Sytuacja ludności rosyjskojęzycznej współczesnego Kazachstanu na tle przemian demograficznych końca XX i początku XXI wieku

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 855. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Olga Davydenko Katedra Studiów Europejskich . Sytuacja ludności rosyjskojęzycznej współczesnego Kazachstanu na tle przemian demograficznych końca XX i początku XXI wieku 1. Wstęp Kazachstan jest krajem zamieszkałym przez ponad sto narodowości. Jednakże od chwili uzyskania w 1991 r. niepodległości prowadzi politykę promującą jedną kulturę – kazachską, którą reprezentuje blisko połowa obywateli. W niniejszym artykule autorka przybliży sytuację ludności rosyjskojęzycznej na tle zmian demograficznych w kraju od momentu uzyskania przez Kazachstan niepodległości do początku obecnego tysiąclecia. Za ludność rosyjskojęzyczną należy uznać nierdzennych mieszkańców kraju, czyli są to wszystkie grupy narodowościowe poza Kazachami. Wybór ten można uzasadnić istniejącym podziałem wśród obywateli Kazachstanu na ludność rdzenną – Kazachów i ludność napływową – resztę obywateli. W tym miejscu warto dodać, że podział na ludność rdzenną i rosyjskojęzyczną jest niedokładny ze względu na to, że część Kazachów nie zna języka kazachskiego i odnosi siebie do kategorii rosyjskojęzycznych. Jednak dla potrzeb artykułu autorka pozostanie przy tym podziale, gdyż wskazuje on na nierówności społeczne związane z przynależnością do określonej grupy narodowościowej. Przynależność do społeczności gospodarzy daje większe szanse życiowe. Ludność nierdzenna (niezależnie od tego, że mieszka często w Kazachstanie od kilku pokoleń) jest dyskryminowana i ma ograniczony dostęp do dóbr publicznych, jakimi są wykształcenie w elitarnych uczelniach kraju i prestiżowe pozycje zawodowe. Zdaniem Marka Gawęckiego (byłego polskiego ambasadora w Kazachstanie).

(2) Olga Davydenko. 22. w takich sektorach przemysłu, jak naftowy i metalurgiczny, powszechnie funkcjonuje solidaryzm etniczny równoznaczny z dyskryminacją ludności nierdzennej1. Taka jednak sytuacja nie wyklucza szans na dostanie się do elitarnych kręgów. Jeśli jednostka ma odpowiednie rekomendacje zainteresowanej grupy i jeśli jest lojalna wobec prezydenta, wówczas nie jest pozbawiona szans na awans2. Powstanie ponadstunarodowościowego kraju jest wynikiem przyjętej przez Związek Radziecki polityki ludnościowej i ekonomicznej, w wyniku której w Kazachstanie rosła liczba nowych mieszkańców w efekcie dwóch procesów. Po pierwsze, władze radzieckie prowadziły politykę pomocy „zacofanemu narodowi”, przysyłając do pracy specjalistów z różnych dziedzin, traktując to jako „misję rosyjskich specjalistów i niezbędny środek w umacnianiu przyjaźni narodów”3. Wiele osób z europejskiego terytorium Związku Radzieckiego przyjechało w latach 60. na Celinu (z ros. „ugór”) w celu przystosowania do produkcji rolnej rozległych stepów Kazachstanu. Drugą przyczyną zmiany etnicznego składu ludności Kazachstanu była masowa deportacja narodów. System radziecki spowodował, że naturalny rozwój historii i kultury licznych narodów został przerwany. Miliony ludzi zostały zesłane z historycznych ojczyzn w odległe krańce wielkiego imperium. Kazachstan był na równi z Syberią najczęstszym kierunkiem zesłań. W okresie stalinowskim przesiedlono tu Koreańczyków, Polaków, Niemców, Karaczajewców, Kałmuków, Czeczeńców, Inguszów, Bałkarów, Tatarów, Bułgarów, Greków, Turków, Kurdów i wiele innych narodów. W efekcie prowadzenia stalinowskiej polityki poszukiwania wroga wewnętrznego narody te trafiły do kategorii „niepewnych”, jako że ich członkowie mogli posiadać rodziny poza granicami Związku Radzieckiego i w rezultacie zostali poddani masowym deportacjom. W wyniku represji u osób deportowanych znacznie obniżył się poziom życia. Wielu zesłańców zostało pozbawionych wypracowanego statusu socjalnego i sprowadzonych do poziomu kołchoźników. Inteligencję przesiedleńczą celowo lokowano na wsi i kierowano do prac kołchoźniczych. Dostęp do wykształcenia był dla nich mocno utrudniony, a niekiedy zlikwidowana została nawet podstawowa edukacja. Na przykład przed wojną pod względem poziomu wykształcenia. 1 M. Gawęcki, Czwarty Żuz. Sytuacja nierdzennej ludności w postsowieckim Kazachstanie [w:] Plemię, państwo, demokracja, red. R. Vorbrich, Biblioteka Telgte, Poznań 2007, s. 127.. T. Edmunds, Power and Powerlessness in Kazakstani Society: Ethnic Problems in Perspective, „Central Asian Survey” 1998, vol. 17, nr 3, s. 464; cyt. za: M. Gawęcki, op. cit. 2. 3 A. Ajtaly, Mirowozrienczieskije podchody k migracjonnym probliemom, Materiały seminarium „Migracja w Kazachstanie, teraźniejszość i przyszłość”, International Organization for Migration, Astana 2000, s. 17..

