Tom XXXVII-XXXVIII, zeszyt 7 - 1989-1990
K A ZIM IE R A LIS Kielce
R O S JA -E U R O P A
W TWÓRCZOŚCI WŁODZIMIERZA ODOJEWSKIEGO
P ro b le m sto su n k u R o sji do E u ro p y od czasów P io tr a I n u r tu je św iatłe um ysły rosyjskie. R o sja d łu g o p o z o sta ją c a w sferz e wpływ ów k u ltu ry g rc c k o -b iz an - tyńskiej w X V III w. otw orzyła sze ro k o swe p o d w o je p rz e d E u ro p ą . R o z p o c z ę ta refo rm am i P io tra i p rze p ro w a d za n a za p o m o c ą rad ykalnych śro d k ó w e u r o p e iz a cja życia i k u ltu ry rosyjskiej p rz e b ie g a ła niezw ykle gw ałtow nie. W ciągu stu le c ia n astą p iły o g ro m n e zm iany zaró w n o w sferze m a te ria ln e j, ja k i w św iad o m o ści k u ltu ro w ej n a ro d u rosyjskiego.
P ro ces asym ilacji p ierw iastk ó w e u ro p e js k ic h u d o k u m e n to w a n y z o sta ł w p iś m ien n ictw ie rosyjskim w ieku O św iecenia. F ascy n acja k u ltu r ą e u ro p e js k ą , z r o zu m ien ie celow ości z b liżen ia R o sji d o E u ro p y i n a d ą ż a n ia za jej ro z w o jem i ró w n o cześn ie krytyczna re flek sja n ad sk u tk a m i śle p e g o cz ę sto n aślad o w n ictw a w zorów e u ro p e jsk ic h - to te n d e n c je w yraźnie u chw ytne w X V III-w ieczn ej lite ra tu rz e i publicystyce. W y stę p u ją w tw ó rczo ści D e n isa F o n w iz in a , A le k sa n d ra R adiszczew a, księcia M ich ała S zczerb ato w a, a u to r a z n a n e g o tr a k ta tu O zepsuciu obyczajów w R o sji (O pow rieżdienii nraw ow w R o ssii), czy ró w n ie ż w Uwagach do H istorii daw nej i obecnej R o sji p a n a L e Clerca (P rim ieczanija na Istoriju driewnija i nyniesznija R ossii gospodina L e k ie rk a ) Iw ana B o ltin a , h is to ry k a 1.
W p rzeciw staw ianiu ju ż w ów czas R o sji "starej" i "now ej", d aw n ej, p a tria r- ch aln ej M oskw y i now ego, e u ro p e jsk ie g o P e te rs b u rg a tkw iły zalą żk i głośnych
1 Przypomnijmy charakterystyczny fragment z Uwag d o H istorii daw nej i obecnej R osji p a n a L e Clerca (1788) I. Bołtina: "Odkąd zaczęliśmy m łodzież naszą posyłać do obcych krajów i wychowanie jej powierzać cudzoziem com , całkowicie zmieniły się obyczaje nasze; wraz z pozornym ośw ieceniem w sercach naszych uwiły sobie gniazdo now e przesądy, nowe pasje, słabości, płoche zachcianki o b ce przodkom naszym: zgasło w nas umiłowanie ojczyzny, przywiązanie d o wiary ojczystej, obyczajów itd.; tak w ięc puściliśmy w n ie pamięć stare, nowego zaś nie przejęliśmy; przestaliśmy być podobni d o siebie, nic staliśm y się wszakże takimi, jakimi pragnęliśmy być" (cyt. za: J. P 1 e c h a n o w. H istoria rosyjskiej m yili społecznej. T. 1. Warszawa 1966 s. 443).
X IX -w iecznych sp o ró w o s to s u n e k R o s ji d o E u ro p y m iędzy o k c y d en talistam i i sło w ia n o fila m i. J u ż w 1778 r. F o n w iz in fo rm u łu je myśl "My zaczynam y, a oni kończą" w liście z M o n tp e llie r d o B u łh ak o w a: "My p rzy n ajm n iej zaczynając żyć, m o żem y o b ra ć s o b ie ta k ą fo rm ę, ja k ą chcem y, u n ik n ą ć tych n ied o g o d n o śc i i zła, ja k ie się tu ta j zak o rzen iły . N o u s c o m m e n ç o n s e t ils fin isse n t''2. Idea ta będzie m ia ła sw oich zw o len n ik ó w ró w n ież w w iek u n a stęp n y m , p o d e jm ą ją zarów no o k c y d e n ta liśc i, ja k i sło w ian o file.
W X IX w. n a sila się z a in te re so w a n ie p ro b le m a m i "s am o istn o ści” n a ro d u r o syjskiego, je g o p rze sz ło śc ią h isto ry c zn ą, trad y cjam i n aro d o w y m i specyficznie ro sy jsk im i. D o ro z b u d z e n ia św iadom ości n aro d o w ej przyczyniła się niew ątpliw ie w o jn a z N a p o le o n e m , a le m iała w tym swój u d ział ró w n ież rew elacyjna na tam te czasy H istoria p a ń stw a rosyjskiego M ik o łaja K a ram z in a i zw łaszcza p rz e n ik a ją ce d o R o s ji id e e ro m an ty czn e, a k c e n tu ją c e m o cn o p ro b lem y o d rę b n o śc i n arodow ej.
