Polacy odwiedzający gabinet historii naturalnej Jeana Hermanna (1738-1800) w Strasburgu

Piotr Daszkiewicz

Polacy odwiedzający gabinet historii

naturalnej Jeana Hermanna

(1738-1800) w Strasburgu

Echa Przeszłości 13, 133-142

EC H A PRZESZŁOŚCI XIII, 2012 IS S N 1509-9873

Piotr Daszkiewicz

M useum n atio n al d’H istoire n aturelle P aris, France

POLACY ODWIEDZAJĄCY GABINET HISTORII

NATURALNEJ JEANA HERMANNA (1738-1800)

W STRASBURGU

O s ie m n a s ty w ie k to o k re s g w a łto w n e g o ro z w o ju g a b in e tó w h is to r ii n a t u ­ ra ln e j. Z w ię k s z a ła się ic h lic z b a w E u ro p ie , z m ie n ia ł t a k ż e i c h a r a k te r. Z m n ie j lu b b a rd z ie j p rz y p a d k o w y c h zb io ró w „k u rio z ó w ”, czyli p r z y r o d n i­ cz y c h czy h is to r y c z n y c h c ie k a w o s te k , p r z e k s z t a ł c a ł y s ię o n e s to p n io w o w p ra w d z iw e m u z e a . J u ż w d ru g ie j p ołow ie X V III w. g a b in e ty b y ły z a ró w n o w a ż n y m i o ś ro d k a m i n a u c z a n ia n a u k śc isły ch , j a k i b a d a ń n a u k o w y c h . W izy ­ ty w n ic h s ta ły się n ie o d z o w n y m e le m e n te m p o d ró ż u ją c y c h w c e lu z d o b y cia w ie d z y s tu d e n tó w i u c zo n y ch . P rz y p o m n ijm y n p . z a p is k i S ta n is ła w a S ta s z ic a (1 7 5 5 -1 8 2 6 ) z je g o p o d ró ż y po A u s tr ii, N ie m c z e c h , W ło sz e c h i F r a n c ji i lic z ­ n ie o d w ie d z a n e g a b in e ty 1. B y ły to ta k ż e c e n n e o ś ro d k i p o p u la ry z a c ji w ie d z y i n a u k i d la n ie sp e c ja listó w . R e g u la r n ie o d w ie d z a n e p rz e z p o d ró ż u ją c y c h po E u ro p ie a r y s to k r a tó w i p o lity k ó w n ie w ą tp liw ie p r z y c z y n ia ły się o n e do u p o ­ w s z e c h n ie n ia n a u k i i z a p e w n e ta k ż e b y ły ź ró d łe m p o w s ta n ia m o d y n a n a u k ę w śró d e lit o św ieceniow ej E u ro p y . K olekcje często p ó źn iej k o rz y s ta ły z m e c e n a ­ t u czy choćby życzliw ego p r z e s y ła n ia o k azó w z ojczyzny o d w ied zająceg o . S t a r ­ czy p rz y p o m n ie ć d a r y i k o re sp o n d e n c ję F r a n c is z k a B ie liń sk ie g o (1 6 8 3 -1 7 8 6 ) z R e n e -A n to in e F e r c h a u lt de R e a u m u r e m (1 6 8 3 -1 7 5 7 )2 czy choćby n o w a to rs k i d la X V III w., m e n e d ż e r s k i p o m y sł G e o rg e sa - L e c le rc a B u ffo n a (1 7 0 7 -1 7 8 8 ), in t e n d e n t a g a b in e tu k r ó la F r a n c ji, k tó r y zw ró cił się do w ię k sz o śc i e u r o p e j­ s k ic h m o n a rc h ó w z p r o ś b ą o p r z y s y ła n ie o k a z ó w ilu s tr u ją c y c h n a t u r a l n e b o g a c tw o ic h k rajó w . W śró d n a d e s ła n y c h k o le k c ji b y ła ta k ż e ta , p rz y g o to w a ­

1 C. Leśniewski, D ziennik podróży S ta n isła w a Staszica 1789-1805, PAU, Kraków 1931, s. 515.

2 P. Daszkiewicz, Polonika w archiw um Rene-Antoine F erchault de R e u m u r (1683-1757), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2009, 54(2), s. 83-93.

n a w W a rs z a w ie p rz e z F ilip a C a ro sie g o (1 7 4 4 -1 7 9 9 ) i p o d a r o w a n a p rz e z S ta n is ła w a A u g u s ta P o n ia to w s k ie g o (1 7 3 2 -1 7 9 8 )3. W iz y ty w g a b in e ta c h b y ły n ie o d z o w n ą c z ę ś c ią z a c h o d n io e u ro p e js k ic h p o d ró ż y p o ls k ic h a ry s to k ra tó w . D z ie n n ik M ic h a ła M n is z c h a ( 1 7 4 8 -1 8 0 6 ) j e s t te g o d o s k o n a łą i l u s t r a c j ą 4. W tr a k c ie p o b y tu w P a r y ż u o d w ie d z ił o n k ilk a n a ś c ie k o le k c ji p rz y ro d n ic z y c h .

C hoć ta k ż e w R zeczp o sp o litej is tn ia ły z n a c z ą c e g a b in e ty h is to r ii n a t u r a l ­ n e j, b y w sp o m n ie ć n p . c y to w a n e p rz e z J.-B . D u b o is de J a n c ig n y (1 7 5 2 -1 8 0 8 )5 zb io ry w a rs z a w s k ie - k ró le w sk ie o ra z M a rc in a B e r n h a r d i de B e r n itz a (około 1625 - p r z e d 1682), g d a ń s k ie K rz y s z to fa G o ttw a ld a (1 6 3 6 - 1 7 0 0 )6, k o lek c je R a d z iw iłłó w w N ie ś w ie ż u 7 i in n e m a g n a c k ie g a b in e ty , m .in . O g iń sk ie g o n a L itw ie , W itta w K a m ie ń c u czy te ż z a p e w n e n a js ły n n ie js z ą - o b o k g d a ń s k ic h - k o le k c ję k s ię ż n e j A n n y J a b ło n o w s k ie j (1 7 2 8 -1 8 0 0 ) w S ie m ia ty c z a c h 8, to j e d n a k w ła ś n ie w iz y ty P o la k ó w w k o le k c ja c h fr a n c u s k ic h lu b z w ią z a n y c h z F r a n c ją b y ły c z ę s te i o d g ry w a ły w a ż n ą ro lę e d u k a c y jn ą . W ią z a ło się to z a ró w n o z s iłą fra n c u s k ie j k u l t u r y i ję z y k a w ta m ty m o k re s ie , j a k i z f a k te m , iż w d ru g ie j po ło w ie X V III i p ie rw s z e j X IX w. f r a n c u s k ie n a u k i i k o lek cje p rz y ro d n ic z e p rz e ż y w a ły o k re s p ra w d z iw e j ś w ie tn o śc i. O ile sp o ro ju ż w ia d o ­ m o n a t e m a t o w y ch n a u k o w y c h czy te ż je d y n ie k s z ta łc e n io w y c h w iz y t P o la ­ k ó w w k ró le w s k im g a b in e c ie i in n y c h k o le k c ja c h P a r y ż a , o ty le o n ie w ie le w ia d o m o n a t e m a t o d w ie d z in w g a b in e ta c h p ro w in c jo n a ln y c h , k ó ry c h p r z e ­ cież by ło w e F r a n c ji w ty m o k re s ie k ilk a ty s ię c y 9.

