Przesłanki tworzenia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 822. 2010. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Małgorzata Furmańska-Oćwieja Katedra Ekonomiki Nieruchomości i Procesu Inwestycyjnego. Przesłanki tworzenia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce 1. Wstęp Za przełomowy dla powojennej gospodarki Polski uznaje się 1989 r., w którym został zapoczątkowany proces zmian strukturalnych wywołanych przez rynek. Dotychczasowy system gospodarki centralnie planowanej doprowadził do powstania dużej luki między gospodarkami Polski i krajów wysoko rozwiniętych. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca Polski wynosił na początku lat 90. XX w. 2366 USD, natomiast średnia dla Wspólnoty – blisko 16 500 USD, przy czym wskaźnik ten dla dwóch najsłabiej rozwiniętych krajów Unii: Grecji i Portugalii, kształtował się odpowiednio na poziomie 7700 USD oraz 9185 USD1. Proces transformacji polskiej gospodarki oparto na szybkiej prywatyzacji, która stworzyła podstawy prywatnej kapitalistycznej gospodarki rynkowej. Koszty tej głębokiej przemiany okazały się jednak bardzo poważne, pojawiły się już na początku 1990 r. i przejawiały się w2: – ciągłym wzroście masowego bezrobocia, – głębokim spadku dochodów realnych znacznej części społeczeństwa, polaryzacji majątkowej i dochodowej, – kryzysie w dziedzinie usług społecznych, a zwłaszcza w oświacie, nauce i ochronie zdrowia, – rozwoju różnych form patologii społecznych, takich jak przestępczość czy korupcja. 1. Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce w okresie transformacji w latach 1989–1995, red. K. Gawlikowska-Hueckel, „Transformacja Gospodarki” 1996, nr 81, s. 7. 2 Z. Sadowski, Transformacja polskiej gospodarki – doświadczenia i perspektywy [w:] Transformacja i rozwój. Wybór prac, Wydawnictwo PTE, Warszawa 2005, s. 137..

(2) Małgorzata Furmańska-Oćwieja. 16. Zjawiskiem nieznanym w okresie gospodarki centralnie planowanej było bezrobocie. Spowodowało ono głęboki spadek produkcji o ponad 33% w 1991 r. w stosunku do 1988 r. Dopiero w latach 1993–1995 produkcja osiągnęła poziom z 1988 r.3 Zjawisko bezrobocia szybko nabrało rozmiarów masowych i stało się wielkim zagrożeniem społecznym. Najwyższa stopa bezrobocia zarejestrowana na koniec 1994 r. wynosiła 16%, po czym spadła do 14,9% na koniec 1995 r., ale po 2000 r. znów wzrosła. Spadek produkcji, a więc i obniżenie dochodów państwa pociągnęło za sobą trudności budżetowe. Stąd w okresie transformacji nastąpił kryzys finansowanych przez państwo dziedzin: ochrony zdrowia, oświaty, nauki i kultury. Następnym czynnikiem społecznych kosztów transformacji gospodarki polskiej była polaryzacja dochodowa, wyrażająca się znacznym zróżnicowaniem posiadania majątkowego ludności. Obok wielkich fortun rozrosła się uboga warstwa społeczeństwa, której dochody kształtowały się poniżej minimum socjalnego. Udział tej ostatniej grupy ludności wzrósł w latach 1990–1992 z 20% do 39%, natomiast udział najbogatszej warstwy społeczeństwa polskiego szacowano w tym samym okresie na ok. 10–15% ludności. Nie mniej ważnym kosztem transformacji było nasilenie się zjawisk o charakterze patologii społecznej. Rozszerzeniu się obszarów ubóstwa i bezrobocia towarzyszył rozwój przestępczości. Jednakże najdotkliwszym przejawem patologii były zjawiska korupcji przyczyniające się do występowania polaryzacji społeczeństwa4. 2. Polityka stymulowania i rozwoju przedsiębiorstw w Polsce w latach 90. XX wieku Od początku lat 90. proces inwestowania w Polsce przebiegał w zróżnicowany sposób. Okres ten można podzielić na trzy etapy. W latach 1990–1991 na „kurację szokową” gospodarka zareagowała zmniejszeniem poziomu aktywności gospodarczej i poważnym ograniczeniem nakładów inwestycyjnych. Przyczynę tak niekorzystnej reakcji stanowiły wysoko oprocentowane kredyty oraz działalność przedsiębiorstw nastawionych bardziej na przetrwanie niż na rozwój w perspektywie średnio- i długookresowej. Kolejny etap to lata 1992 i 1993. Nastąpił wówczas stosunkowo niewielki wzrost inwestycji (odpowiednio realnie o 2,3% i 2,9%). Był to pierwszy pozytywny efekt transformacji, który nieznacznie przyczynił się do poprawy finansowej przedsiębiorstw, ale nadal brakowało dostatecznych środków własnych tych podmiotów na finansowanie inwestycji. 3. Z. Sadowski, Społeczne koszty transformacji polskiej [w:] Transformacja gospodarki polskiej. Doświadczenia i wyzwania, red. S. Lis, Wydawnictwo Secesja, Kraków 1996, s. 29. 4 Ibidem, s. 31..