P y ta n ia o m iejsce i ro lę R o s ji w d z ie ja c h lu d zk o ści, o jej o d rę b n o ść h isto ryczną i k u ltu ro w ą i o d alsze d ro g i rozw ojow e n a ro d u rosyjskiego zap rzątały uw agę s z e ro k ic h k ręg ó w o św ieco n ej sp o łe cz n o śc i R o sji pierw szej połowy' u b ie g łego s tu le c ia . N a g ru n c ie lite ra c k im p y ta n ia te pojaw iały się w k o n te k śc ie ro zw ażań n a te m a t n aro d o w e j sw o isto ści p iśm ien n ictw a ro sy jsk ieg o , sp o ró w o język, n a rz e k a ń n a szerzące się n aślad o w n ictw o w zorów obcych, poszukiw ań w łasnych k ie ru n k ó w rozw ojow ych. T ow arzyszyła im z reguły reflek sja n ad z n a czen iem p rz e o b ra ż e ń d o k o n a n y c h w R o sji p rzez P io tra I. S y m ptom atyczna je st d w o isto ść w o c e n a c h ca ra. M .in. M ik o łaj K a ra m z in , p isa rz i h isto rio g ra f, który w 1811 r. w z ło ż o n e j na rę c e A le k sa n d ra I N o ta tc e o starej i now ej R o sji p o tę p ia ł re fo rm a to rs k ą d z ia ła ln o ść P io tra I, w 1818 r. w M ow ie wygłoszonej na uroczystym p o sied zen iu im peratorskiej A k a d e m ii R osyjskiej p o d k re śla ł zasługi cara ja k o te g o , k tó ry całk o w icie p rz e o b ra z ił R o sję , czyniąc R o sja n p o d o b n y m i do innych E u ro p ejczy k ó w . K a ra m z in przekonyw ał:
Narzekania nie mają sensu. W ięź m iędzy umysłami dawnych i nowych Rosjan została przer wana na wieki. N ie chcem y naśladować cudzoziem ców, ale piszemy, jak oni piszą, czytamy to, co oni czytają [...] uczestniczym y w ogólnym zbliżeniu narodów, które jest rezultatem ich oświecenia. P iękno i n d y w i d u a l n e , stanow iące o charakterze literatury narodowej, ustępuje pięknu o g ó l n e m u ; to pierwsze się zm ienia, drugie jest w ieczne. D obrze jest pisać dla Rosjan, jeszcze lepiej dla wszystkich ludzi. Jeśli obraźliwe jest dla nas iść w tyle za innymi, to możem y iść o b o k innych d o celu w spólnego dla całej ludzkości (...]3.
D a le j stw ierd za:
2 Cyt. za: tam że s. 429.
2 N . K a r a m z i n . Izbrannyje statji i p ism a . M oskwa 1982 s. 144 n. (ten i pozostałe cytaty z języka rosyjskiego w tłum aczeniu K. Lis).
Z drugiej strony, Piotr W ielki zmieniając bardzo w iele, nie zm ienił tego, co rdzennie rosyjskie [...] Owe resztki, jak oddziaływanie przyrody, klimatu, naturalnych czy też obywatelskich uwa runkowań, kształtują narodowe pokrewieństwo R osjan [...] Są dźwięki serca rosyjskiego, jest gra umyslowości rosyjskiej w utworach naszego piśmiennictwa
P ro b le m R o sji daw nej, "p rze d p io tro w sk iej" i R o sji n o w o ży tn ej, z e u ro p e iz o w a nej, o c en a sk u tk ó w re fo rm a to rsk ie j d zia ła ln o śc i P io tr a I, k w estia o d rę b n o śc i d ró g R o sji od d ró g Z a c h o d u były p rz e d m io te m ro zw ażań i sp o ró w ro m a n ty k ó w rosyjskich. W id eo lo g ii ro m an ty czn ej z a g a d n ie n ia te s p la ta ły się ściśle z id eą "sam oistności", "narodow ości" ("n a ro d n o st'"), ró ż n ie z re s z tą ro z u m ia n e j, z k o n ie c zn o ścią w alki o sa m o istn ą , o ry g in a ln ą k u ltu rę i lite r a tu r ę rosyjską.
K a te g o rie "naród", "narodow ość" zajm ow ały e k sp o n o w a n e m iejsce w całej e u ro p e jsk ie j myśli ro m an ty czn ej. P rz e k o n a n ie o w ie lo k ie ru n k o w y m c h a ra k te rz e p ro c e su dziejow ego, b ieg n ąceg o różnym i n a ro d o w o zin d y w id u alizo w an y m i d r o gam i było dość c h arak tery sty czn e dla ro m an ty cz n eg o ro z u m ie n ia h is to rii. S tąd k u lt "ducha narodow ego", uśw ięcanie n arodow ych in d y w id u aln o ści w ro m a n ty c z nej h isto rio z o fii i lite ra tu rz e , w yznaczanie im sw o isteg o m iejsca i o k re ś lo n e j ro li (m isji) w o b rę b ie zró żn ico w an ej, lecz tak że i z h a rm o n iz o w a n ej cało ści, ja k ą je s t ludzkość dążąca do w sp ó ln eg o c e lu 5.
W d ążen iu rosyjskich ro m a n ty k ó w d o sa m o o k re śle n ia n a ro d o w e g o z a sa d n i czym u k ład em o d n ie sie n ia był Z a c h ó d , cyw ilizacja z a c h o d n io e u ro p e js k a . C zęść tw órców zw iązanych z ro m an ty zm em (m .in. M ich ał P o g o d in , S lie p a n Szew yriow ) p o d d ała się in sp ira c ji o ficjaln ej id e o lo g ii p ań stw o w ej, p ro p a g u ją c e j w łasn ą k o n c ep cję o d rę b n o śc i n aro d o w ej R o sji "w iern o p o d d ań c zej", "praw osław nej" p rz e ciw staw ianej b u n to w n iczej E u ro p ie g nijącego Z a c h o d u . W ięk szo ść je d n a k , w k o n fro n ta c ji z m yślą i sz tu k ą Z a c h o d u , m iała p e łn ą św iad o m o ść o p ó ź n ie n ia sp o łeczn o -p o lity czn e g o i k u ltu ra ln e g o R o sji w s to s u n k u d o E u ro p y . D la te g o też szu k an o specyficznie rosyjskich w arto ści, k tó re m o żn a by p rzeciw staw ić n ie rów nie bardziej zaaw ansow anym w rozw oju histo ry czn y m i cyw ilizacyjnym n a r o dom eu ro p e jsk im . W arto ści ow e u p atry w an o w o d m ie n n o śc i h isto ry c z n e j sw ojego n a ro d u , w irracjo n aln y ch c z ę sto k ro ć sk ła d n ik a c h by tu n a ro d o w e g o , w sw o isto ści rosyjskiego d u ch a, sn u jąc na ten te m a t ro z lic z n e sp e k u la c je i k ie ru ją c sw ą uw agę na ta k ie n a ro d o w e ź ró d ła, ja k lato p isy , p o d a n ia i zw łaszcza p o ezja ludow a.