N ie w ą tp liw ie z b io ry n a u k o w e w S t r a s b u r g u n a le ż a ły do n a jc z ę śc ie j o d ­ w ie d z a n y c h p rz e z gości z R z e c z p o sp o lite j O b o jg a N a ro d ó w . P r z y c z y n ia ła się do te g o z a ró w n o r e n o m a u n iw e r s y te tu w S tr a s b u r g u , k tó r y w d ru g ie j połow ie X V III w. p rz e ż y w a ł p r a w d z iw y ro z k w it g o s p o d a rc z y i in te le k tu a ln y , j a k

3 P. Daszkiewicz, D ar polskiego króla d la gabinetu przyrodniczego L u d w ik a X V I „Kultura” 1998 (5), s. 135-137.

4 M. Mniszech, Un gentilhom m e Polonais à P aris 1767. Note de Voyage de Comte Michel M niszech. „La Revue rétrospective. Littéraire, historique et anecdotique” 1887, 6/1887, s. 75-123.

5 J. B. Dubois de Jancigny, E ssai su r l’histoire littéraire de Pologne, G. J. Decker, impri­ meur du Roi, Berlin 1778, s. 562-566.

6 Gdańsk był szczególnie ważnym ośrodkiem, skupiającym zarówno liczne, znane w całej Europie gabinety historii naturalnej, jak i miejscem importu i handlu okazami dla kolekcji przyrodniczych, patrz też P. Daszkiewicz i P. Heurtel, Georges Leclerc B uffon et l’école n a tu ra li­ ste de G dańsk, „Annales de Centre Scientifique de l’Académie Polonaise des Sciences à Paris” 2007, 10, s. 179-187.

7 Patrz także P. Daszkiewicz i R. Tarkowski, O siem nastowieczna lista skam ieniałych kora­ lowców z za m k u w N ieśw ieżu - interesujący doku m en t historii polskich kolekcji przyrodniczych ze zbiorów B iblioteki Centralnej Narodowego M uzeum H istorii N a tu ra ln ej w P aryżu, „Kwartal­ nik Historii Nauki i Techniki” 2007, 52(3/4), s. 225-240.

8 P. Daszkiewicz i A. Bauer, Specim ens from the second collection o f A lbertus Seba in Poland: the n a tu ra l history cabinet o f A n n a Jablonow ska (1728-1800), „Bibliotheca Herpetologi- ca” 2006, 6(2), s. 16-20.

9 Y. Laissus, Les Cabinets d ’histoire naturelle w E nseignem ent et diffusion des sciences en France au X VIIIè siècle. Paris 1964, s. 659-712.

Polacy odwiedzający gabinet historii naturalnej Jeana Hermanna. 1 3 5

i p e w n o ta k ż e f a k t, że m ia s to to z n a jd u je się n a d ro d z e z D r e z n a 10, często o d w ie d z a n e j p rz e z P o la k ó w sto lic y S a k s o n ii, do P a r y ż a . W s p o m n ie n ie n ia E . L o g in a z W a rs z a w y s ą in te r e s u ją c y m ś w ia d e c tw e m p o lsk ie j s tu d e n c k ie j o b ecn o ści w S tr a s b u r g u w ta m ty m o k r e s ie 11.

Jean Hermann lekarz, przyrodnik i twórca gabinetu historii naturalnej w Strasburgu

P o s ta ć J e a n a H e r m a n n a i je g o d z ia ła ln o ś ć n a u k o w a , a z w ła sz c z a z a s łu g i d la zoologii b y ły w o s ta tn ic h l a t a c h p r z e d m io te m b a d a ń h is to ry c z n y c h 12. W P o lsc e p o z o s ta je o n n ie z n a n y , n a w e t h is to r y k o m n a u k i. A u to ro w i n ie u d a ło się o d n a le ź ć a n i je d n e j p o lsk ie j p u b lik a c ji d o ty c zącej H e r m a n n a . Z te g o p o w o ­ d u k o n ie c z n e j e s t p rz e d s ta w ie n ie k ilk u p o d s ta w o w y c h d a n y c h b io g ra fic z ­ n y c h . U ro d z ił się 31 g r u d n ia 1738 r. w m ie śc ie B a r r w A lz a c ji w ro d z in ie lu te r a ń s k ie g o p a s to r a . P o u k o ń c z e n iu p ro te s ta n c k ie g o g im n a z ju m w S t r a s ­ b u r g u w w ie k u 15 l a t ro zp o czął s tu d ia n a u n iw e rs y te c ie . N a s tu d ia c h w y ró ż ­ n ia ł się za ró w n o w n a u k a c h p rz y ro d n ic z y ch , j a k i h u m a n is ty c z n y c h , z w łaszcza w ła c in ie . N a z a k o ń c z en ie s tu d ió w o b ro n ił dw ie ro zp raw y , je d n ą o rz e ż u sz e w 1762 i d r u g ą o ró ży w 1763 r. Po ich u k o ń c z e n iu u d a ł się n a k ilk a m iesięcy do P a ry ż a , b y p o z n a ć p rz y ro d n ik ó w i zw iedzić g a b in e ty h is to r ii n a tu r a ln e j m .in . k ró le w sk ie zb io ry w J a r d i n d e s P la n te s , b ib lio te k ę S a in te -G e n e v iè v e i k ilk a in n y c h , p ry w a tn y c h k o lek cji p rz y ro d n ic z y ch . D la h is to rii zw iązk ó w H e r m a n n a z P o ls k ą w a rto o d n o to w ać, iż p rz e w o d n ik ie m m łodego p rz y ro d n ik a po części zbiorów p a ry s k ic h ( g a b in e t h is to rii n a tu r a ln e j k o śc io ła S a in t-S u lp ic e ) b y ł J e a n - E tie n n e G u e tta r d (1 7 1 5 -1 7 8 6 )13. M iało to m iejsce z a le d w ie k ilk a m ie się c y po pow rocie teg o uczonego z d w u le tn ie g o p o b y tu w R zec z p o sp o lite j14.

W 1764 r. po p o w ro cie do S tr a s b u r g a , H e r m a n n o tw o rz y ł sw ój g a b in e t h is to r ii n a t u r a l n e j 15 i ro z p o c z ą ł o tw a r te d la w s z y s tk ic h w y k ła d y te g o p r z e d ­ 10 Także w Dreźnie podróżujący po Europie Polacy odwiedzali gabinet historii naturalnej patrz P. Daszkiewicz, Przyrodnicza kolekcja króla A u g u sta I I Mocnego, „Zeszyty Historyczne” 2001, (137), s. 191-201.

11 E. Longin E. Souvenir d ’u n étu d ia n t de l’U niversité de Strasbourg (1783-1793), Strasbo­ urg F.X. Le Roux & Cie Imprimeurs Editeurs 1922, s. 3-40.