(3) Przesłanki tworzenia specjalnych stref ekonomicznych.... 17. W trzecim, korzystnym okresie, obejmującym przełom lat 1994/1995, zaobserwowano zdecydowany wzrost inwestycji przedsiębiorstw na skutek5: – napływu długoterminowych kontraktów będących czynnikiem skłaniającym do inwestowania, – ustanowienia ulg podatkowych dla inwestorów, – obniżenia stopy oprocentowania kredytów, – wejścia gospodarki na ścieżkę stosunkowo wysokiego wzrostu gospodarczego, – poprawy sytuacji finansowej przedsiębiorstw. Polityka inwestycyjna państwa jest prowadzona przez władze centralne. Jest ona również wspierana przez władze regionalne i lokalne, stąd w literaturze przedmiotu stosuje się określenia polityki inwestycyjnej krajowej oraz polityki regionalnej i lokalnej6. Celem polityki inwestycyjnej krajowej są działania strategiczne, mające podstawowe znaczenie dla rozwoju najważniejszych dziedzin gospodarki. Natomiast polityka inwestycyjna regionalna i lokalna stawia sobie za cel restrukturyzację i aktywizację regionów. Polityka inwestycyjna Polski prowadzona od 1989 r. charakteryzowała się dużym zróżnicowaniem przestrzennym. Liczne regiony oraz stare ośrodki przemysłowe ucierpiały w wyniku recesji. Wiele innych bez przeszkód zaadaptowało się do nowych warunków gospodarczych. Rozwiązanie tych problemów przerosło kompetencje władz lokalnych i możliwości. Stąd też niezbędna stała się pomoc państwa. Potrzebny był instrument mający na celu pobudzenie rozwoju regionów słabiej rozwiniętych lub regionów zdominowanych przez sektory przemysłu wymagające głębokiej restrukturyzacji (górnictwo węgla kamiennego, lutnictwo żelaza, przemysł obronny, włókienniczy). Tym instrumentem miały być powoływane do funkcjonowania specjalne strefy ekonomiczne, będące elementem polityki regionalnej. 3. Pojęcie i rodzaje specjalnych stref ekonomicznych Specjalna strefa ekonomiczna (SSE) jest to instrument polityki regionalnej tworzony w celu przyciągnięcia kapitału potrzebnego do aktywizacji gospodarczej wybranych obszarów kraju. Pojecie to – powiązane z ogólniejszym zagadnieniem stref uprzywilejowanych – nie jest jednak jednoznaczne. W ujęciu prawnym specjalna strefa ekonomiczna jest to wyodrębniona administracyjnie i niezamieszkała część terytorium kraju stwarzająca preferencyjne warunki do prowadzenia działalności gospodarczej. Jest to specyficzna konstrukcja polityczno-prawna tworzona na podstawie regulacji prawnych, która daje większe 5. Zmiany strukturalne…, s. 10. D. Miłasiewicz, Polityka inwestycyjna w Polsce w okresie transformacji [w:] Dobre i złe strony transformacji w Polsce, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań 2002, nr 24, s. 9. 6.

(4) Małgorzata Furmańska-Oćwieja. 18. możliwości rozwoju przedsiębiorstw niż te istniejące poza obszarem strefy (głównie dzięki zwolnieniom podatkowym). W ujęciu ekonomicznym SSE stanowią instrument nieaktywnej polityki przemysłowej państwa. W sposób regulowany ustawą państwo ustanawia szczególne udogodnienia dla prowadzenia działalności handlowej lub (i) produkcyjnej dla firm krajowych i zagranicznych w wybranej lokalizacji. Jest to więc forma pośredniej pomocy państwa dla przedsiębiorstw, a zarazem regionów. Jej istnienie, poprzez oddziaływanie na rozwój i racjonalne gospodarowanie na danym obszarze, wpływa na kondycję danego układu lokalnego i regionalnego7. Obecnie na świecie występuje wiele typów obszarów uprzywilejowanych, w zależności od różnego rodzaju zachęt inwestycyjnych. Znawcy przedmiotu podkreślają ich różnorodność, jak również bogactwo definicji. Pod względem rodzaju zachęt inwestycyjnych stosowanych w strefach uprzywilejowanych ustawodawstwa państw wykorzystujących ten instrument polityki gospodarczej różnie określają ich nazwę, funkcję oraz zasięg terytorialny, co prowadzi do zamieszania terminologicznego. Wyróżnia się m.in.8: – bezcłowe/bezpodatkowe porty, składy i tereny przyportowe, tzw. wolne porty lub wolne obszary celne (na terenie których zwalnia się z ceł, opłat, podatków importowanych i pośrednich wszystkie towary wwożone i wywożone), – bezcłowe/bezpodatkowe strefy handlowe, tzw. sklepy wolnocłowe (na ich terenie występują zwolnienia z cła i podatków pośrednich towarów wywożonych za granicę), – wolne strefy bankowe (podmioty gospodarcze zwolnione są z kontroli dewizowej, konieczności utrzymywania określonej wysokości rezerw, a także mają swobodę w ustalaniu określonej stopy procentowej i kursów walut), – wolne strefy ubezpieczeniowe (na terenie których nie obowiązują krajowe przepisy ubezpieczeniowe), – bezcłowe, proeksportowe strefy produkcyjne, tzw. wolne strefy eksportowe lub eksportowe strefy produkcyjne przetwórcze (na terenie których stosowanych jest wiele zwolnień dla firm produkujących na eksport, jak np. zwolnienie z ceł, podatków bezpośrednich i pośrednich oraz uproszczenie procedur formalnoprawnych dla inwestorów zagranicznych), – specjalne strefy ekonomiczne (na terenie których stosuje się zwolnienia z ceł, ulgi podatkowe, niskie czynsze dzierżawne oraz udogodnienia dla zagranicznych inwestorów).. 7. A. Bazydło, M. Smętkowski, Specjalne strefy ekonomiczne – światowe zróżnicowanie instrumentu [w:] Polskie Specjalne Strefy Ekonomiczne – zamierzenia i efekty, red. E. Kryńska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000, s. 17. 8 Ibidem, s. 20–21..