R o m an ty czn ą id eę n a ro d u ja k o n ie p o w ta rz a ln e j in d y w id u aln o śc i z b io ro w ej, id eę k u ltu ry n aro d o w ej, "sam oistnej" p o stu lo w a li tw órcy z k ręg u T ow arzystw a L u b o m u d ró w , sk u p iają ceg o w la ta c h dw udziestych e n tu z ja stó w n ie m ie c k ie j filo zofii id ealisty czn ej, zw łaszcza te o rii F ryderyka S ch ellin g a , znanych w h is to rii
4 Tam że s. 145.
5 Por. A . W i e r z b i c k i . W s c h ó d -Z a c h ó d w koncepcji dziejó w P olski. Warszawa 1984 s. 104-108.
lite ra tu ry ja k o "idealiści m oskiew scy"6. W iele uw agi p ośw ięcali o n i p ro b lem o m s to s u n k u R o s ji d o E u ro p y , re lac ji m iędzy p ie rw ia stk a m i rd z e n n ie rosyjskim i i p rz e szczep io n y m i R o sji p rz e z P io tra I p ie rw ia stk a m i e u ro p e jsk im i. R ozw ażał te k w estie p o e ta z k rę g u lu b o m u d ró w D y m itr W ien iew itin o w w a rty k u le O stanie ośw iecenia w R o sji (1826), w k tó ry m p isał m .in., że k u ltu rz e rosyjskiej b ra k sa m o istn o śc i i że w c elu jej s a m o o k re śle n ia k o n ie c z n a je s t jej izolacja od E u ro p y 7. R ó w n ie ż A lek sy C h o m iak o w z p o c z ą tk ie m la t trzydziestych głosił k o n ie c z n o ść s a m o istn e g o ro zw o ju rosyjskiej n aro d o w o ści, p o w ro tu do daw nej sp u ścizn y , p isa ł o p raw o sław iu ja k o p o d sta w ie c h a ra k te ru lu d u rosyjskiego, w ysuw ając ju ż w tedy te z ę o z n aczen iu S łow ian w d ziejach i przyszłym o g ó ln o lu d zk im p o sła n n ic tw ie R o s ja n 8. A le w tym sam ym m niej w ięcej czasie inny sp o śró d lu b o m u d ró w , Iw an K iriejew sk i, w n ie d a le k ie j przyszłości id eo lo g słow iano- filstw a, a w ów czas b a rd z ie j o k c y d e n ta lista , w cza so p iśm ie o znaczącym tytule "E u ro p ejczy k " ("Jew ro p iejec") o p u b lik o w a ł ro z p ra w ę p t. D ziew iętnasty w iek, w k tó re j w yraził ta k ą o to o p in ię n a te m a t "narodow ości":
Istotnie, jakieś d ziesięć lat temu dążenie d o afirmacji tego, co narodowe, dominowało w najbardziej ośw ieconych państwach Europy: wszyscy sięgnęli d o tego, co jest narodowe i swoiste; a le tam to dążenie m iało swój sens; tam ośw iecenie i wartości narodowe stanowią jedno, gdyż to pierwsze rozwinęło się z drugiego. T oteż jeśli N iem cy poszukiwali wartości czysto niem ieckich, nie było to w sprzeczności z ich ośw ieceniem [...] ale u nas poszukiwanie tego, co narodowe, oznacza poszukiwanie tego, c o nieoświecone; rozwijać to u nas miast nowinek europejskich — to znaczy rugować ośw iecenie; skoro bowiem nie mamy d ość elem entów dla wewnętrznego rozwoju oświaty, skądże ją weźm iem y, jeśli nie z Europy?9
Inny m yśliciel, M ik o łaj S tan k iew icz, pisał:
P o cóż zabiegają ludzie o narodowość? N ależy dążyć d o tego, co ogólnoludzkie, a swoiste b ę dzie m im o woli... Wymyślać czy też tworzyć charakter narodu z jeg o starych obyczajów, starych zdarzeń, to znaczy chcieć przedłużać okres jego dzieciństwa; dajcie mu to, co wspólne, ludzkie i zobaczcie, że najbardziej skłonny jest przyjąć to, czego sam nie posiada i czego mu brak1®
S p o jrz e n ie w stecz n a ro d z im ą h is to rię i k u ltu rę s k ła n ia ło n ie k tó ry c h m yśli c ie li do b y ro m an ty cz n ej ku w n io sk o m g łę b o k o pesym istycznym . Skrajnym ich wy ra z e m był głośny L is t filo zo ficzn y P io tra C zaad ajew a, n ap isa n y w 1828 r., a o p u b lik o w a n y w 1832 w cz aso p iśm ie "M oskw itianin". Z acy tu jm y je d e n tylko,
6 D ziałalność "idealistów moskiewskich" obszernie omawia A , Bezwiński w książce Idealiści moskiewscy. Z dziejów rom antycznej m yśli i literatury rosyjskiej (Bydgoszcz 1983).
' Z o b . A . W a 1 i c k i. W kręgu konserwatywnej utopii. Warszawa 1964 s. 58. 8 Z ob . P 1 e c h a n o w , jw. t. 3 s. 25.
O
Cyt. za: tam że s. 24.
k ró tk i, a le znaczący w k o n te k śc ie n in iejszy ch ro zw aż ań , fra g m e n t z ow ego listu : "[...] myśmy nigdy n ie szli ra m ię przy ra m ie n iu z in n y m i n a ro d a m i, n ie należym y an i do Z a c h o d u , an i d o W sch o d u i n ie p o sia d a m y trad y cji a n i je d n e g o , a n i d r u giego. U m ieszczonych ja k gdyby p o za czasem , n ie o b ję ła nas p o w szech n a e d u kacja ludzkości"11.
T o, co stan o w iło źró d ło b o le sn e g o sam okrytycyzm u i w ie lk ieg o k o m p le k su n aro d o w eg o d la a u to ra L istó w filo zo ficzn ych , byw ało je d n a k w ykorzystyw ane rów nież p rzez R o sja n ja k o sw oisty "przyw ilej z a c o fa n ia"12, u m o żliw iający im porów nyw anie R o sji z b ard ziej ro zw iniętym i k ra ja m i E u ro p y Z a c h o d n ie j i w ycią ganie z owej k o n fro n ta c ji p o u czającej lek cji d la sieb ie. M yśl tę p o d ją ł sam C zaadajew w k ilk a la t p o n a p isa n iu pierw szego L istu filo zo ficzn eg o . J u ż w 1832 r. w liście do A n d rz e ja T u rg ien iew a pisał:
Jestem przekonany, że niew iele czasu upłynie i w ielkie idee, skoro tylko dotrą d o nas, znajdą w naszym kraju grunt bardziej sprzyjający swemu urzeczywistnieniu i ucieleśnieniu, niż gdziekol wiek indziej, ponieważ nie natkną się tutaj na zakorzenione przesądy ani na stare nawyki czy też uporczywą rutynę, które by się im przeciwstawiły13.