12 J. Lescure, R. Bour i Y. Ineich, Jean H erm ann (1738-1800), Professeur d ’histoire naturelle et Herpétologiste strasbourgeois, „Bulletin de la Société Herpétologique de France” 2009, s. 1-21.

13 E. Wickersheimer, N ote de Jean H erm ann su r quelques cabinets parisiens de curiosités, Société des Sciences, Agriculture et Arts du Bas-Rhin, Strasbourg 1921, s. 1-12.

14 Na temat związków Guettarda z Polską patrz P. Daszkiewicz i R. Tarkowski, Pobyt i badania przyrodnicze Jeana-E tienne’a G uettarda w Rzeczypospolitej (1760-1762). Wraz z tłu­ maczeniem tekstu R ozpraw a o naturze ziem P olski i m inerałach w nich zaw artych, Wydawnic­ two Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2009, s. 196.

15 Na temat gabinetu Hermanna i jego miejsca w życiu akademickim Strasburga patrz C.Viel, Le cabinet d ’histoire naturelle de Jean H erm ann à Strasbourg, „Revue d’histoire de la pharmacie” 1989, 77/280, s. 30-33 i D. Rusque, Cabinets d ’histoire naturelle et ja r d in botanique à Strasbourg au X V III siècle: de la curiosité à la classification, „Chantiers historiques en Alsace” 2006, 6, s. 37-53.

m io tu : „ b y ła to w ie lk a n o w o ść d la te g o m ia s ta , je g o w y k ła d y p rz y c ią g a ły w ie lu s tu d e n tó w i ś w ia tły c h a m a to r ó w n a u k i, a n a w e t p o d ró ż u ją c y c h k s ią ż ą t, o ficeró w g a r n iz o n u , R o sja n , P o lak ó w , N ie m c ó w ”16.

J a c q u e s R e in h o ld S p ie lm a n n (1 7 2 2 -1 7 8 3 ) b y ł p ro fe s o re m b o ta n ik i, c h e ­ m ii i m a te r ii m e d y c z n e j j a k w ó w czas o k r e ś la n o fa rm a c ję , o ra z p o c z ą w sz y od 1759 r. d y r e k to r e m o g ro d u b o ta n ic z n e g o . Z o rg a n iz o w a n e p rz e z n ieg o la b o r a ­ to r ia , p o k a z o w e d o ś w ia d c z e n ia c h e m ic z n e , w zorow o p ro w a d z o n e w y k ła d y p rz y c ią g a ły s tu d e n tó w z c ałej E u ro p y , z w ła s z c z a z N ie m ie c , E u r o p y Ś ro d k o ­ w ej i R o sji, a w ś ró d n ic h n p . z n a n e g o ro sy jsk ie g o p o d ró ż n ik a I w a n a Iw an o w i- c z a L e p e c h in a (1 7 4 0 -1 8 0 2 ) (p ó ź n ie jsz e g o s e k r e t a r z a A k a d e m ii N a u k w P e ­ te r s b u r g u ) ; s t u d e n t e m S p i e l m a n n a b y ł t a k ż e J o h a n n - W o lf g a n g G o e th e (1 7 4 9 -1 8 3 2 ). Z p o lsk ie g o p u n k t u w id z e n ia in te r e s u ją c e j e s t p rz y p o m n ie n ie , że S p ie lm a n n w y p o w ie d z ia ł się n a t e m a t re fo rm y n a u c z a n i a m e d y c y n y i p o w o ła n ia A k a d e m ii M e d y k o -E k o n o m ic z n e j w W a rs z a w ie , o d p o w ia d a ją c w 1769 r. n a l i s t w te j s p ra w ie , k tó r y p r z e s ła ł m u s z w a jc a rs k i le k a r z J e a n - F r é d é r ic v o n H e r r e n s c h w a n d ( 1 7 1 5 - 1 7 9 8 ) 17. 19 lis to p a d a 1769 r., d z ię k i S p ie lm a n n o w i, H e r m a n n z o s ta ł m ia n o w a n y p ro fe s o re m n a d z w y c z a jn y m m e ­ d y c y n y u n iw e r s y te tu w S tr a s b u r g u , 12 w r z e ś n ia 1778 r. o tr z y m a ł k a te d r ę filozofii, w 1782 p ato lo g ii, i 2 4 s ty c z n ia 1784 r. po śm ie rc i S p ie lm a n n a , p ro fe so ­ r e m b o ta n ik i, c h e m ii i m a te r ii m ed y cz n ej i d y re k to re m o g ro d u b o ta n iczn eg o .

N a u c z a n ie b o ta n ik i H e r m a n n a sły n ę ło z p r a k ty c z n y c h z a ję ć w o g ro d zie b o ta n ic z n y m i te re n o w y c h w y cieczek p e d g a g o g ic z n o -n a u k o w y c h . U n o w o c z e ­ ś n ił o n ta k ż e n a u c z a n ie zoologii, n ie d o c e n ia n e j p r z e d n im n a u n iw e rs y te c ie , a w y k ła d y ilu s tr o w a ł o k a z a m i ze sw ojej p ry w a tn e j k o lek cji: „jego g a b in e t liczy ł 2 0 0 ssak ó w , 900 p ta k ó w , około 2 0 0 g a d ó w i p ła z ó w i z ie ln ik p o n a d 40 0 0 r o ś lin ”18, a je g o b ib lio te k a p rz y ro d n ic z a z a w ie r a ła 12 do 18 ty s ię c y to m ó w i b y ła j e d n ą z n a jw ię k s z y c h w E u r o p ie 19. H e r m a n n b y ł n ie w ą tp liw ie z n a k o ­ m ity m p e d a g o g ie m i je g o s ła w a ja k o p ro fe s o ra n a u k p rz y ro d n ic z y c h , k tó r ą cie sz y ł się w c ałe j E u r o p ie , b y ła w p e łn i z a s łu ż o n a . D z isia j je g o p e d a g o g ic z n e t a l e n t y m o ż e m y o c e n ia ć ta k ż e p o p rz e z p rz y g o to w a n ą d la d z ie c i w 1779 r. C o u p d ’é i l s u r le t a b l e a u d e l a n a t u r e à l ’u s a g e d e s e n f a n t s (R z u t o k a n a ta b lic ę p rz y ro d n ic z ą n a u ż y te k dzieci). H isto ry c y n a u k i p o d k re ś la ją , że d z ię k i n ie m u h is to r ia n a t u r a l n a s t a ł a się w S tr a s b u r g u „ d o s tę p n a d la w s z y s tk ic h ”20.

H e r m a n n k o re s p o n d o w a ł i w y m ie n ia ł in fo rm a c je z w ie lo m a p r z y r o d n ik a ­ m i z ca łej E u ro p y . Z n a n y ze sw ojej sz c z o d ro b liw o ści w d z ie le n iu się o b s e rw a ­

16 Lescure, Bour i Ineich, op. cit., s. 1-21.

17 R. Jaquel, Trois A lsaciens et les débuts-m odestes- de la médecine sociale en Pologne p e n d a n t l’époque des lum ières (troisième tiers d u X V III siècle). Les médecins strasbourgeois Jacques R einbold S p ielm a n (1722-1783) et Jean Boecler (1737-1808) et le savant m ulhousien Jean-H enri Lam bert (1728-1777) w: Médecine et Assistance en Alsace, Librairie Istra Strasburg 1976, s. 155-200.