(5) Przesłanki tworzenia specjalnych stref ekonomicznych.... 19. Do powyższej klasyfikacji należy dodać osobny rodzaj stref uprzywilejowanych, jaki stanowią parki technologiczne (nazywane tez parkami nauki lub technoparkami). Ich powstawanie jest ściśle związane ze wzrostem roli informacji i wiedzy we współczesnej gospodarce światowej. Na terenie parków technologicznych inwestują firmy, które wykorzystują zaawansowane technologie oraz współpracują z laboratoriami badawczymi i instytucjami naukowymi. Zachętą dla przedsiębiorców do działania w technoparkach są zwolnienia podatkowe, możliwość korzystania z nowoczesnej infrastruktury przemysłowej i naukowo-badawczej oraz ułatwiony dostęp do grantów i dotacji rządowych. Z powyższego przeglądu widać, że termin „strefa” (zone), chociaż mieści w sobie wyraźnie zdefiniowane terytorium, jest różnie stosowany w praktyce. W niektórych państwach strefy obejmują wyraźnie wydzielone enklawy (np. Dominikana), w innych strefą jest cały obszar kraju (Mauritius, Sri Lanka) lub prowincje czy miasta (Chiny). W Polsce strefa składa się zazwyczaj z wielu enklaw oddalonych od siebie o kilkadziesiąt, a w skrajnym przypadku nawet kilkaset kilometrów. Jednak niezależnie od tego, wszystkie różnego rodzaju strefy czy wolne obszary celne łączy wspólna cecha: mają poprzez sprzyjające inwestorom regulacje prawne promować rozwój gospodarczy kraju lub regionu, najczęściej poprzez inwestycje kapitału z zewnątrz. Instytucja specjalnej strefy ekonomicznej wprowadzona została do porządku prawnego RP wraz z wejściem w życie Ustawy z 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych, która określa m.in. tryb ustanawiania stref, zasady ich funkcjonowania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zasady i warunki prowadzenia na ich terenie działalności gospodarczej. Ze względu na dużą ilość wprowadzonych zmian w ustawie z 1994 r., obwieszczeniem Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 14 lutego 2007 r. został ogłoszony tekst jednolity ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz.U. 2007, nr 42, poz. 274). Zezwolenie na funkcjonowanie w strefie wydaje Rada Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw gospodarki, który uzgadnia swoją decyzję z ministrem właściwym do spraw rozwoju regionalnego. Zezwolenie wydawane jest w drodze rozporządzenia. Specjalne strefy ekonomiczne z reguły powoływane są na 20 lat, z wyjątkiem parków technologicznych, dla których okres trwania ustanawia się na 12 lat9. Analizy dotyczące SSE wykazują, że strefy te powstają w regionach o najwyższym bezrobociu, gdzie lokalne firmy nie mają środków na tworzenie nowych miejsc pracy dla pracowników zwalnianych z restrukturyzo-. 9. Okres funkcjonowania Krakowskiego Parku Technologicznego w 2004 r. przedłużono do 20 lat, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 września 2004 w sprawie Krakowskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Dz.U. 2004, nr 220, poz. 232 z późn. zm., § 1, ust. 3..

