznaczonych dla cery tłustej i trądzikowej.

Pięciornik nie wykazuje działań ubocznych, jakie można zaobserwować podczas stosowania kwasu taninowego (czystej taniny).

Korzeń ratanii, czyli pastwinu – Radix Ratanhiae

Działanie: antyoksydacyjne, wymiatające wolne rodniki i nadtlenki, ściągające na błonę śluzową i skórę, przeciwnieżytowe, przeciwzapalne, odkażające, przeciwbiegunkowe, przeciwkrwotoczne, antybakteryjne (np. wobec gronkowców), ochraniające przed UV i mutacjami (dla skóry).

Wskazania: nieżyt gardła, żołądka i jelit, zespół jelita drażliwego, biegunki na różnym tle, infekcje przewodu pokarmowego, krwawienia w przewodzie pokarmowym, choroba wrzodowa, polipy i owrzodzenia jelita grubego, hemoroidy, upławy, stany zapalne dziąseł,

stany zapalne po usunięciu zęba, zapalenie języka. Zewnętrznie: trudno gojące się rany, zapalenie narządów płciowych i jamy ustnej, żylaki odbytu, liszaje, mokre wypryski, łojotok, przetłuszczanie się włosów, łupież tłusty, odmrożenia, oparzenia.

Preparaty i dawkowanie. Odwar z korzeni ratanii – Decoctum Rad. Ratanhiae 5%: kilka razy dziennie po 15-30 ml. Extractum Ratanhiae siccum 0,3 g in pilul. 3 razy dziennie pigułkę. Ekstrakt gęsty i suchy z korzeni jest dobry do sporządzania pigułek, globulek dopochwowych i czopków doodbytniczych. Odwarem zmiany skórne przemywać kilka razy dziennie. Stosować też do płukanek, okładów, irygacji i lewatywy (stany zapalne odbytu, hemoroidy). Surowiec obecnie dostępny w sklepach internetowych.

Wyciągi z korzenia ratanii mogą być składnikiem kosmetyków przeznaczonych do pielęgnacji skóry trądzikowej i łojotokowej.

Rhizoma Gei = Rhizoma Caryophyllatae – kłącze kuklika

Kłącze kuklika – Rhizoma Gei posiada inną synonimową (zapożyczoną) nazwę – Rhizoma Caryophyllatae, bowiem po roztarciu i zmieleniu pachnie goździkiem przyprawowym (goździkowiec korzenny – Caryophyllus aromaticus L.), za sprawą zawierania w swoim składzie związku fenolowego – eugenolu. Eugenol jest składnikiem glikozydu geiny C21H30O11, który w obecności enzymu – geazy (obecnego w roślinie świeżej) i kwasów ulega hydrolizie do wspomnianego eugenolu C10H12O2 i cukru – wicjanozy. W surowcu jest olejek eteryczny (ok. 0,1%); garbniki ok. 15%, kwas chlorogenowy, kwas cynamonowy, kwas galusowy i kwas kawowy.

Kwas chlorogenowy, kawowy, cynamonowy i galusowy to fenolokwasy o silnym działaniu antyoksydacyjnym, przeciwnowotworowym, przeciwzapalnym, żółciopędnym,

antybakteryjnym, przeciwwirusowym i ochronnym na miąższ wątroby i nerek. Zapobiegają marskości i stłuszczeniu wątroby i nerek oraz zmniejszają skutki toksycznego działania mikotoksyn, metali ciężkich, eterów i węglowodorów oraz wielu leków na komórki wątrobowe – hepatocyty i komórki środbłonków. Jak wykazywały między innymi moje badania, kwasy te podawane w postaci odpowiednich soli pozajelitowo są w stanie hamować proliferację niektórych komórek rakowych i zmniejszać skutki uboczne chemioterapii.

Eugenol należy do fenoli o silnym działaniu odwaniającym, przeciwgnilnym, ściągającym, znieczulającym miejscowo, antybakteryjnym, fungistatycznym, pierwotniakobójczym i przeciwfermentacyjnym. Odkaża przewód pokarmowy, układ oddechowy i drogi moczowe. Eugenol do dziś ma zastosowanie w stomatologii do odkażania kanałów zębowych i

odkażania dziąseł. Garbniki zawarte w kukliku mają działanie przeciwzapalne i ściągające oraz antyseptyczne.