18 Lescure, Bour i Ineich, op. cit., s. 1-21. 19 C.Viel, op. cit., s. 30-33.

20 C. Port i J. Héran, H istoire de la médecine à Strasbourg, La Nuée Bleue Strasburg 1997, s. 121-123.

Polacy odwiedzający gabinet historii naturalnej Jeana Hermanna. 1 3 7

c ja m i i r e z u l t a t a m i b y ł o n w a ż n y m ź ró d łe m in fo rm a c ji m .in . d la B u ffo n a i J o h a n n a - C h r i s t i a n a S c h r e b e r a (1 7 3 9 -1 8 1 0 ) n a t e m a t ssak ó w , w y b itn e g o w rocław skiego zoologa J o h a n n a G o ttlo b a S c h n e id e ra (1 7 5 0 -1 8 2 2 ) i J o h a n n a D a v id a S choepffa (1 7 9 2 -1 8 0 1 ) o żólw iach, M a rc u s a E lie s e ra B lo ch a (1 7 2 3 -1 7 9 9 ) n a t e m a t ry b . U d z ie la ł ta k ż e c e n n e j pom o cy A rm a n d o w i- G a s to n o w i C a m u s o ­ w i (1 7 4 0 -1 8 0 4 ), tłu m a c z o w i H i s t o i r e d e s A n i m a u x A r y s to te le s a , k tó r y o p u b li­ k o w a ł to d zieło u z u p e łn ia ją c je , d z ię k i H e rm a n n o w i, w sp ó łc z e sn y m i o b s e rw a ­ c ja m i z w ie r z ą t, o p is y w a n y c h p rz e z g re c k ie g o u c z o n e g o . P rz e c h o w y w a n e w N a ro d o w y m M u z e u m H is to rii N a tu r a ln e j d o k u m e n ty św ia d c z ą , iż H e r m a n n p o z y ty w n ie o d p o w ie d ział n a p ro śb ę J e a n - E m m a n u e la G ilib e rta (1 7 4 1 -1 8 1 4 ), o rg a n iz u ją c e g o n a jp ie rw w G ro d n ie , a n a s tę p n ie w W iln ie o g ró d b o ta n ic z n y i b e z in te re s o w n ie p r z e s ła ł n a L itw ę s z e re g n a s io n w z b o g a c a ją c w t e n sposób k o le k c ję r o ś lin n ą , j e d n ą z n a js ta r s z y c h w R zec z p o sp o lite j i te j części E u r o ­ p y 21. N ie s te ty , n ie z n a n a j e s t po d z ie ń d z is ie js z y k o re s p o n d e n c ja G ilib e r ta i H e r m a n n a , je d y n y l is t z a c h o w a n y w z b io ra c h u n iw e r s y te tu w S t r a s b u r g u 22 a d r e s o w a n y j e s t do A n to in e - L a u r e n t d e J u s s i e u (1 7 4 8 -1 8 1 4 ) i p o ch o d zi z p ó ż n ie jsz e g o o k re s u . J e s t to p r o ś b a o pom oc w z g ro m a d z e n iu d z ie ł b o ta n ic z ­ n y c h (g łó w n ie F l o r y F r a n c j i a u t o r s t w a J .-B . L a m a r c k a (1 7 4 4 -1 8 2 9 ) d la b i­ b lio te k i, zn isz c z o n e j w c z a sie o b lę ż e n ia L y o n u i re w o lu c y jn e g o te r r o r u .

C hoć z a ję c ia u n iw e r s y te c k ie i k o le k c je p rz y ro d n ic z e p o z o s ta w ia ły H e r ­ m a n n o w i n ie w ie le c z a s u to je d n a k o p u b lik o w a ł w ty m o k re s ie z n a c z ą c e d la h is to r ii bio lo g ii d zieło T a b u l a a f f i n i t a t u m a n i m a l i u m u b e r i o r e c o m m e n t a r i o i l l u s t r a t a c u m a n n o t a t i o n i b u s a d h i s t o r i a m n a t u r a l e m a n i m a l i u m a u g e n d a m f a c i e n t i b u s , z a b ie r a ją c g ło s w w a ż n e j w X V III w. d y s k u s ji n a t e m a t k la s y f ik a ­ cji i k o n c e p c ji p rz y ro d y , m o d y fik u ją c w p e w n y m s to p n iu s ły n n ą S c a l a n a t u ­ r a e ( D r a b in a je s te s tw ) C h a r le s a B o n n e ta (1 7 2 0 -1 7 9 3 ). W p ra c y te j dow odził, iż p o rz ą d e k w p rz y ro d z ie (w u p r o s z c z e n iu z w ią z k i m ię d z y g a tu n k a m i) n ie m a j ą c h a r a k t e r u lin io w e g o , lecz o d z n a c z a ją się lic z n y m i r a m if ik a c ja m i i p r z y p o m in a ją ra c z e j sieć. C h o ć d z isia j p o d o b n e tw ie r d z e n ie m o że w y d a ć się b a n a ln e , w o w y m c z a sie b y ła to w a ż n a d la ro z w o ju n a u k p rz y ro d n ic z y c h h ip o te z a .

W o k r e s ie re w o lu c ji 1789 r., d z ię k i m ię d z y n a ro d o w e j s ła w ie i lic z n y m k o n ta k to m z p a r y s k im i u c z o n y m i, H e r m a n n o w i u d a ło się z a c h o w a ć s ta n o w i­ sk o p ro fe s o ra b o ta n ik i, c h e m ii i m a te r ii m e d y c z n e j w now o u tw o rz o n e j E cole de S a n té d e S tr a s b o u r g (S z k o ła Z d ro w ia d a w n a E cole de M é d e c in e ) o ra z d y r e k to r a o g ro d u b o ta n ic z n e g o . Z o s ta ł m ia n o w a n y p ro fe s o re m h is to r ii n a t u ­ r a ln e j E cole c e n tr a le d u B a s -R h in (S z k o ła G łó w n a D o ln eg o R e n u , p o p rz e d ­ n ic z k a lic e u m w S tr a s b u r g u ) . O k re s re w o lu c y jn e g o s z a le ń s tw a b y ł b a rd z o t r u d n y d la H e r m a n n a . C o ra z b a rd z ie j d a w a ły się o d c z u w a ć z a ró w n o b r a k

21 P. Daszkiewicz, L ist Jean-E m m anuel Giliberta (1741-1814) z Grodna do A ntoine-Laurent de J u ss ie u (1748-1836) - nieznany, interesujący d o k u m e n t h isto rii n a u k p rzyro d n iczych w Rzeczpospolitej, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2009, 54 (3-4), s. 211-221.