(6) Małgorzata Furmańska-Oćwieja. 20. wanych zakładów. Z kolei zadaniem parków technologicznych jest przyciągnięcie inwestorów dysponujących najnowocześniejszymi technologiami10. Pierwsza strefa ekonomiczna w Polsce powstała w Mielcu w 1995 r. Rok później utworzono kolejne strefy: katowicką i suwalską. W 1997 r. ustanowiono pozostałe: legnicką, łódzką, wałbrzyską, kamiennogórską, kostrzyńsko-słubicką, słupską, starachowicką, tarnobrzeską, warmińsko-mazurską, krakowską, żarnowiecką, tczewską, częstochowską i mazowiecką. Jednakże w 2001 r. rząd zlikwidował dwie strefy: częstochowską i mazowiecką, natomiast rok później kolejne dwie strefy – żarnowiecka i tczewska – połączyły się, w wyniku czego powstała strefa pomorska11. Po 1998 r. zaobserwowano konkurencję między strefami i spadek dynamiki inwestowania w nich. Obecnie w Polsce funkcjonuje 14 specjalnych stref ekonomicznych12. W tabeli 1 przedstawiono wykaz wszystkich polskich stref oraz daty ich powstania i okres, na jaki zostały ustanowione. Lokalnymi możliwościami były w przypadku: 1) Słupskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej: – różnorodność walorów przyrodniczo-krajobrazowych, – transgraniczne, nadmorskie położenie, – łatwa dostępność terenów pod inwestycje, – duże zasoby taniej siły roboczej, – zasoby naturalne dla przetwórstwa i przemysłu (drewno, kruszywa, produkty rolne i leśne); 2) Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej: – korzystne położenie w sąsiedztwie trzech państw, – kształtowane szlaki przepływu towarów pomiędzy Zachodem a Wschodem oraz Północą a Południem, – łatwa dostępność gruntów, budynków, – istniejąca infrastruktura, – walory przyrodnicze, – zasoby naturalne dla przemysłu i przetwórstwa (drewno, artykuły rolnicze); 3) Warmińsko-Mazurskiej Strefy Ekonomicznej: – łatwa dostępność gruntów, – bogata infrastruktura, – zasoby naturalne dla przemysłu przetwórstwa (drewno, artykuły rolnicze). 10. D. Miłaszewicz, op. cit., s. 15. K. Tomaszewski, Specjalne Strefy Ekonomiczne, „Prawo i Gospodarka” 2001, nr 163, s. 17. 12 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 marca 2001 r. w sprawie zniesienia Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Częstochowie, Dz.U. 2001, nr 30, poz. 340, § 1; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 marca 2001 r. w sprawie zniesienia Mazowieckiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Dz.U. 2001, nr 30, poz. 341, § 1; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 lipca 2001 r. w sprawie Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Dz.U. 2001, nr 84, poz. 909, § 1, pkt 1. 11.

(7) Przesłanki tworzenia specjalnych stref ekonomicznych.... 21. Tabela 1. Specjalne strefy ekonomiczne ustanowione w Polsce Lp.. Nazwa strefy. Data powstania. Okres, na jaki ustanowiono strefę. 1. EURO PARK Mielec. IX 1995. 20 lat. 2. Katowicka. VI 1996. 20 lat. 3. Suwalska. IX 1996. 20 lat. 4. Legnicka. IV 1997. 20 lat. 5. Łódzka. IV 1997. 20 lat. 6. Wałbrzyska. IV 1997. 20 lat. IX 1997. 20 lat. a. 7. Częstochowska. 8. Kamiennogórska Małej Przedsiębiorczości. IX 1997. 20 lat. 9. Kostrzyńsko-Słubicka. IX 1997. 20 lat. 10. Mazowiecka Technopark – Modlina. IX 1997. 12 lat. 11. Słupska. IX 1997. 20 lat. 12. Starachowice. IX 1997. 20 lat. 13. Tarnobrzeska. IX 1997. 20 lat. 14. Tczew. b. IX 1997. 20 lat. 15. Warmińsko-Mazurska. IX 1997. 20 lat. 16. Żarnowiecb. IX 1997. 20 lat. 17. Krakowski Park Technologiczny. X 1997. 20 lat. a. strefy zlikwidowane w 2001 r.; b strefy połączone w 2001 r. w Pomorską Specjalną Strefę Ekonomiczną Źródło: opracowanie własne na podstawie rozporządzeń Rady Ministrów.. Wspólnym celem wymienionych stref stało się zagospodarowanie miejscowych zasobów naturalnych z wykorzystaniem istniejącego majątku i infrastruktury przemysłowej, przy jednoczesnym wdrożeniu nowoczesnych rozwiązań technologicznych. Warunkiem przesądzającym o sukcesie specjalnych stref ekonomicznych jest jednoczesne wystąpienie naturalnego i wniesionego potencjału lokalizacyjnego. Całe przedsięwzięcie może być zaprzepaszczone w przypadku braku tej komplementarności. Z kolei naturalne i wniesione elementy atrakcyjności lokalizacyjnej są względem siebie substytucyjne, z tym ograniczeniem, że nie można naturalnej atrakcyjności zastąpić wniesioną. Atrakcyjność powinna być wniesiona czynnikiem uzupełniającym i doskonalącym naturalne walory regionu. Specjalne strefy ekonomiczne nie mogą funkcjonować w strukturze przestrzennej gospodarki regionu na zasadzie enklaw, wręcz przeciwnie, powinny być silnie zintegrowane z organizacją przestrzenną regionu. Sens istnienia stref zostaje zachowany, jeżeli.