W A p o lo g ii obłąkanego (A pologie d'un fo u ) , n a p isa n e j w 1837 r., p o d trz y m u ją c tezę o R o sji ja k o n a ro d z ie b ez h is to rii, C zaad ajew stw ie rd z a ł w ręcz, iż b ra k h isto rii m oże być swego ro d z a ju przyw ilejem , bo w iem R o s ja n ie m o g ą k sz ta ł tow ać sw oje dalsze d zieje korzy stając z d o św iad czeń E u ro p y i u n ik a ją c jej błędów . "H isto ria w ym knęła się nam — tw ierd ził - to p raw d a, a le n a u k a należy do nas; n ie jesteśm y w sta n ie w ykonać o d now a całej pracy lu d z k ie g o d u c h a , ale m ożem y w ziąć u d ział w je g o dalszych tru d a c h ; n ie m am y w ładzy n ad p rz e sz ło ścią, a le przyszłość zależy od nas"14. C o w ięcej, C zaad ajew d o c h o d z i d o p rz e k o n a n ia , że to w łaśn ie R o sji są d z o n e je s t w przyszłości d o p ro w a d z ić d o k o ń ca w iększość idei pow stałych w starych sp o łe cze ń stw a ch i d ać o d p o w ie d ź na n a j w ażniejsze p y tan ia n u rtu ją c e ludzkość.
P rz e k o n a n ie o R o sji ja k o k ra ju m łodym i p ełnym n a d z ie i, "n ajm ło d szej s io strze w w ielkiej ro d zin ie", d ziedziczącej d o ro b e k i d o św iad cz en ia innych n a ro d ó w e u ro p e jsk ic h i o jej w ielkich m ożliw ościach przyszłego ożyw czego o d d ziały w an ia n a sta rz e ją c ą się cyw ilizację z a c h o d n ią w yrażał też, k ilk a la t w cześn iej, Iw an K iriejew ski w sw oich pierw szych a rty k u łach : C oś n ieco ś o charakterze p o e zji P uszkina (1828) i Przegląd literatury rosyjskiej 1829 roku.
11 Cyt. za: W a 1 i c k i, jw. s. 82.
12 Pogląd taki reprezentuje m.in. A . Walicki. Z ob. Rosyjska filozofia i m yśl społeczna o d O świecenia
do marksizmu. Warszawa 1973 s. 16, 136-139.
13 Cyt. za: P I e c h a n o w, jw. t. 3 s. 160. 14 Cyt. za: W a 1 i c k i. W kręgu ... s. 88.
P o g lą d o sw ego ro d z a ju "przyw ileju zaco fan ia" p o jaw ia się rów nież u W ło d z im ie rz a O d o je w sk ie g o , ac zk o lw iek w o d m ien n y m k o n te k śc ie filozoficznym . S łow a "X IX w ie k należy d o R o sji" k o ń cz ą N o ce rosyjskie, n ajw ybitniejsze dzieło p isa rz a , p o d su m o w u ją c e je g o d o ro b e k m yślowy i artystyczny. M yśli księcia O d o je w sk ie g o , p isa rz a c iąg le n ie d o ść zn an eg o , w P o lsce n iem a l w cale n ie tłu m a cz o n eg o , z a słu g u ją n a b a rd z ie j w nikliw ą uw agę w k o n te k śc ie szkicow ego tu p rz y p o m n ie n ia d ziejó w p ro b le m a ty k i "R osja - Z ac h ó d " w lite ra tu rz e i myśli ro sy jsk iej o k re s u ro m a n ty zm u .
A u to r N o cy rosyjskich, tw ó rca n o w a to rsk ic h form lite ra c k ic h i oryginalny m yśliciel, św ietn y znaw ca k u ltu ry e u ro p e js k ie j, p asjo n u jący się n a u k ą i sztuką, sp ra w ia ł w iele k ło p o tó w w spółczesnym , a ta k ż e późniejszym b ad aczo m przy p r ó b ach o k re ś le n ia je g o postaw y św iato p o g lą d o w e j. "Idealista", "m istyk", "rosyjski H o ffm a n n ", "p rzed staw iciel O św iecenia", "a ry sto k ra ta -d c m o k ra ta ", p rzez jednych uw ażany za b e z p o śre d n ie g o p o p rz e d n ik a sło w ian o filstw a, p rzez sam ych zaś sło- w ian o filó w o sk a rż a n y o o k c y d e n ta liz m , n ie d a je się je d n o z n a c z n ie zaszu flad kow ać d o ż a d n ej z istn iejący ch w ów czas o rie n ta c ji ideologicznych.
O d o jew sk i n a le ż a ł d o tw órców , k tó ry m blisk a była id ea zach o w an ia o d rę b n o ści n a ro d o w e j k u ltu ry ro sy jsk iej, n ie m n ie j uw ażał za k o n ie c z n e w łączenie jej d o o g ó ln o e u ro p e js k ie g o ciągu k u ltu ro w e g o . T e n d e n c je indyw idualistyczne ściśle s p la ta ły się w je g o p rz e m y śle n ia ch z d ą ż e n ia m i uniw ersalistycznym i, co było dość typow e d la ro m an ty czn y ch k o n stru k c ji myślowych. R o m an ty czn y indyw idualizm i ró w n o c z e śn ie u n iw ersalizm p isarza w p o g lą d a c h na je d n o s tk ę , n a ró d i ludzkość z d e te rm in o w a n y był zasad n ic zo p rzez m istyczne te o rie "sym patii", "instynktu w ew n ętrz n eg o ", "czterech żywiołów" i id e ę "pow szechnej h a rm o n ii i szczęścia", ja k o celu , d o k tó re g o w in ie n dążyć "każdy" i "wszyscy".