m a te r ia ln y c h śro d k ó w , j a k i r o s n ą c y t e r r o r p o lity czn y . W obec u czo n eg o w y s u ­ w a n e b y ły n a jb a r d z ie j a b s u r d a ln e o s k a r ż e n ia , m .in . o to , że w o g ro d z ie b o ta ­ n ic z n y m u p r a w ia ł o n „ ro ślin y a r y s to k r a ty c z n e ”. J e d e n z n o w y ch , re w o lu c y j­ n y c h a d m i n i s t r a t o r ó w w rę c z p o u c z a ł: „ n ie to t r z e b a u p r a w ia ć t u t a j co u p r a w ia s z lecz le n , ż eb y u b r a ć n a s z y c h ż o łn ie rz y i z ie m n ia k i, a b y ic h n a k a r - m ić ”23. H e r m a n n s ta w a ł się c o ra z b a r d z ie j z g o rz k n ia ły i w liśc ie do S o ciété lin n é e n n e (T o w a rz y stw o L in n e u s z o w s k ie ) p is a ł : „ B ra k u je m i w sz y stk ie g o . Ź ró d ła m o ic h dochodów , k tó r e u z y s k iw a łe m z p ra c y i z z a g r a n ic y w y c z e rp a ły się, m o ja s k r o m n a p e n s ja o g r a n ic z a się do je d n e j trz e c ie j lu b je d n e j c z w a rte j [re a ln e j w ysokości] z r a c ji n a n ie b y w a łą d ro ż y z n ę . J e s t e m c o ra z b a rd z ie j z a d łu żo n y . M ój g a b in e t n is z c z e je ”24. G orycz u c zo n eg o b y ła ty m w ię k s z a , iż s p o ty k a ła go w ty m o k re s ie o s o b is ta tr a g e d ia . W 1793 r. u tr a c ił u k o c h a n e g o s y n a , k tó r y ja k o le k a r z z o s ta ł z m u s z o n y do s łu ż b y w w o jsk o w y m s z p ita lu , g d z ie z a r a z ił się ś m ie r te ln ą c h o ro b ą . H e r m a n n o b w in ia ł z a ś m ie rć s y n a re w o ­ lu c y jn e w ła d z e i n ie k r y ł sw ojej k r y ty k i w obec re ż im u . B y ł a u to r e m lic z n y c h a n ty re w o lu c y jn y c h e p ig ra m ó w . J e d n a k ż e g d y z a d y r e k to r ia tu u tw o r z o n y zo­ s t a ł I n s t i t u t n a tio n a l, 5 m a r c a 17 9 6 r. z o s ta ł w y b ra n y je g o c z ło n k ie m , z a m ie j­ sco w y m k o r e s p o n d e n te m se k c ji a n a to m ii i zoologii. Z m a rł 4 p a ź d z ie r n ik a 1800 r. w S tr a s b u r g u . Po ś m ie rc i p rz y ro d n ik a , g a b in e t z o s ta ł u r a to w a n y d z ię k i s ta r a n io m jego b r a t a J e a n a - F r é d e r i c a H e r m a n n a (1 7 4 3 - 1 8 2 0 ) i z ię c ia F r é d é r ic a L o u is a H a m m e r a (1 7 6 2 -1 8 3 7 ). J e a n - F r é d e r ic b y ł p o s łe m z D e p a r ta m e n tu D olnego R e n u , z w o le n n ik ie m n a p o le o ń s k ie g o p r z e w r o tu 18 b r u m a ir e ’a, p ó ź n ie j m e ­ r e m S t r a s b u r g a i d z ie k a n e m w y d z ia łu p r a w a . D z ię k i n ie m u m ia s to o d k u p iło od ro d z in y J e a n a H e r m a n n a je g o g a b in e t h is to r ii n a t u r a l n e j , r a t u j ą c go p r z e d ro z p ro s z e n ie m z e b ra n e j k o le k c ji. G a b in e t z o s ta ł z a k u p io n y z a su m ę 4 4 0 0 0 fra n k ó w , s p ła c a n y c h (by n ie z a sz k o d z ić m ie js k im fin a n s o m ) w j e d e n a ­ s t u r a ta c h . H a m m e r b y ł w p e w ie n sp o só b n a u k o w y m n a s tę p c ą H e r m a n n a , p ro fe s o re m h is to r ii n a t u r a l n e j w E co le C e n tr a le d u H a u t R h in , a p o c ząw szy od 1 7 9 6 r. z a s tą p ił go w E co le C e n tr a le d u B a s R h in , w 1800 r o k u b y z o sta ć p ro fe s o re m h is to r ii n a t u r a l n e j le k a r s tw w E co le de P h a r m a c ie (S z k o ła F a r ­ m ac ji) w l a ta c h 1 8 0 4 -1 8 2 6 . Z o s ta ł m ia n o w a n y k u s to s z e m g a b in e tu , k tó ry m p o z o s ta ł do 1818 r. W 18 0 4 r o k u w y d a ł o b se rw a c je H e r m a n n a p rz e s z ło 400 g a tu n k ó w k rę g o w có w p t. O b s e r v a t i o n e s z o o l o g ic a e . „ H a m m e r s ta le w z b o g a c a k o le k c ję H e r m a n n a p o p rz e z w y m ia n ę i zak u p y . O z n a c z a , k la s y fik u je [okazy], o p ro w a d z a z w ie d z a ją c y c h . M e ro stw o p rz y z n a je m u 1800 f r a n k ó w m ie się c z n ie n a u tr z y m a n ie i w z b o g a c a n ie k o le k c ji i p ro s i go o p ro w a d z e n ie w y k ła d ó w h is to r ii n a t u r a l n e j ”25. W 1818 r. r a d a m ie js k a z d e c y d o w a ła się n a p r z e n ie s ie ­ n ie g a b in e tu i o d d a n ie go do d y sp o zy cji u n iw e r s y te tu . P ie r w s z y m p ro fe so re m

23 A.L.Fée, N ote extraite de l’histoire d u J a rd in botanique de Strasbourg, offerte en 1858 au x m embres de la session extraordinaire de la Société botanique de France, Strasbourg 1858, s. 36.

24 Lescure, Bour i Ineich, op. cit., s. 1-21. 25 Lescure, Bour i Ineich, op. cit., s. 1-21.

Polacy odwiedzający gabinet historii naturalnej Jeana Hermanna. 1 3 9

h is to r ii n a t u r a l n e j n a now o u tw o rz o n y m w y d z ia le n a u k śc isły c h z o s ta ł H a m ­ m er. W t e n sp o só b w S tr a s b u r g u , n a b a z ie z b io ró w g a b in e tu H e r m a n n a , p o w s ta ło M u z e u m H is to r ii N a tu r a ln e j, d z ia ła ją c e po d z ie ń d zisiejszy , z a ś H a m m e r b y ł je g o p ie rw s z y m d y re k to re m .