(8) Małgorzata Furmańska-Oćwieja. 22. pełnią one funkcje bieguna wzrostu, ale nie tylko w stosunku do układu makroprzestrzennego, lecz przede wszystkim mezo- i makroregionalnego13. Do stref będących instrumentem aktywizacji regionów słabo rozwiniętych zalicza się14: – Słupską Specjalną Strefę Ekonomiczną, – Suwalską Specjalną Strefę Ekonomiczną, – Warmińsko-Mazurską Specjalną Strefę Ekonomiczną. Powyższe strefy zostały zlokalizowane w województwach o najniższym poziomie produktu krajowego brutto na mieszkańca. W dawnym województwie suwalskim w momencie powstania strefy produkt krajowy brutto na mieszkańca wynosił 70,2% w stosunku do średniej krajowej15. Podobnie sytuacja przedstawiała się na obszarze powstania stref suwalskiej i warmińsko-mazurskiej, gdzie wspomniany wskaźnik w momencie ich powstawania wynosił odpowiednio 74,4% oraz 79,2%. Z kolei stopa bezrobocia należała do najwyższych w kraju. W województwie suwalskim w 1996 r. osiągnęła wartość 28,5%, przy czym średnia krajowa w tym okresie kształtowała się na poziomie 13,2%. Natomiast w województwie słupskim w 1997 r. wynosiła 20,8% i w olsztyńskim 18,3%, przy średniej krajowej wynoszącej 10,3%16. Przesłanką ustanawiania specjalnych stref ekonomicznych jest także wykorzystanie przywilejów związanych z funkcjonowaniem strefy w celu restrukturyzacji starych okręgów przemysłowych. Narzędzie to pozwala na zagospodarowanie niewykorzystywanych terenów poprzemysłowych. Ponadto umożliwia zdywersyfikowanie struktury gospodarczej regionów zdominowanych przez jeden przemysł. Do grupy stref, które zagospodarowały tereny poprzemysłowe, należą: – Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (przemysł wydobywczy węgla kamiennego i związana z tym dominacja przemysłu ciężkiego)17,. 13. K. Kuciński, Przestrzenne aspekty przedsiębiorczości, Monografie i Opracowania SGH, Warszawa 1997, nr 430, s. 78. 14 Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 16 marca 1998 r. w sprawie ustalenia planu rozwoju Słupskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Dz.U. z 1998 r., nr 43, poz. 259; Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 14 lutego 1997 r. w sprawie ustalenia planu rozwoju Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Dz.U. z 1997 r., nr 17, poz. 92; Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 10 kwietnia 1998 r. w sprawie ustalenia planu rozwoju Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Dz.U. z 1998 r., nr 70, poz. 460. 15 Rocznik statystyczny województw 1998, GUS, Warszawa 1998, s. 360. 16 Rocznik statystyczny województw 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 113–115. 17 Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 10 kwietnia 1998 r. w sprawie ustalenia planu rozwoju Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Dz.U. z 1998, nr 70, poz. 459..

(9) Przesłanki tworzenia specjalnych stref ekonomicznych.... 23. – Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna (przemysł wydobywczy węgla kamiennego i związana z tym dominacja przemysłu ciężkiego)18, – Legnicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (przemysł wydobywczy miedzi i jej przetwórstwo)19, – Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna (przemysł lekki, w szczególności tekstylny)20, – Mielecka Specjalna Strefa Ekonomiczna (przemysł wytwórczy sprzętu komunikacyjnego)21, – Starachowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (przemysł metalowy, głównie motoryzacyjny)22, – Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna (przemysł siarkowy)23, – Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna (wykorzystanie infrastruktury pozostałej po przerwanej budowie elektrowni jądrowej „Żarnowiec”)24. Strefy ustanawiane na terenach poprzemysłowych miały głównie łagodzić społeczne oraz ekonomiczne skutki restrukturyzacji przemysłu, a także pobudzać określone dziedziny działalności gospodarczej. Ustalając preferowane rodzaje działalności gospodarczej dla danej strefy, zwracano uwagę na dotychczasowe tradycje przemysłowe regionu, posiadaną infrastrukturę, dostępność zasobów naturalnych oraz kwalifikacje pracownicze jego mieszkańców. Ważnym czynnikiem stała się możliwość zastosowania nowoczesnych technologii oraz bliskie położenie ośrodków akademickich gotowych do współpracy z ośrodkami przemysłowymi.. 18. Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 2 grudnia 1997 r. w sprawie ustalenia planu rozwoju Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Invest-Park”, Dz.U. z 1997, nr 153, poz. 1004. 19 Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 2 grudnia 1997 r. w sprawie ustalenia planu rozwoju Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Dz.U. z 1997, nr 153, poz. 1003. 20 Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 21 października 1998 r. w sprawie ustalenia planu rozwoju Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Dz.U. z 1998, nr 139, poz. 900. 21 Załącznik do Rozporządzenia Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 10 grudnia 1996 r. w sprawie ustalenia planu rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Mielcu, Dz.U. z 1996, nr 154, poz. 749. 22 Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 8 października 1998 r. w sprawie ustalenia planu rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Starachowice”, Dz.U. z 1998, nr 135, poz. 879. 23 Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 29 listopada 1999 r. w sprawie ustalenia planu rozwoju Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej EURO-PARK WISŁOSAN, Dz.U. z 2000, nr 2, poz. 23. 24 Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy w sprawie ustanowienia planu rozwoju Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Dz.U. z 2005, nr 81, poz. 707..