P ro b le m R o s ji i E u ro p y , ich w zajem nych re lacji, w yraziście zarysow ał się w tw ó rcz o ści O d o jew sk ieg o sto su n k o w o p ó ź n o , d o p ie ro n a p rz e ło m ie la t 1839- -1840, a w ięc w o k re s ie n ab rzm iały ch ju ż a n ta g o n iz m ó w m iędzy sło w ian o filam i a o k c y d e n ta lista m i. N ajb a rd z ie j d o b itn ie sfo rm u ło w a ł sw oje stan o w isk o w "E p ilo g u ” N o cy rosyjskich (1844) i n ie c o w cześniej (1840) w a rty k u le p t. Z a p isk i dla m o jeg o p ra p ra w n u k a o literaturze rosyjskiej. A rty k u ł dotyczy p rz e d e w szystkim s ta n u i m ożliw ości ro d z im e j lite ra tu ry . J a k stw ierd zał, na obecnym e ta p ie je st o n a z aled w ie p rz y g o to w an ie m d o ja k ie jś ro sy jsk iej, jeszcze n iew iad o m ej lite ra tu ry , jeszcze n ie sa m o istn e j, n ie z d o ln e j do teg o , aby w yrazić n aro d o w y c h a ra k te r ro sy jsk i, te g o , "co je s t ta k o g ro m n e , ta k p e łn e siły i poezji". N a razie n alo t c u d z o ziem sk iej m iesza n in y p o k ry ł w a rto śc i praw dziw ie rosyjskie, "ciągnie w dół i to p i tę b e z c e n n ą p rzen ik liw o ść, pom ysłow ość i rozw agę, k tó ry m i O p a trz n o ść o b d arzy ła człow ieka ro sy jsk ieg o , p rzy g o to w u jąc go do teg o , aby sta ł się pierw
szym człow iekiem w św iecie n a u k i i sz tu k i [...]"15. R ó w n o c z e śn ie p isa rz w yrażał p rz e k o n a n ie , że w szystko je s t jeszcze p rz e d R o s ją i w n ie d a le k ie j przy szło ści rys narodow y p iśm ien n ictw a rosyjskiego p rzejaw i się w je d n o śc i, h a rm o n ii tych w szystkich w łaściw ości, k tó re z o so b n a z n a m io n u ją n a ro d o w y c h a ra k te r innych lite ra tu r, a w ięc - nie m iec k ie j g łęb i m yśli, a n g ie lsk ie g o h u m o ru i fra n c u sk ie j błyskotliw ości. W ów czas, kiedy n a stą p i so ju sz lite r a tu ry z życiem ro sy jsk im , od k tó re g o na ra z ie je s t o d erw an a, o k a ż e się , ja k d a le k o w y p rzed ziła swych z a c h o d n ic h nauczycieli, u k tó ry ch p o b ie ra ła pierw sze lekcje. W ie le c ie rp k ic h uw ag k ierow ał O dojew ski p o d ad re se m sfer wyższych, "tow arzystw a" ("obszczestw o"), o b o ję tn e g o na p o ezję rosyjską, rosyjski te a tr, n a u k ę rosyjską, a z a p a trz o n e g o w ob ce duchow i rosy jsk iem u myśli, w "p a p la n in ę n a ro d ó w -sta rc ó w , k tó re przeżyły ju ż swój w iek i u traciły w szelką w iarę w g o d n o ść człow ieka".
Rosja jest młoda i świeża — głosił — kiedy wszystko wokół zestarzało się [...] My jesteśm y nowymi ludźmi pośród starego wieku; wczoraj się narodziliśmy, m im o że znamy wszystko, c o było d o naszych narodzin; jesteśm y dziećm i z doświadczeniem starca, ale m im o w szystko dziećmi! Niebywałe to zjawisko w latopisacli świata, które podważa sensow ność wszystkich wyliczeń historycznych i zdecydowanie zbija z pantalyku wszystkich mędrków' europejskich próbujących nas osądzać według innych16.
N ic po zb aw io n a nuty m eg alo m ań sk iej a p o te o z a ro sy jsk ieg o d u c h a , ro sy jsk ieg o c h a ra k te ru n aro d o w eg o w Z a p iska ch dla m ojego p ra p ra w n u k a zak raw a n a p a r a doks w k o n te k śc ie tw órczości satyrycznej O d o je w sk ie g o , w yw ołując a n a lo g ie z in n ą w ielk ą p o sta c ią lite ra tu ry rosyjskiej teg o o k re s u - M ik o ła je m G o g o le m . P a ra le le m iędzy o b u tw órcam i n asu w ają się tym b a rd z ie j, że idea m isji h is to rycznej R o sji zo sta ła sfo rm u ło w a n a n ie m al ró w n o c z e śn ie w lirycznych d y g resjach M artwych dusz i w w ypow iedziach F a u s ta w N o ca ch rosyjskich, s ta n o w ią c w ażki głos w p o lem ik ach m iędzy sło w ian o filam i i o k cy d e n ta lista m i.
Łączy O dojew skiego z G o g o lem zaró w n o zb ieżn o ść z te o r ią sło w ian o filsk ą, ja k i to , co ich od sło w ian o filstw a dzieli. O baj dalecy o d p o lity k i i n a s tro jó w rew olucyjnych, ro m an ty czn i esteci-in d y w id u aliśc i z z acięciem saty ry czn o - -m o ra liz a to rsk im , p o d a tn i na wpływy m isty czn o -relig ijn e, swej w iary w p o s ła n nictw o dziejow e R o sji nie o p ie ra li n a żadnych rac jo n a ln y c h p rz e sła n k a c h , k tó re m iałyby u z a sa d n ie n ie w je j h isto rii czy te ż w sp ó łczesn o ści, n ie w yciągali te ż stą d , w przeciw ieństw ie d o słow ianofilów , żadnych w n io sk ó w po lity czn y ch . Było to p rz e k o n a n ie z g ru n tu irra c jo n a ln e , w ypływ ające z u z n a n ia szczeg ó ln ej isto ty duch a rosyjskiego, je g o "n iezm ierzo n eg o bogactw a", "niespożytych sił" (G o g o l), tego, "co je s t ta k o g ro m n e , ta k p e łn e siły i p oezji" (O d o je w sk i). O w e szczeg ó ln e
15 W. O d o j e w s k i . Soczinienija w dwóch tom ach. T. 1. M oskwa 1981 s. 265. 16 Tam że s. 263.
w łaściw ości duszy rosyjskiej m iały się objaw ić, w ed le zapow iedzi G o g o la, w dalszych częściach je g o M artw ych du sz, w k tó ry ch - ja k p isał - "ukaże się n ie z m ie rz o n e b o g actw o ro sy jsk ieg o d u c h a , zjaw i się m ąż o b d a rzo n y b o sk im i z a le ta m i c h a r a k te ru a lb o cu d o w n a rosyjska dziew ica" i "wszyscy zo b aczą to , co m u s n ę ło tylko n a tu r ę innych n a ro d ó w "17.