Goście gabinetu Hermanna z Rzeczpospolitej

G a b in e t H e r m a n n a s ły n ą ł w całej E u ro p ie i b y ł z a p e w n ie je d n y m z n a jb a r d z ie j o d w ie d z a n y c h „m u ze ó w p rz y ro d n ic z y c h ” k o ń c a X V III w. N a r a n g ę o d w ie d z a ją c y c h t ę k o le k c ję z w ra c a n o ju ż u w a g ę k ilk a k r o tn ie : „ z n a k o ­ m ic i g o śc ie o d w ie d z a li g a b i n e t h is to r ii n a t u r a l n e j H e r m a n n a : L a c é p è d e w 1779, L a m a r c k , k tó r y to w a rz y s z y ł sy n o w i B u ffo n a u d a ją c e m u się w p o d ró ż po E u ro p ie w l a ta c h 1 7 8 1 -1 7 8 2 , fiz y k V olta, m in e r a lo lo g D o lo m ie u , k s ią ż ę F e r d y n a n d W ir te m b e r s k i, b is k u p p r y m a s P o ls k i ( b r a t p o lsk ie g o k ró la ), k s i ą ­ żę N a s s a u , h r a b i a S tro g o n o ff i m a r k iz V a u b re c o u rt”26. J e d n a k ż e opró cz c y to ­ w a n ia p r y m a s a P o n ia to w s k ie g o p o lscy g oście o d w ie d z a ją c y g a b in e t h is to r ii n a t u r a l n e j n ie d o c z e k a li się ż a d n e g o o p r a c o w a n ia lu b choćby w z m ia n k i. W A rc h iw u m M ie js k im S tr a s b u r g a , w z b io ra c h d o k u m e n tó w T o w a rz y ­ s tw a H is to r ii N a tu r a ln e j p rz e c h o w y w a n y j e s t d o k u m e n t z a ty tu ło w a n y L i s t a o d w i e d z a j ą c y c h G a b i n e t H e r m a n n a 27. F ig u r u je n a n ie j k ilk a n a ś c ie n a z w is k z w ią z a n y c h z R z e c z p o sp o litą , n ie ty lk o u c z o n y c h , a le ta k ż e m a g n a tó w , d u ­ c h o w n y c h czy te ż w o jsk o w y ch . W p isy aż do ś m ie rc i H e r m a n n a w y k o n y w a n e b y ły ty m s a m y m c h a r a k te r e m p is m a , p ra w d o p o d o b n ie p rz e z te g o uczonego. Z r z a d k a je d y n ie w p is do r e j e s t r u z a s tę p o w a ło w k le je n ie k a r t y w iz y to w e j, ja k n p . t a z d a t ą 18 s ty c z n ia 1788 r. z rę c z n y m n a p is e m „ b a ro n N o z d e n tle h p r y w a tn y r a d c a J.W . K ró la R zec z p o sp o lite j P o ls k ie j”. N ie z a w sz e m o ż liw a j e s t id e n ty f ik a c ja d a n e j osoby, n ie k ie d y n a w e t p o p ra w n e o d c z y ta n ie - z a p is a ­ n e g o n ie w y r a ź n ie i w d o d a tk u fo n e ty c z n ie — n a z w is k a p r z y s p a r z a p ro b le m ó w j a k n p . w p is z 30 lip c a 1782 r. „ M a e k z e fs k y ”. N a z w is k o m i d a to m to w a r z y s z ą n ie k ie d y k r ó tk ie in fo rm a c je n a t e m a t t y t u ł u lu b z a w o d u g o ścia. C y to w a n y p rz e z b io g ra fó w H e r m a n n a M ic h a ł J e ­ rz y P o n ia to w s k i (1 7 3 6 —1794) o d w ie d z ił g a b in e t 5 p a ź d z ie r n ik a 1790 r., A n to ­ n i T y z e n h a u z (1 7 3 3 —1785) z a p is a n y ja k o „ s k a r b n ik L itw y ” b y ł w g a b in e c ie d w u k r o tn ie (13 w r z e ś n ia 1778 i 2 7 m a r c a 1782). W śró d o d w ie d z a ją c y c h o d ­ n a jd u je m y n a z w is k a n a jw ię k s z y c h ro d ó w R ze c z p o sp o lite j: R ad ziw iłłó w , S a ­ pieh ó w , L u b o m irs k ic h (ty lk o w 1770 r. g a b in e t H e r m a n n a o d w ied ziło aż c z te r e c h L u b o m irs k ic h ), S a n g u s z k ó w (K sią ż ę S a n g u s z k o o d w ie d z ił g a b in e t 16 s ty c z n ia 1783 r. w to w a rz y s tw ie „ b is k u p a D u n in a ”), J a b ło n o w s k ic h (dw ie w iz y ty „ k się c ia J a b ło n o w s k ie g o ” w l a ta c h 1780 i 1781). Z d a t ą 6 lis to p a d a 1785 r. o d n o to w a n y z o s ta ł „w ielk i h e t m a n [w o ry g in a le g r a n d g é n é ra l] L itw y

26 Rusque, op. cit., 37-53.

27 Archives Municipales de Strasbourg, Fonds sur la Société d’Histoire naturelle de Stras­ bourg. Liste de visiteurs du Cabinet Hermann, sygn. 8Z 11/3 XIB.

R z e w u s k i [S e w e ry n R z e w u s k i (1 7 4 3 -1 8 1 1 )] i P a n i z d o m u L u b o m ir s k a [K o n ­ s ta n c ja M a łg o r z a ta L u b o m ir s k a (1 7 6 1 -1 8 4 0 )], c ó rk a w ie lk ie g o m a r s z a łk a k o ­ ro n n e g o [G r a n d M a r é c h a l d e P o lo g n e ] w r a z z p a n a m i h r a b i ą P a c e m i h r a b i ą O le z k y z r e g im e n tu z S a le m -S a le m ”. R u s q u e 28 z w ró c iła u w a g ę , że w śró d cu d z o z iem có w o d w ie d z a ją c y c h g a b in e t H e r m a n n a by ło w ie lu p o ls k ic h ofice­ rów , is to tn ie p r z y n ie k tó r y c h p o ls k ic h n a z w is k a c h p o ja w ia ją się in fo rm a c je 0 s to p n iu w o jsk o w y m , n p . 11 lis to p a d a 1780 r. - „ h r a b ia B o rc h z W arszaw y , p u łk o w n ik h u z a r ó w w s łu ż b ie P o ls k i”, 14 k w ie tn ia 1782 - „ h r a b ia G ó rsk i, p u łk o w n ik ” (z a p e w n e b r a t k s ię d z a b is k u p a , s u f r a g a n a P o m o rz a ).