(10) Małgorzata Furmańska-Oćwieja. 24. Tabela 2. Preferowane zakresy działalności specjalnych stref ekonomicznych Nazwa strefy. Preferowane gałęzie przemysłu. Mielecka. lotniczy, motoryzacyjny, metalowy, elektromaszynowy, tworzyw sztucznych, lekki, elektroniczny, budowlany. Katowicka. artykuły spożywcze, produkcja materiałów budowlanych, metalowych elementów konstrukcyjnych, maszyn i urządzeń dla przemysłu i gospodarstw domowych, elektroniczny, instrumentów medycznych, gazów technicznych, odzieżowy i obuwniczy, pojazdów mechanicznych, chemiczny, komputerowy. Suwalska. wszystkie branże, które wyrastają z profilu gospodarczego regionu, oraz te, które bazują na nowoczesnych technologiach. Legnicka. maszynowy, metalowy, motoryzacyjny i samochodowy, chemiczny, instrumentów muzycznych, przetwórstwo roślin przemysłowych. Łódzka. chemiczny, farmaceutyczny, metalowy i precyzyjny, urządzeń do ochrony środowiska, techniki medycznej, elektroniczny, materiałów budowlanych, motoryzacyjny, włókienniczy. Wałbrzyska. motoryzacyjny, elektrotechniczny, elektroniczny, maszynowy, metalowy, odzieżowy, tworzyw sztucznych, budowlany. Kamiennogórska. włókienniczy i tekstylny, obuwniczy, elektromaszynowy i elektroniczny, odzieżowy, metalowy, motoryzacyjny, produkcja materiałów budowlanych. Kostrzyńsko-Słubicka. chemiczny, tekstylny, motoryzacyjny, elektroniczny, maszynowy, przetwórstwo papieru, budowlany, przetwórstwo tworzyw sztucznych. Słupska. elektromaszynowy i elektroniczny, tworzyw sztucznych, przetwórstwo skóry, drzewno-meblarski, mechaniczny, materiałów budowlanych. Starachowicka. motoryzacyjny, metalowy, elektroniczny, elektrotechniczny, przetwórstwo drewna, materiałów budowlanych. Tarnobrzeska. elektromaszynowy, chemiczny, elektroniczny, metalowy, materiałów budowlanych, drzewny. Pomorska. elektroniczny, telekomunikacyjny, technologii informacyjnych, farmaceutyczny i chemiczny, przetwórstwo tworzyw sztucznych, elektromaszynowy i automatyka, metalowy, budowlany. Warmińsko-Mazurska. rolno-spożywczy, paszowy, przetwórstwo roślin przemysłowych, elektroniczny i elektrotechniczny, drzewny, maszynowy, lekki, produkcja maszyn i urządzeń dla rolnictwa, zakłady produkujące dla rynku rosyjskiego. Krakowska. przemysł zajmujący się transferem nowoczesnych, zaawansowanych technologii. Źródło: opracowanie własne na podstawie załączników do rozporządzeń Ministra Gospodarki w sprawie ustalenia planu rozwojowego poszczególnych stref..

(11) Przesłanki tworzenia specjalnych stref ekonomicznych.... 25. Wśród dominujących rodzajów działalności w strefach wyróżniamy: produkcję materiałów budowlanych, przemysł drzewny, przemysł lekki, przemysł papierniczy, przetwórstwo żywności, przemysł metalowy, przetwórstwo tworzyw sztucznych. Występowanie produkcji materiałów budowlanych jest silnie związane z dostępnością bazy surowcowej. Ponadto ważnym czynnikiem są tradycje w zakresie przemysłu materiałów budowlanych oraz koniunktura w branży budownictwa przemysłowego i mieszkaniowego. Ze względu na szczegółowe uwarunkowania regionów i ich zasobów przemysł materiałów budowlanych został zlokalizowany w następujących strefach: mieleckiej, katowickiej, łódzkiej, wałbrzyskiej, kamiennogórskiej, kostrzyńsko-słubickiej, słupskiej, starachowickiej, tarnobrzeskiej i pomorskiej. Również lokalizacja większości zakładów przemysłu drzewno-papierniczego jest silnie związana z bazą surowcową, zaopatrzeniem w wodę, możliwością odprowadzania ścieków. Nie bez znaczenia jest także posiadanie wykwalifikowanej kadry pracowniczej – jak w przypadku Starachowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Należy zaznaczyć, że przemysł lekki nie wymaga wielkich nakładów – budowa i wyposażenie zakładów nie są kosztowne, a stosunkowo prosty proces produkcji nie wymaga zbyt wysokich kwalifikacji od pracowników. W głównej mierze przemysł ten jest lokowany na obszarach o wysokim bezrobociu wśród kobiet. W oparciu o uwarunkowania demograficzne, strukturę bezrobotnych oraz tradycję przemysłową przemysł lekki stał się preferowaną gałęzią w przypadku strefy kamiennogórskiej, kostrzyńsko-słubickiej, warmińsko-mazurskiej, łódzkiej, mieleckiej oraz wałbrzyskiej. Z kolei przemysł spożywczy ze względu na zaspokajanie podstawowych potrzeb ludności należy do najbardziej rozpowszechnionych branż. Stąd wysoką pozycję wśród najbardziej pożądanych branż w specjalnych strefach ekonomicznych zajmuje przemysł rolno-spożywczy. Jest to rodzaj działalności, który charakteryzuje się stosunkowo małą kapitałochłonnością i dużą pracochłonnością. Analiza preferowanych branż przemysłu w specjalnych strefach ekonomicznych wykazuje, że określając te branże, zwracano uwagę na dostępność miejscowych surowców oraz pracowników posiadających odpowiednie kwalifikacje. 4. Specjalne strefy ekonomiczne szansą na odbudowę rynku pracy Transformacja gospodarki, która rozpoczęła się w 1990 r., doprowadziła do drastycznych zmian na rynku pracy. Pojawiło się zjawisko dotychczas nieznane – bezrobocie. Związane ono było z dwoma czynnikami. Pierwszą przyczyną była redukcja przerostów zatrudnienia charakterystycznych dla gospodarki niedoboru. Drugi czynnik natomiast wiąże się z zastosowaniem w 1990 r. instrumentów poli-.