Odwar z kłączy kuklika ma działanie przeciwbiegunkowe. Sprawdza się w leczeniu nieżytu żołądka, jelita cienkiego i grubego, w biegunkach różnego pochodzenia. Napar z kłączy i ziela kuklika działa silniej żółciopędnie i pobudzająco na trawienie oraz wydzielanie żółci. Mocny odwar z kłączy mniej wpływa żółciopędnie. Napar z ziela kuklika leczy niestrawność, ale w mniejszym stopniu niż odwar z kłaczy wpływa odkażająco i antybakteryjnie, natomiast silniej przeciwzapalnie.

Odwar z kłączy kuklika i napar z ziela kuklika działa przeciwzapalnie i przeciwłojotokowo oraz antyseptycznie na skórę. Przydatny jest w leczeniu mokrych wyprysków, trudno gojących się i sączących ran oraz łojotokowego zapalenia skóry i łojotoku włosów. Płukanka z odwaru z kłączy kuklika działa przeciwzapalnie i krwiotamująco przy paradontozie i zapaleniu gardła oraz jamy ustnej, ponadto hamująco na rozwój bakterii i grzybów odpowiedzialnych za powstawanie nieprzyjemnego zapachu z ust i pleśniawek. Także picie odwaru z kłączy kuklika zapobiega procesom gnilnym treści pokarmowej i nadmiernej fermentacji w jelitach. Kuklik hamuje rozwój Candida i bakterii E. coli, szczególnie w postaci intraktu i odwaru.

Odwar z kuklika może być używany do irygacji przy zapaleniu pochwy i warg sromowych. Wreszcie do okładów na oczy przy ropnym zapaleniu powiek i zapaleniu spojówek, ponadto przy nadmiernym łzawieniu.

Surowiec można pozyskiwać z kuklika zwisłego – Geum rivale L. lub kuklika pospolitego – Geum urbanum L., z rodziny Rosaceae, które są rozpowszechnione w lasach, łęgach, cienistych sadach, w całej Polsce.

Kłącze kuklika – Rhizoma Gei i ziele kwitnącego kuklika – Herba Gei zastępują pięciorniki, liść poziomki, ziele przywrotnika i liść maliny lub liść jeżyny. Kukliki nie zastępują natomiast krwiściągu, który zawiera specyficzne fitoncydy przeciwbakteryjne. Intrakt kuklikowy – Intractum Gei: 100 g świeżych kłączy po zmieleniu zalać 300 g gorącego alkoholu 40-50%, macerować w ciemnym miejscu i w szczelnym słoju minimum 7 dni,

codziennie wstrząsając. Przefiltrować. Stosować doustnie przy kurczach jelitowych i niestrawności po 5 ml, ponadto do płukania jamy ustnej i gardła (1 łyżeczka na pół szklanki wody), przemywania i pędzlowania zmian skórnych i na błonach śluzowych. Ponadto przy nieprzyjemnym zapachu z ust.

Odwar kuklikowy – Decoctum Gei: 1-2 łyżki rozdrobnionego suchego lub świeżego kłącza zalać 1 szklanką wody, gotować 10 minut, dopełnić wyparowaną ilość wody. Odstawić na 20 minut, przecedzić. Pić do 4 razy dziennie po 100 ml. Przy nieżycie gardła i dalszych

odcinków przewodu pokarmowego 4 razy dziennie po 100-150 ml; przy chorobie wrzodowej 100 ml 2 razy dziennie, na czczo. Przy nadmiernych krwawieniach miesiączkowych i

hemoroidach 2 razy dziennie po 100 ml. Przy chorobie nowotworowej, szczególnie układu pokarmowego 200 ml 2 razy dziennie, na czczo. Ponadto do okładów na rany, wypryski, atopowe zapalenie skóry, mokre pokrzywki, do płukanek.

Surowiec trzeba samemu zebrać z natury lub uprawiać. Wdzięczna i ładna roślina lecznicza i ozdobna. Cieniolubna.

Satureja hortensis L. – cząber

Rośliną bogatą w tymol, cymen, karwakrol jest cząber – Satureja (np. gatunek Satureja hortensis L.). Nalezy do moich ulubionych roślin leczniczych i przyprawowych. Olejek

cząbrowy Oleum Saturejae zawiera ok. 50-62% tymolu, 9-10% p-cymenu, spatulenol (4-6%), karwakrol (6-8%), metyl-tymol (5-6%), beta-kariofilen (4-5%), gamma-terpinen (3-4%). Niektóre odmiany i gatunki cząbru (np. Satureja laxiflora Koch) są bardzo bogate w tymol (63-64%) i terpinen (11-12%), mniej w karwakrol (4-5%), geraniol (3-4%) i octan geranylu (3%). Satureja boissieri wytwarza olejek eteryczny zawierający 44-45% karwakrolu i 35% p-cymenu.