H e r m a n n o d n o to w a ł ta k ż e w iz y ty k ilk u d u c h o w n y c h z R zec z p o sp o lite j - „ k sią d z G ó rsk i, s u f r a g a n P o m o rz a ” (14 k w ie tn ia 1782), w ty m s a m y m d n iu g a b in e t z w ie d z ił ta k ż e „jego e k s c e le n c ja b is k u p T em p ié, f r a n c u s k i k s ią d z w I n f la n ta c h i k a n o n ik S m o le ń s k i”, a 10 w r z e ś n ia 1782 - „ b is k u p S a m b o rs k i, k a p ła n W ielk ieg o K się c ia , k tó re g o m ój b r a t p o z n a ł w L o n d y n ie ”, 13 k w ie t­ n i a 1772 r. „ k sią d z P ro p c z y n s k i, to w a rz y s z p o d ró ż y h ra b ie g o W isło ck ieg o ” 1 w ty m sa m y m d n iu „k siąd z S w e d e rsk i [S w iderski?] s e k re ta rz k się c ia S a p ie h y ”, s a m k s ią ż e S a p ie h a o d w ie d z ił g a b in e t 17 m a ja te g o s a m e g o ro k u , w to w a r z y ­ s tw ie „in n eg o o fic e ra k ró le w s k ie g o ”, 2 6 lip c a 1777 r. z b io ry H e r m a n n a z w ie ­ d ził, n ie w y m ie n io n y z n a z w is k a , „ k sią d z , n a u c z y c ie l m a łe g o k s ię c ia S a p ie h y ”. I n te r e s u ją c e j e s t ta k ż e o d n o to w a n ie w iz y t le k a r z y i u c z o n y c h z w ią z a ­ n y c h z R z e c z p o sp o litą . P a n i G ilib e r t z L y o n u (ż o n a c y to w a n e g o pow yżej J e a n - E m m a n u e la ) o d w ie d z iła g a b in e t 21 s ie r p n ia 1776 r., p ra w d o p o d o b n ie w d ro d z e n a L itw ę , n a t o m i a s t 28 s ty c z n ia 1783 r. o d n o to w a n a z o s ta ła w iz y ta „ P a n a G r o g n a r d a , p o c h o d ząceg o z L y o n u , m ie s z k a ją c e g o w P e te r s b u r g u , k tó ­ r y je d z ie do T o b o lsk a o ż en ić się, z n a G ilib e rta , d a łe m m u l i s t do n ie g o ”29. P o ls k im m a g n a to m c z ę s to to w a r z y s z y li ic h l e k a r z e , k s ię ż n e j R a d z iw iłł w 1770 r. f r a n c u s k i m e d y k H u m b e r t (z a p is n a z w is k a sła b o c z y te ln y ), ta k ż e T y z e n h a u z p rz y b y ł 27 m a r c a 1782 r. ze sw o im le k a r z e m , 19 p a ź d z ie r n ik a 1 7 8 4 r. „ h r a b ie m u M o c z in s k ie m u [M o sz y ń sk ie m u ? ]” to w a rz y s z y ł „ p a n L ia u ”, le k a r z p o c h o d z ą c y z R o u s s illo n „ p r o n a tif P o lo n ic a ”, 8 m a ja 1782 r. „ P a n S c h a e ffe r z K ra k o w a , le k a r z , k tó r y s tu d io w a ł w e W ło sz e c h i u d a w a ł się [do P o lsk i] w ś la d z a B e r n ia r d e m ”.

Z w y b itn y c h u c z o n y c h z w ią z a n y c h z R z e c z p o sp o litą , o d n o tu jm y n a z w isk o J a n a J a ś k ie w ic z a (1 7 4 9 -1 8 0 9 ), le k a r z a , g e o lo g a i c h e m ik a , w 1782 r. p re z e z - s a K o le g iu m F izy c z n e g o , p ro f e s o ra h is to r ii n a t u r a l n e j i c h e m ii w S zk o le G łó w n ej K o ro n n e j, je d n e g o z n ie lic z n y c h P o lak ó w , czło n k ó w k o re s p o n d e n tó w K ró le w sk ie j A k a d e m ii N a u k w P a r y ż u 30, w p is a n e g o n a lis tę gości g a b in e tu p o d d a t ą 11 lis to p a d a 1780 r. ja k o „ p ro fe so r J a s k ie w ic z z K ra k o w a , p ro fe s o r

28 Rusque, op. cit., s. 37-53.

29 Korespondencja Hermanna z Gilibertem prawdopodobnie zaginęła, nie ma jej ani w zbio­ rach Uniwersytetu Wileńskiego, Lyońskiego ani wśród dokumentów Hermanna w Strasburgu.

30 P. Daszkiewicz i R. Tarkowski, Przyjęcie J a n a Jaśkiew icza w poczet członków korespon­ dentów K rólewskiej A ka d em ii N a u k w P aryżu - nowe dane i nieznane dokum enty historii p o l­ skich n a u k geologicznych, „Przegląd Geologiczny” 2009, 57(6), s. 474-477.

Polacy odwiedzający gabinet historii naturalnej Jeana Hermanna. 1 4 1

h is to r ii n a t u r a l n e j ”. 9 k w ie tn ia 1782 r. n a liśc ie gości o d n o to w a n y j e s t z a ­ p r z y ja ź n io n y i b lisk o w s p ó łp ra c u ją c y z J a ś k ie w ic z e m , w y b itn y c h e m ik f r a n ­ c u s k i B e r n ia r d , z a tr u d n io n y ja k o u c z o n y p rz e z W ielo p o lsk ic h . S p ę d z ił on d łu g ie l a t a w P o lsc e, p r z e p r o w a d z a ją c — g łó w n ie w P iń c z o w ie — lic z n e d o ­ ś w ia d c z e n ia c h e m ic z n e i k o re s p o n d u ją c z H e r m a n n e m 31. G a b in e t o d w ied ził w to w a rz y s tw ie sw o ich p ra c o d a w c ó w „ m a r k iz a i m a r k iz y W ie lo p o lsk ic h ”. 10 w r z e ś n ia 1784 r., k o le k c ję z w ie d z ił B a l t a z a r H a c q u e t (1 7 4 0 —1815), b re to ń - czy k , le k a r z a r m ii a u s tr ia c k ie j, a le i (p o c z ą w sz y od 1787) p ro fe s o r h is to r ii n a t u r a l n e j i w y k ła d o w c a b o ta n ik i n a U n iw e rs y te c ie L w o w sk im i (p o c z ą w sz y od 1805) n a U n iw e rs y te c ie J a g ie llo ń s k im , w y b itn y b a d a c z p rz y ro d y K a r p a t. N a liśc ie p o ja w ia ją się ta k ż e n a z w is k a „ P ro f B o ro w sk i” z n ie c z y te ln y m d o p i­ s k ie m (23 lis to p a d a 1778) i „ P io tr S n e d e w sk y , c h e m ik ” (z d a t ą 6 s ie r p n ia 1781). B r a k d o d a tk o w y c h in fo rm a c ji co do w p is u „ F o r s te r z G e ty n g i” (lis to ­ p a d 1770) n ie p o z w a la n a s tw ie rd z e n ie czy ch o d z i n p . o J o h a n n a A d a m a F o r s t e r a (1 7 5 4 —1794), w y b itn e g o p r z y r o d n ik a p o ch o d ząceg o z G d a ń s k a , to ­ w a r z y s z a w y p ra w y k a p i t a n C o o k a i n a s tę p n ie p ro f e s o ra h is to r ii n a t u r a l n e j w W iln ie , choć d z ię k i k o re s p o n d e n c ji B e r n ia r d a z H e r m a n n e m 32 w ia d o m o , że u c z e n i ci p o z o s ta w a li w k o n ta k c ie i że F o r s t e r p r z e s ła ł do S t r a s b u r g a lic z n e o k a z y m .in . lite w s k ic h bobrów .