O ile w p rz y p ad k u G o g o la m am y do czynienia z b e z p o ś re d n ią a d a p ta c ją pew nych u k ształto w a n y ch ju ż w ątk ó w myśli sło w ia n o filsk iej, z k tó rą z e tk n ą ł się w czasie sw ego p rzyjazdu do R o sji na p rz e ło m ie la t 1839-1840, to geneza idei m isjo n iz m u u O d o jew sk ieg o je s t b a rd z ie j zło żo n a. Sam O d o jew sk i w przedm ow ie i w p rzy p isach d o N o cy rosyjskich su g e ru je , że id e e g ło szo n e p rzez F a u sta sfo rm u ło w a n e zo stały na p o c z ą tk u lat trzydziestych, a w ięc zn aczn ie w cześniej n iż d o k try n a sło w ian o filsk a. J e s t to całkow icie p ra w d o p o d o b n e , tym b a rd z ie j, że p rz e k o n a n ie o w yjątkow ej m isji d ziejo w ej, ja k ą m ają do s p e łn ie n ia w przyszłości n a ro d y sło w iań sk ie, p o d z ie la ło w tym czasie w ielu tw órców , zaró w n o w R o sji, ja k i w P o lsce. K o n c e p c ja ta m iała sw oich zw o len n ik ó w ró w n ież w śród m yślicieli z a c h o d n ic h , co w ięcej, to w łaśn ie na Z a c h o d z ie zrodziły się p ierw sze prognozy m ającej n a stą p ić "ery sło w iań sk iej" H e rd e ra , myśli F. B a ad cra o ro li R o sji i K o ścio ła p raw o sław n e g o w d z ie le re c h ry stia n iz ac ji E u ro p y , czy ró w n ież pogląd S c h e llin g a, że "R osja p rz e z n a cz o n a je s t do czegoś w ielkiego", w yrażony przez n ie m ie c k ie g o filozofa w ro zm o w ie z O d o jcw sk im 18.
W śró d a rg u m e n tó w , ja k ie w ysuw ali na rzecz id ei dziejow ego p o słan n ictw a n a ro d u ro sy jsk ieg o C zaadajew , O d o jew sk i, sło w ian o file rosyjscy, p o lsk ieg o zaś - M ickiew icz, K ra siń sk i, C ieszkow ski, H o e n e -W ro ń sk i, p o w tarzały się pew ne w sp ó ln e , acz k o lw ie k ró ż n ie in te rp re to w a n e motywy. N ajczęstsze z nich to myśl o "dziew iczości", "barbarzyństw ie", "cyw ilizacyjnej m łodszości", "świeżości" w ybranych n a ro d ó w sło w ia ń sk ich , o b ra k u "w ielkiej h isto rii" w ich przeszłości, w ła sn e g o w k ła d u w rozw ój lu d zk o ści (w yciągano stą d w n io sek , iż w szystko je sz cze p rz e d n im i), a ta k ż e negatyw na o c e n a cyw ilizacji z a c h o d n io e u ro p e jsk ie j ja k o h isto ry c z n ie p rz e jrz a łe j, chylącej się ku u p adkow i.
R o z w a ż a n ia O d o jew sk ie g o na te m a t R o sji i E u ro p y zaw arte w ep ilo g u Nocy rosyjskich m ają specyficzne zab arw ien ie. P o p rzed zały je d łu g o le tn ie , żm udne p o sz u k iw a n ia p isa rz a , d o g łę b n e stu d io w a n ie w ielow iekow ej h is to rii myśli e u ro p e js k ie j, k tó r ą uw ażał za w sp ó ln e d ziedzictw o k u ltu ro w e całej ludzkości.
P rz e k o n a n ie o tym , iż k aż d em u z n a ro d ó w w yznaczona z o sta ła o d rę b n a m isja w d z ie ja c h , w yniósł O d o je w sk i jeszcze z la t dw udziestych, kiedy to przew odniczył s p o tk a n io m m o sk iew sk ieg o T ow arzystw a L u b o m u d ró w . P ogląd F a u sta , że n a d
1 ’ Cyt. za: B. G a 1 s t e r. M ikołaj G ogol. Warszawa 1967 s. 326.
18
•
•
. . .
.
. . . .
Z ob . P. S a k u 1 i n. Iz istorii russkogo idiealizma. K niaź W. F. Odojcwskij. Myślitiel-Pisadel. Cz. 2. M oskwa 1913 s. 386.
chodzi czas, kiedy R o sja w inna aktyw nie w łączyć się d o ro zw o ju cyw ilizacji e u ro p e jsk ie j, ra to w a ć ją p rzed u p a d k ie m , przyw odzi n a p a m ię ć m yśli zw iązanego z lu b o m u d rie m m ło d eg o Iw ana K iriejew sk ieg o , k tó ry w e w sp o m in an y m ju ż tu Przeglądzie literatury rosyjskiej 1829 roku przew idyw ał ró w n ie ż sch y łek w n ie d a le kiej przyszłości d o sk o n a łe j cyw ilizacji e u ro p e jsk ie j. Je g o sy m p to m y u p a try w a ł w b ra k u je d n o śc i k u ltu ra ln e j E u ro p y , p rz e k o n u ją c , iż każdy z n a ro d ó w e u r o p e j skich w ypełnił ju ż sw oją m isję i żyje w yłącznie życiem izolow anym . K irieje w sk i wyciągał stąd w niosek, że E u r o p ie p o trz e b n y je s t przypływ świeżych sił m ło d eg o n a ro d u , jak im je s t w łaśn ie R o sja , su k c e so rk a d o ro b k u i d o św iad czeń Z a c h o d u 19.