Olejek eteryczny Satureja icarica zawiera 59-60% karwakrolu, 15-16% p-cymenu i 2% metyl-karwakrolu. Wszystkie wymienione surowce są stosowane w leczeniu infekcji i stanów zapalnych układu oddechowego. Działają silnie odkażająco na układ pokarmowy,

oddechowy, przeciwzapalnie, przeciwpasożytniczo i żółciopędnie. Mają własciwości

pobudzające krażenie krwi, napotne, rozgrzewające i przeciwdepresyjne. Wzmagają diurezę i odkażają drogi moczowe. Stosowane w przetworach: Infusum 5% – w ciągu dnia wypić 1-2 szklanki naparu; Oleum Saturejae, Oleum Thymi seu Origani – 2-3 razy dziennie 5-6 kropel, po jedzeniu. Tinctura z wymienionych surowców 1:5 – doustnie 5 ml 3 razy dziennie w niewielkiej ilości wody. Cząber jak przyprawa: do ryb, sałatek, mięs, zup, kanapek, wędlin. Doskoanły jako przyprawa jest olej z oliwek z dodatkiem świeżego cząbru (do butelki z oliwką włożyć kilka gałązek śweżego cząbru). 1 łyżka oliwy cząbrowej zażyta na czczo działa przecikamiczo w stosunku do kamieni żóciowych, przecipasożytniczo (na czczo, mocny wyciąg oliwny) i silnie żółciotwórczo oraz oczyszczająco na wątrobę. Olejek cząbrowy eteryczny można zażywać 2-3 razy dziennie po 4 krople przy kaszlu, zapaleniu gardła, przeziębieniu, bólu brzucha i bólu głowy.

Opium

Zawiera ok.25 alkaloidów: alkaloidy fenantrenowe: morfina, kodeina, tebaina i in. oraz alkaloidy benzyloizochinolinowe: papaweryna, noskapina, narceina i in.

Papaweryna i morfina działa silnie zapierająco, nadaje się do leczenia silnych, bolesnych biegunek.

Tinctura Opii- 10-15 kropli 1-2 razy dziennie Pulvis Opii - 50-100mg

Fructus Myrtilli- Owoc borówki czarnej Flos Rosae - kwiat róży

Kwiaty generalnie bogate są w antocyjany, olejki eteryczne, flawonoidy i śluzy. Płatki róży zawierają dodatkowo fenolokwasy. Posiadają właściwości antyseptyczne, lekko ściągające i przeciwzapalne. Nie wykazują silnego działania, korzystne jednak dla niemowląt i małych dzieciom (łagodny wpływ przeciwbiegunkowy i przeciwzapalny). Konfitura z płatków róży jest źródłem cukrów, antyoksydantów (fenole) i cennych barwników. Poprawia

samopoczucie, ale nic poza tym.

Do celów dietetycznych i leczniczych zbierane są płatki z róż dziko rosnących lub uprawianych, odmian aromatycznych i pozbawionych gorzkiego smaku.

Fructus Mali - owoc jabłoni Zapierajaco działają pektyny.

Storczyk plamisty – Orchis maculata Linne i salep w dawnej medycynie

Wędrując przez Szwajcarię w lipcu zachwycałem się storczykami, a wśród nich gatunkiem: storczyk plamisty – Orchis maculata = Dactylorchis maculata (L.) Vermeulen. Bulwy korzeniowe storczyka plamistego, storczyka krwistego – Orchis incarnata Linne, storczyka męskiego – Orchis mascula L., storczyka samiczego – Orchis morio L., storczyka kukawki – Orchis militaris L., storczyka cuchnącego – Orchis coriophora L. i in. (rodzina Orchidaceae) stanowiły dawniej oficjalny surowiec zielarski. Orchis maculata w niektórych systemach taksonomicznych występuje jako rodzaj Dactylorhiza maculata (gatunek zbiorowy). Bulwa storczyka znana była bardziej pod nazwą Tuber Salep (bulwa salepu), rzadziej jako radix Orchidis. Surowiec był niemal w każdej farmakopei. Tubera Salep wg Pharmacopoea Germanica III pochodził z Orchis mascula, Orchis militaris, Orchis morio, Orchis ustulata, Anacamptis pyramidalis lub Platanthera bifolia.