(12) Małgorzata Furmańska-Oćwieja. 26. tyki gospodarczej określanych jako „twarde finansowanie”. Przejawiało się ono m.in. w zniesieniu powszechnego dostępu do tanich kredytów oraz ograniczenia dotowania przedsiębiorstw. Tabela 3. Przyczyny wystąpienia bezrobocia na terenach powołania specjalnych stref ekonomicznych Nazwa strefy Mielecka. Stopa bezrobocia w momencie utworzenia (w %). Przyczyna wystąpienia bezrobocia. 14,0. brak miejsc pracy z powodu kryzysu WSK. Katowicka. 8,4. restrukturyzacja dużego obszaru przemysłowego. Suwalska. 24,6. małe uprzemysłowienie, dominacja zakładów nastawionych na niski poziom przetwórstwa. Legnicka. 14,3. restrukturyzacja przemysłu miedziowego. Łódzka. 10,9. upadek przemysłu tekstylnego i likwidacja przedsiębiorstw. Wałbrzyska. 17,4. likwidacja kopalń węgla. Częstochowska. 8,2. •. Kamiennogórska. 14,3. likwidacja przedsiębiorstw. Kostrzyńsko-Słubicka. 12,4. słabe uprzemysłowienie i upadek PGR-ów. Słupska. 20,8. likwidacja dużych przedsiębiorstw państwowych. Starachowicka. 12,1. upadek przemysłu metalowego. Tarnobrzeska. 12,3. restrukturyzacja obszaru przemysłowego. Tczew Warmińsko-Mazurska. 7,0 18,3. brak miejsca pracy upadek państwowych zakładów rolnych i zakładów państwowych. Żarnowiecka. 7,0. brak miejsc pracy. Krakowska. 4,1. brak miejsc pracy z powodu kryzysu przemysłu. Pomorska. 18,5. niski poziom przemysłu. Źródło: opracowanie własne na podstawie załączników do Rozporządzenia Ministra Gospodarki w sprawie ustalenia planu rozwoju poszczególnych stref.. Na początku transformacji najwięcej bezrobotnych pojawiło się w tych województwach, które dysponowały największymi zasobami pracy oraz dużym udziałem branż nieprzystosowanych do warunków gospodarki rynkowej. W 1993 r. wśród województw o największej liczbie bezrobotnych znalazły się: katowickie, łódzkie, kieleckie, bydgoskie, gdańskie i warszawskie. Województwa.

(13) Przesłanki tworzenia specjalnych stref ekonomicznych.... 27. odznaczające się mniejszymi zasobami pracy, ale w których źródłem bezrobocia był upadek przedsiębiorstw przemysłowych dominujących w gospodarce, to: wałbrzyskie, radomskie, lub – likwidacja PGR-ów: olsztyńskie, koszalińskie25. W Polsce w szczytowym 1993 r. odnotowano stopę bezrobocia na poziomie 16,4%, natomiast w 1997 r. obniżyła się ona do 10,3%, po czym wraz z pogorszeniem koniunktury rok później ponownie wzrosła do 10,4%. Regionalne zróżnicowanie stopy bezrobocia było bardzo wysokie. W tymże roku w województwie warszawskim wynosiło ono 7,6%, a aż 30,3% w województwie suwalskim. Jednym z najważniejszych powodów utworzenia wymienionych stref ekonomicznych była niekorzystna sytuacja na lokalnych rynkach pracy. Wysokie bezrobocie występowało w regionach o niskim stopniu uprzemysłowienia. Było ono konsekwencją restrukturyzacji dużych przedsiębiorstw państwowych, która prowadziła do masowego zwalniania nadmiernego zatrudnienia oraz likwidacji wielu państwowych i spółdzielczych zakładów pracy. Plany rozwoju stref zakładały utworzenie minimalnej liczby nowych miejsc pracy, wartościowo zróżnicowanych dla poszczególnych stref. Najwięcej miejsc pracy – 25 tys., określił zarządzający strefy katowickiej oraz suwalskiej – 15 tys. Celem strategicznym Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej było utworzenie 11 tys. miejsc pracy na terenie strefy i w jej otoczeniu. Podobnym celem charakteryzowała się strefa kostrzyńsko-słubicka, dla której wyznaczono utworzenie 9 tys. nowych miejsc pracy. W strefie mieleckiej zamierzano zmniejszyć bezrobocie poprzez utworzenie 7 tys. nowych miejsc pracy, w starachowickiej – 6,3 tys. miejsc, w wałbrzyskiej i pomorskiej – po 6 tys. nowych miejsc pracy. Pozostałe strefy nie określiły ilościowo takiego celu26. 5. Podsumowanie Specjalne strefy ekonomiczne stanowią ważny instrument polityki regionalnej. Bezpośrednim efektem ich utworzenia w Polsce jest napływ kapitału oraz stworzenie nowych miejsc pracy. Realizując Ustawę z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych, Rada Ministrów ustanowiła 17 stref na okres 20 lat. W następstwie zmian (likwidacja dwóch stref, połączenie dwóch kolejnych) obecnie funkcjonuje 14 stref. Według najnowszych danych Ministerstwa Gospodarki w ramach tych stref na koniec 2006 r. działalność prowadziło 25. A. Mync, T. Komornicki, Regionalne zróżnicowanie procesów rozwoju społeczno-gospodarczego kraju w okresie transformacji, „Ekonomista” 2000, nr 5, s. 678. 26 J. Teneta-Płotkowiak, Bezrobocie na obszarach wiejskich [w:] Transformacja systemowa w Polsce. Oceny i perspektywy, red. Z. Szymla, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002, s. 158..