Zachód, pogrążony w św iecie sw oich żywiołów, starannie go rozpracował — to już słowa Fausta - zapominając o istnieniu innych światów. W spaniała była jeg o praca i zrodziła dzieła wielkie. Zachód stworzył wszystko, co mogły stworzyć jego żywioły — ale nie więcej; w n iesp o kojnej, przyspieszonej działalności pozwolił na rozwój jednego, a zagłuszył inne. Zaginęła rów no waga i wewnętrzna choroba Zachodu znalazła wyraz w sm utach tłumu i ciem nym, bezprzedm ioto wym niezadowoleniu jego działaczy. U czu cie sam ozachowawcze doszło d o drobiazgow ego egoizm u i wrogiej przezorności w obec bliźniego; potrzeba prawdy skażona została w trywialnych żądaniach namacalnych wyników i w nieistotnych detalach; zajęty materialnymi warunkami życia Z achód tw o rzy dla siebie prawa, nie odnajdując w sobie korzeni dla nich; d o świata nauki i sztuki przeniosły się pierwiastki cielesne zamiast duchowych: zaginęło uczucie m iłości, uczucie jedności, nawet uczucie siły, albowiem zniknęła nadzieja na przyszłość; w materialnym odurzeniu Zachód gwał townie cofa się na cmentarzysku myśli swoich wielkich filozofów — i wdeptuje w b łoto tych sp o śród nich, którzy chcieliby zakląć jeg o szaleństwo20.
O cen a Z a c h o d u p rzez F a u s ta je s t z ro z u m ia ła w k o n te k śc ie " te o rii in sty n k tu w ew nętrznego" i "teo rii czte re ch żywiołów" O d o jew sk ieg o , w yłożonych w N o ca ch rosyjskich, a tak ż e w je g o p ra cac h filozoficznych, m .in. w a rty k u le zaty tu ło w an y m Uwagi psychologiczne, w ydrukow anym w 1843 r. w cza so p iśm ie "S o w riem iennik". O b ie te o rie in sp iro w an e p rzez le k tu rę m istyków i alch em ik ó w , g łó w n ie P a ra c e l- susa, P o rd ag e'a, S a in t-M a rtin a i B a a d e ra , w ycisnęły m o c n e p ię tn o n a w szystkich po g ląd ach p isarza, n ie tylko z h is to rio z o fii, a le ró w n ież z te o rii p o z n a n ia , estety k i i etyki.
W p rzem y ślen iach O d o jew sk ieg o in sty n k t je s t p o tę ż n ą siłą d u ch o w ą, w ro d z o ną człow iekow i i u m o żliw iającą m u łączność z B ogiem i św iatem nadzm ysłow ym o ra z przyszłe o d ro d z e n ie . P rzejaw ia się o n w p o trz e b ie w iedzy, m iło ści, w iary i siły — c zterech podstaw ow ych p ie rw iastk ó w ("żywiołów") życia lu d z k ie g o , w a ru n kujących istn ie n ie i rozw ój człow ieka. In sty n k t je s t n a jd o sk o n a lsz y m n a rzędziem p o z n a n ia , zasad ą tw órczą, siłą o rg a n ic z n ą . J e s t p o tę ż n ą siłą in te g ru ją c ą m a te rię z d u ch em , w a ru n k ie m żywej w ięzi sp o łe czn ej. N a jsiln iejszy je s t u dzieci
19 Por. W a l i c k i . W kręgu ... s. 101 n.
20
i lu d ó w p ie rw o tn y c h . W n a ro d a c h e u ro p e js k ic h siła in sty n k tu osłab ła na sk u tek ro zw o ju cyw ilizacji, zw łaszcza ra c jo n a listy c zn ej cyw ilizacji rzym skiej. C hrystus z a p o c z ą tk o w a ł now ą e p o k ę in sty n k tu , o b e c n ie je d n a k ź ró d ła tych sił znow u wy sychają. P rzyczyną je s t zach w ian ie rów now agi m iędzy podstaw ow ym i żyw iołam i życia, m a te ria liz m , ra c jo n a liz a c ja i in d u stria liz a c ja w sp ó łczesn ej cywilizacji, p ro d u k u ją c e j sp o łecz eń stw a "m echaniczne", "bez życia".
O d o je w sk i w y raźn ie ro z ró ż n ia ł dw a o b licza Z a c h o d u - je d n o ch rześcijań sk ie, h a rm o n ijn e , k w itn ące, i d ru g ie - ra c jo n alisty czn e, je d n o s tro n n e , k o stn ie ją c e i o b u m ie ra ją c e . J a k p isze A. W alick i, "O dojew ski był p rz e d e w szystkim E u ro p e j czykiem , tę sk n ił za p rz e sz ło śc ią e u ro p e jsk ą , id ealizo w ał w arto ści o g ó ln o - ch rz e śc ijań sk ie..."21. N o ce rosyjskie były sw oistym ro z ra c h u n k ie m p isarza z E u ro p ą , k tó r ą k o ch ał, a le i su ro w o o sąd zał za o d e jśc ie od ideałów c h rz e śc ijań sk ich . W o d ró ż n ie n iu o d o k c y d e n ta listó w la t czterd ziesty ch zapow iadał n ie u c h ro n n y kryzys cyw ilizacji z a c h o d n iej. Kryzys te n d o tk n ą ł ju ż, jeg o zdaniem , re lig ii k a to lic k ie j, n a u k i i sz tu k i, a w ięc podstaw ow ych w je g o k o n cep cji e le m e n tó w życia, zap ew n iający ch in te g ra ln o ść d u ch a, h a rm o n ijn ą w ięź m iędzy lu d ź m i i rozw ój o rg an izm ó w sp o łecznych.
P o d o b n ie ja k sło w ia n o file w ielk ie n ad z ie je w iązał z "filozofią objaw ienia" S c h e llin g a, ja k o n i d o w o d ził zg u b n eg o w pływ u R zym u na katolicyzm , w yrażając je d n o c z e ś n ie p rz e k o n a n ie , iż p raw o sław ie przew yższa katolicyzm pod w zględem z a c h o w an ia czystości d o g m ató w c h rześcijań sk ich . A le na tym p o d o b ie ń stw a się k o ń c zą. B ra k w je g o k o n c e p c ji m isjo n izm u w yraźnej a n ty n o m ii dziejow ej R o sji (W sc h o d u ) i Z a c h o d u , ja k i sło w ian o filsk iej ap o te z o z y lu d u rosyjskiego, "kurnej ch a ty c h ło p sk ie j" ja k o o s to i tradycji i re lig ii ojców , n ie p o d z ie la ł rów nież n ie c h ę c i sło w ian o filó w d o P io tra I.