Obecnie surowiec stracił swoje znaczenie w lecznictwie. Jest mało znany w fitoterapii ludowej Polski. Bulwy zasobne w śluzy, skrobię, sacharozę, maltozę, dekstrynę,

metylopentozę, glikozyd loroglosin (loroglosyna). Działa podobnie jak łączeń baldaszkowy – Butomus umbellatus L.

Działanie lecznicze bulwy storczyków: osłaniające, powlekające, zmiękczające,

przeciwzapalne, przeciwkaszlowe, łagodzące nieżyt gardła i przewodu pokarmowego. Stosowany przy kaszlu, zapaleniu gardła i krtani, zapaleniu oskrzeli, chrypce, podrażnieniu żołądka i jelit, biegunce, chorobie wrzodowej.

Nie jest rośliną trującą, wbrew temu co podają niektóre źródła. W dawnej medycynie

podawany nawet dzieciom w nieżytach układu pokarmowego. Odwar do przemywania skóry suchej i z wypryskami, ponadto przy odparzeniach, otarciach potnicowych w pachwinach (przemywanie, okłady), w pielęgnowaniu skóry dzieci (odparzenia od pieluszek).

Storczyki są roślinami ginącymi w naszym kraju. W większości to gatunki chronione. Do celów leczniczych mogą być uprawiane, choć to trudne zadanie, bowiem wchodzą w symbiozę (współżycie oparte na obustronnej korzyści, jakie wykształca sie pomiędzy przynajmniej dwoma gatunkami) ze specyficznymi bakteriami i grzybami. Ratunkiem może być pobranie nieco ziemi ze środowiska, w którym naturalnie występują storczyki i

podsypanie nią storczyków uprawianych. Do kiełkowania nasion storczyków również są niezbędne owe grzyby.

Substytutem bulwy storczyków w fitoterapii mogą być: korzeń babki lancetowatej lub

pospolitej – Radix Plantaginis lub korzeń prawoślazu – Radix Althaeae, albo kłącze kosaćca – Rhizoma Iridis.

Jeśli już posiadamy bulwy storczyka trzeba je pokroić i wysuszyć w ciepłym piekarniku. 1 łyżkę rozdrobnionych bulw korzeniowych gotować 15 minut na małym ogniu, pozostawić jeszcze pod przykryciem na 15 minut, przecedzić. Pić kilka razy dziennie po filiżance. Przy kaszlu dodać nieco miodu.

Salep przeciętnie zawiera 5% białek, 48% śluzu, 27% skrobi, 2% soli mineralnych i 1% cukru. Do połowy XX wieku był cenionym środkiem przeciwbiegunkowym dla niemowląt. Odwar z bulw storczykowych podawano również doodbytniczo przy świądzie odbytu. Węgiel drzewny – Carbo Ligni ; niem. Holzkohle, ang. Wood Charcoal, fr. Charbon de bois (Carbo vegetabilis) nie jest węglem aktywowanym, ale posiada właściwości lecznicze

(przeciwbiegunkowe, pochłaniające, osuszające skórę i błony śluzowe, powlekające). Może być stosowany doustnie w dawce kilka-kilkanaście-kilkadziesiąt gram na dobę, zależnie od potrzeby oraz zewnętrznie jako zasypka na ropiejące i sączące zmiany. W dawnej medycynie węgiel drzewny łączono czasem z taniną, sproszkowanymi galasami, bizmutem, tlenkiem cynku, ałunem, kwasem galusowym, bentonitem lub ziołami garbnikowymi w celu wzmocnienia działania absorbującego, przeciwbiegunkowego i przeciwnieżytowego. Po wymieszaniu z ałunem, bizmutem (tlenek, węglan, galusan, fenolan), galasami, taniną,

kwasem galusowy, jodoformem lub tlenkiem cynku nadawał się również do leczenia mokrych ran i wyprysków.

Węgiel drzewny zawiera ok. 80% węgla, 3,5-4% wodoru, 14-16% tlenu i do 5-6% popiołu. Zwiększa swoje właściwości chłonne po aktywacji za pomocą pary wodnej w temp. 800-1000 stopni C.

Wg FP VI dawka węgla leczniczego jednorazowa 5-10 g; dobowa 15-50 g. Oficjalne działanie: przeciwbiegunkowe. Popiołu nie więcej niż 2%.

Dawki dla zwierząt: konie 10-150 g; osły 5-50 g; bydło 20-200 g; małe przeżuwacze 5-50 g; świnie 3-10 g; psy 0,5-3 g; koty 0,2-1 g, kury 0,2-1 g.