(14) Małgorzata Furmańska-Oćwieja. 28. 924 przedsiębiorców, którzy zainwestowali ponad 35,4 mld zł i zatrudnili 108 tys. osób27. Zakończenie negocjacji i wejście Polski do Unii Europejskiej spowodowało zwiększone zainteresowanie inwestycjami w strefie znaczących inwestorów, a także poszerzenie katalogu działalności, na które wydaje się zezwolenia. Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce stanowią atrakcyjny instrument przyciągania inwestycji, niewymagający bezpośredniego wpływu środków z budżetu, choć z drugiej strony pomoc publiczna udzielona w tych strefach do końca 2005 r. wyniosła łącznie 2550 mln zł, co stanowi 10% poniesionych nakładów inwestycyjnych. W 2004 r. udzielona pomoc publiczna wynosiła 11% poniesionych nakładów inwestycyjnych, w 2003 r. – 8%28. Specjalne strefy ekonomiczne poprzez przyciągnięcie kapitału zagranicznego miały zdynamizować proces transformacji gospodarczej kraju. Jednak, jak pokazuje doświadczenie, same strefy nie są przeważającym argumentem decydującym o lokalizacji nowej inwestycji. Istotne znaczenie ma stan infrastruktury, dostęp do wykwalifikowanej kadry oraz nowych technologii, co skutkuje możliwościami współpracy z inwestycyjnym zapleczem badawczo-rozwojowym. Literatura Brzydło A., Smętkowski A., Specjalne strefy ekonomiczne – światowe zróżnicowanie instrumentu [w:] Polskie specjalne strefy ekonomiczne – zamierzenia i efekty, red. E. Kryńska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000. Kuciński K., Przestrzenne aspekty przedsiębiorczości, Monografie i Opracowania SGH, Warszawa 1997, nr 430. Miłasiewicz D., Polityka inwestycyjna w Polsce w okresie transformacji [w:] Dobre i złe strony transformacji w Polsce, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań 2002, nr 24. Mync T., Komornicki T., Regionalne zróżnicowanie procesów rozwoju społeczno-gospodarczego kraju w okresie transformacji, „Ekonomista” 2000, nr 5. Sadowski Z., Społeczne koszty transformacji polskiej [w:] Transformacja gospodarki polskiej. Doświadczenia i wyzwania, red. S. Lis, Wydawnictwo Secesja, Kraków 1996. Sadowski Z., Transformacja polskiej gospodarki – doświadczenia i perspektywy [w:] Transformacja i rozwój. Wybór prac, Wydawnictwo PTE, Warszawa 2005.. 27. Dane Ministerstwo Gospodarki, http://www.mgip.gov.pl/NR/rdonlyres/3349E31A-21Fe4BCF-820B1C50C9763588/31267/EFEKTYFUNKCJONOWANIASPECJALNYCHSTREFEKONOMICZNYCH.doc, z dnia 01.05.2007 r. 28 Dane Ministerstwa Gospodarki, http://www.mgip.pl/NR/rdonlyres/595D1887-6ADC-41688CBB-635034D3CA68?21017/Informacjaostrefach25maja06, z dnia 05.03.2007 r..

(15) Przesłanki tworzenia specjalnych stref ekonomicznych.... 29. Teneta-Płotkowiak J., Bezrobocie na obszarach wiejskich [w:] Transformacja systemowa w Polsce. Ocena i perspektywy, red. Z. Szymla, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002. Tomaszewski K., Specjalne strefy ekonomiczne, „Prawo i Gospodarka” 2001, nr 163. Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce w okresie transformacji w latach 1989–1995, red. K. Gawlikowska-Hueckel, „Transformacje Gospodarki” 1996, nr 81. Premises for the Creation of Special Economic Zones in Poland The goal of the article is to articulate and briefly describe premises for the functioning of special economic zones in Poland. It looks at the economic-political conditions in which, by virtue of a legal act from October 1994, the creation of these zones has begun. The act defined the procedures for establishing the zones, rules for their functioning and conditions for running a business in them. Among the premises for the creation of the economic zones the author describes the significance of zones. They are: 1) factors for activating developed regions, 2) factors serving the management of post-industrial terrain, 3) factors for stimulating selected areas of economic activity, 4) opportunities for rebuilding the labour market..

(16)