P o re w o lu c ji z m ie n ił się c h a r a k t e r p is m a oso b y w p isu ją c e j do r e j e s t r u gości g a b in e tu H e r m a n n a i to ju ż n a k ilk a l a t p rz e d je g o ś m ie rc ią , s p a d ła te ż d r a s ty c z n ie lic z b a z w ie d z a ją c y c h . Z w a ż n y c h d la h is to r ii p o lsk ie j n a u k i w a rto o d n o to w a ć tr z y n a z w is k a ( w p is a n e z a ró w n o do z e s z y tu , j a k i n a o d rę b n y c h , lu ź n y c h k a r tk a c h ) : 4 p lu v io se r o k u 13 (czyli 2 4 s ty c z n ia 1805) J ó z e f D om eyko (s try j Ig n a ceg o ), s ty p e n d y s ta k s z ta łc ą c y się w e F r e ib u r g u , a b y zdobyć w y ­ k s z ta łc e n ie in ż y n ie r a g ó rn ic tw a . 17 p a ź d z ie r n ik a 1815 r. g a b in e t H e r m a n n a o d w ie d z iła d w ó jk a w y b itn y c h u c z o n y c h , p o ls k ic h s ty p e n d y s tó w : J a n K a n ty K rz y ż a n o w s k i (1 7 8 9 —1854), c h e m ik , fiz y k i p e d a g o g (o d n o to w a n y ja k o p ro fe ­ s o r fiz y k i z L u b lin a ) i J a n K rz y s z to f S k ro d z k i (1 7 8 9 —1832) (o d n o to w a n y ja k o p ro fe s o r fiz y k i z W a rsz a w y ), w l a t a c h 18 1 8 —1831 p ro fe s o r fiz y k i i k ie ro w n ik g a b in e tu fizy czn eg o U n iw e r s y te tu W a rsz a w sk ie g o , a ta k ż e w y b itn y zoolog i le śn ik .

Zakończenie

A n a liz a lis ty p o ls k ic h gości g a b in e tu H e r m a n n a p o z w a la n a w y c ią g n ię c ie d w ó ch in te r e s u ją c y c h w niosków . P ie rw s z y m j e s t n ie d o c e n ia n ie , j a k d o ty c h ­ c z a s, z n a c z e n ia S t r a s b u r g a ja k o m ie js c a k s z ta łc e n ia p o ls k ic h e lit n a u k o w y c h w d o b ie O św ie c e n ia . O ile m ia s to to od d a w n a w z b u d z a z a in te r e s o w a n ie

31 P. Daszkiewicz i R. Tarkowski, P oszukiw ania we francuskich archiw ach śladów pobytu w Polsce Pierre B erniarda i jego korespondencja z Jeanem H erm annem , „Przegląd Geologiczny 60 (8): 422—425.

32 Biblioteka Uniwersytecka w Strasburgu, Correspondence de Jean Hermann (1771—1800), rękopis nr Ms 3757.

p o ls k ic h h is to r y k ó w n a u k i i k u l t u r y w c z e ś n ie js z y c h o k re s ó w 33, o ty le zgodzić n a le ż y się z f r a n c u s k im h is to r y k ie m n a u k i R o g e re m , iż „N ie m a n ie s te ty d z ie ła n a t e m a t »A lzacja, a P o ls k a w X V III w ie k u « ”34. G a b in e t H e r m a n n a o d w ie d z a li p o lsc y u c z e n i ze w s z y s tk ic h p o ls k ic h o ś ro d k ó w a k a d e m ic k ic h (W arsza w y , K ra k o w a , W iln a , L w o w a), j a k ró w n ie ż le k a r z e m a g n a c k ic h r o ­ dów, k tó r z y w o k re s ie e m a n c y p a c ji n a u k p r z y ro d n ic z y c h (b o ta n ik i, zoologii i geologii) i m edycyny, o d g ry w a li w a ż n ą d la ty c h n a u k rolę. N a p o c z ą tk u X IX w. do s tr a s b u r s k ie g o g a b in e tu h is to r ii n a t u r a l n e j t r a f ia li ta k ż e m ło d z i u c z e n i, s ty p e n d y ś c i m a ją c y z a z a d a n ie n ie ty lk o zdobycie w y k s z ta łc e n ia , a le i z a z n a ­ jo m ie n ie się z o rg a n iz a c ją n a u c z a n ia i b a d a ń n a u k o w y c h w n a u k a c h śc isły c h (D o m ey k o , K rz y ż a n o w s k i, S k ro d z k i), a b y z d o b y te d o ś w ia d c z e n ia p rz e n ie ś ć n a t e r e n P o lsk i. M o ż n a z a ry z y k o w a ć tw ie rd z e n ie , że S t r a s b u r g b y ł d r u g im po P a r y ż u , n a jw a ż n ie js z y m (w a ż n ie js z y m n a w e t od ja k ż e w a ż n e g o u n iw e r s y te tu w M o n tp e llie r) d la P o la k ó w f r a n c u s k im o ś ro d k ie m p rz y ro d o z n a w c z y m , m ie j­ sc e m k s z ta łc e n ia się i m o d e le m d la o rg a n iz a c ji p o lsk ie j n a u k i. D ru g im in te r e s u ją c y m w n io s k ie m j e s t o d n o to w a n ie lic z n y c h w iz y t p o l­ s k ic h m a g n a tó w , d u c h o w n y c h i w o jsk o w y ch . Ś w ia d c z y to o z a in te r e s o w a n iu n a u k a m i p rz y ro d n ic z y m i, p a n u ją c y m w ś ró d e lit p o lity c z n y c h R zec z p o sp o lite j k o ń c a X V III w.. Z a p e w n e m o ż n a m ó w ić n a w e t — p o d o b n ie j a k w p r z y p a d k u F r a n c ji — o sw ego r o d z a ju m o d z ie n a n a u k i ścisłe. W p r z y p a d k u P o ls k i o d n o ­ to w a n ie te g o f a k t u j e s t o ty le in te r e s u ją c e , iż z d a je się p rz e c z y ć p a n u ją c y m w ó w c z a s i p o w ta r z a n y c h p ó źn ej o p in io m o „w ro d zo n ej S a r m a to m n ie c h ę c ie do p rz y r o d o z n a w s tw a ”35 czy te ż o ty p ie w y k s z ta łc e n ia , s k u p ia ją c y m się w y ­ łą c z n ie n a s z tu c e o r a to r s k ie j, p ra w ie czy te ż ję z y k a c h k la sy c z n y c h . SU M M A R Y

In th e 18th century, cabinets of n a tu ra l history played the role of m useum s and scientific centers for educating n a tu ra lists. F rench cabinets of curiosities were m ost highly rep u ted in Europe. The cabinet established by Je a n H erm an n played a p a rti­ cularly im p o rtan t role in the history of science. The S trasbourg collection w as visited by num erous guests, m any of th em from Poland. The article overviews J e a n H er­ m an n ’s achievem ents and analyzes the cabinet’s guest books in the context of Polish history, its scientific and political elites. Source m aterials suggest th a t S trasbourg w as an im p o rtan t scientific center for Poland a t th e tu rn of the 18th and 19th centuries. J e a n H erm ann, an o u tstan d in g n a tu ra lis t of Alsace, significantly contribu­ ted to scientific advancem ent in Poland. H e rm an n ’s cabinet w as frequently visited by m em bers of Polish political an d social elites, including th e nobility, clergy and m ilita­ ry officers.

33 S. Kot, Le rayonnem ent de Strasbourg en Pologne à l’époque de l’H u m a n ism e, „Révue des études slaves” 1951, 27, s. 184—200.

34 Jaquel, op. cit., s. 155—200.

35 Na przykład Guettard powtarzał tę opinię kilkakrotnie. Zob. P. Daszkiewicz i R. Tar­ kowski 2006, op. cit.