T e za O d o jew sk ieg o o p o sła n n ic tw ie R o sji w d ziejach lu d zk o ści w iąże się ściśle z k ry ty k ą w sp ó łcz esn ej cyw ilizacji z a c h o d n io e u ro p e jsk ie j "wieku k o m e rc ja ln e g o ”, "epoki in d u stria ln e j", w ie lo k ro tn ie p o d e jm o w a n ą p rzez F a u sta w n o cn y ch d y sk u sjach i szcz eg ó ln ie o s tr o w yrażonych w a n ty u to p ia c h B ezim ienne m ia sto i O sta tn ie sa m o b ó jstw o , zaw artych w "Nocy czw artej" i w "Nocy piątej". Sw ą w ia rę w m isję d zie jo w ą R o s ji o p ie ra F a u s t na p rz e k o n a n iu , że n a ró d r o syjski p o sia d a jeszcz e n ie sp o ż y te siły in sty n k tu , m ło d o ść i św ieżość, m ogące u z d ro w ić i o c a lić k u ltu rę E u ro p y , przyw rócić w iarę i n a d z ie ję n a ro d o m , w k tó ry c h ra c jo n a listy c z n e i k o n su m p c y jn e n a sta w ie n ie d o życia zagłuszyło siły in sty n k tu . J e s t p rz e k o n a n y , że ta k ja k Z a c h ó d sta ł się w pew nym m om en cie d z ie jó w zb aw ien iem dla R o sji, kiedy to P io tr I p rzeszczep ił jej życiodajne p ie rw ia stk i e u ro p e js k ie , ta k te ra z sło w iań sk i W schód m oże u ra to w a ć sta rze jącą się E u ro p ę , d z ielą c się z n ią w łasnym i, ożywczymi sokam i.
A o to frag m en t końcow ego m o n o lo g u F a u s ta z e p ilo g u N o cy rosyjskich: N ie bójcie się, bracia w ludzkości! N ie ma destrukcyjnych sil w słowiańskim W schodzie, — poznajcie go, a przekonacie się o tym: znajdziecie u nas p o części wasze sity, wam niew iadom e [...] i zrozum iecie wówczas, dlaczego najświatlejsi wasi synow ie [Baader, K ónig, Ballanche, Schclling, jak objaśnia Odojewski w przypisach do sw ego dzieła — K. L.] zagłębiając się w skarbnicy duszy ludzkiej, nieoczekiwanie dla siebie wynoszą te wierzenia, które od dawien dawna zapisane są na słowiańskich tablicach [...J22.
Z ro d z o n e z d u ch a poszu k iw ań i w ątp liw o ści e p o k i ro m a n ty z m u N o c e rosyjskie w yrażały n a jp e łn ie j w ojczystej lite ra tu rz e ich a u to ra ro m a n ty c z n e d ą ż e n ie do h a rm o n ii, do praw dy, je d n o śc i, p o tę p ie n ie izo lacji n a ro d o w e j, tę s k n o tę za je d n o śc ią i u n iw e rsa ln o śc ią cywilizacji. K o ń czą u tw ó r słow a p e łn e w iary w n a dejście e p o k i "jednej n au k i i je d n e g o nauczyciela", kiedy h a rm o n ijn ie p o łą c z ą się w szystkie "żywioły" k sz ta łtu ją c e człow ieka i kiedy lu d z ie "czerpać b ę d ą ze w szystkich czasz, za p o m in a ją c, k tó ra z nich je s t w łasn a, a k tó ra cudza".
P rzy p o m n ian e tu poglądy, a zwłaszcza w y ek sp o n o w an e, ja k o m n iej zn a n e , przem yślenia O d o jcw sk ieg o pozw alają sp o jrz e ć na p ro b le m " R o s ja - E u r o p a " ja k o na isto tn y sk ład n ik ro m an ty czn ej myśli rosyjskiej. Z a ry so w u ją c e się ju ż w niej przeciw staw ne te n d e n c je w k o n ce p cja ch ro zw o ju h isto ry c z n e g o R o sji, u jm o w anego w k o n te k śc ie dziejów E u ro p y Z a c h o d n ie j, p rz e ro d z ą się w la ta c h c z te r dziestych w o s tre sp o ry św iato p o g lą d o w e m iędzy z w o le n n ik a m i tezy o cyw iliza cyjnym p rio ry te c ie Z a c h o d u i p rz e d staw icielam i n u rtu R o d z im o śc i w lite r a tu r z e i myśli rosyjskiej.
R U S S I E -E U R O P E D A N S L 'O E U V R E D E V L A D IM IR O D O ÏE V SK Y
R é s u m é
Les disputes éclatantes, engagées dans la prem ière m oitié du X IX e siè c le par les Slavophiles et les occidcntalistes, sur l'attitude d e la R ussie à l'égard d e l'Europe rem ontent à l’ép o q u e d e Pierre I. On en retrouve les premiers germ es dans la littérature et le journalism e du X V IIIe siè cle. Les q u estions de savoir situer la place et le rôle de la R ussie, sa différence historique et culturelle, ainsi que les v o ies de l'évolution d e la nation russe avaient toujours fixé l'attention d es cercles intellectuels d e la prem ière m oitié du X IX e siècle. Ces questions se faisaient ressortir au plan littéraire à l'occasion d es considéra tions sur la particularité d es écrits russes, des discussions d e la langue, d es plaintes avancées à cause de l'imitation des m odèles étrangers, des recherches d e propres v o ies d e progrès.
L e problèm e d e l'ancienne R ussie, d e celle "d'avant Pierre I" et d e la m oderne, les résultats des acti vités réformatrices de ce souverain, la différence d es voies d e la R ussie d e c elles d e l'O ccident, d e m êm e
que le rôle qu'elle devrait jouer dans l'histoire d e l'humanité, tout cela a fait l'objet des considérations et d es discussions d es rom antiques russes. L 'idéologie rom antique trouvera ces sujets ferm ement lié s avec le s id é e s d' "autonomie", d e "nationalité" ou bien d e "populisme" (narodnost'), avec la n écessité de lutter pour la culture et la littérature russes, autonom es et originales.
L e présent article a pour objet d e passer en revue, nécessairem ent som m aire, l'évolution du problè m e 'R u ssie—Europe' dans les écrits russes qui ont précédé des antagonism es acerbes entre t e siavophi- les et les occidentalistes. L es opinions discutées ci-dessus, surtout c e l t e que l'on mettra ici en valeur, aussi peu connues que t e réflexions d e Vladim ir Odofevsky, auteur des N uits russes, auront permis de regarder le problèm e 'R u ssie-E u ro p e' com m e com posant d e la p en sée rom antique russe et de voir dans quelle m esure s e sont m arquées t e tendances o p p o sées en elle, dans t e conceptions d'une évolution d e l’histoire russe, conçue dans un contexte d e la civilisation ouest-européenne.