(3) Sytuacja ludności rosyjskojęzycznej…. 23. Niemcy byli na pierwszym miejscu przed innymi narodowościami zamieszkującymi ZSRR. Obecnie są oni na 24. miejscu w takim rankingu4. 2. Sytuacja demograficzna Kazachstanu Kazachstan jest najbardziej wielokulturowym krajem regionu z najmniejszym udziałem społeczności tytularnej i największą mniejszością rosyjską. Obecnie Kazachowie stanowią ponad połowę obywateli (53,4%), podczas gdy Rosjanie 30%, a inne narodowości – 26,6%. Napływ ogromnej liczby ludności deportowanej z różnych rejonów ZSRR, emigracja Kazachów w latach 20. XX w. do Mongolii i Chin, straty ludności rdzennej podczas wielkiego głodu w latach 30., następnie napływ ludności w latach 60. z całego Związku Radzieckiego w celu „oswojenia” ugorów – wszystko to doprowadziło do sytuacji, w której ludność rdzenna w Kazachstanie zarówno w czasach sowieckich, jak i w początkowym okresie po uzyskaniu przez kraj niepodległości, stanowiła mniejszość. W 1989 r. udział Kazachów w ogóle ludności nie przekraczał 40% (6 mln 564 tys.), Rosjanie stanowili niewiele mniejszą grupę narodową – 38% (6 mln 228 tys.), a przedstawiciele innych narodowości pozostałe 22%. Dla porównania w 1897 r. Kazachowie stanowili 82,5%, a Rosjanie – 10,9% ogółu mieszkańców5. Od momentu powstania niepodległego państwa Kazachstan zaszły wielkie zmiany w sytuacji demograficznej kraju. Powodem tego była, z jednej strony, masowa emigracja mniejszości narodowych do swoich historycznych ojczyzn, z drugiej strony – napływ repatriantów kazachskich z Mongolii, Chin i Afganistanu. Wyniki obrazujące te zmiany w latach 1989 i 1999 zamieszczono w tabeli 1. Przedstawione zostały tylko większe, liczące przynajmniej 50 tys. osób, grupy narodowościowe zamieszkałe w Kazachstanie. Zwiększenie się liczby obywateli narodowości kazachskiej (z 40% w 1989 r. do 53,4% w 1999 r.) spowodowane jest, oprócz wysokiego wskaźnika przyrostu naturalnego u Kazachów, napływem repatriantów – potomków Kazachów, którzy opuścili kraj w latach 30. ubiegłego wieku na skutek prowadzonej w Kazachstanie sowieckiej polityki kolektywizacji, co wiązało się z odbieraniem majątków i przymuszaniem narodu koczowników do osiadłego trybu życia. Według danych Agencji Demografii i Migracji w okresie od 1991 r. do 1999 r. do kraju przy4 Nacjonalnyj sostaw nasielenia Respubliki Kazachstan, t. 4, cz. 2: Nasielenie Respubliki Kazachstan po nacjonalnostiam i urowniu obrazowania, Agenstwo Republiki Kazachstan po Statistike, Ałmaty 2000.. 5 E. Sadovskaja, Migracja w Kazachstanie na rubieże 21 wieka, Materiały seminarium „Migracja w Kazachstanie, teraźniejszość i przyszłość”, International Organization for Migration, Astana 2000, s. 249..

(4) Olga Davydenko. 24. było 43 tys. rodzin kazachskich repatriantów, liczących ponad 181 tys. ludzi. Spośród nich 106,5 tys. (ok. 60%) pochodziło z krajów WNP (w większości z Rosji i Uzbekistanu), 64 tys. – z Mongolii, pozostali – z Iranu, Turcji, Chin, Afganistanu i Pakistanu6. Tabela 1. Skład narodowościowy mieszkańców Kazachstanu* Narodowości Kazachstanu. 1970. 1989. 1999. w tys.. w tys.. w tys.. Liczba wszystkich mieszkańców. 13013. Rosjanie. 5 522. Kazachowie. 4 234. 16199,1 14953,1 6564. 7985. Przyrost/ubytek (1989–1999) w tys.. %. –1246 1488,2. 6228. 4479,6. –1582,4. 933. 896. 547,1. –328,6. Tatarzy. 286. 328. Białorusini. 198. 183. Niemcy. Ukraińcy Uzbecy. Ujgurzy. Koreańczycy. Szerzy. Polacy. Czeczeńcy Turcy. Grecy. 858 216. 121. 958 332. 370,7. 185. 210,3. 82. 103. 61. 60. 58 18. 35. 51. 353,4. 1989. –7,7. 100. 100. 22,9. 53,4. 40. –62,7. 2,4. 5,8. 12. 2,5. 2. 15,9. 1,4. –26,1 –37,5. 30. 3,7. 5,4. –22,4. 111,9. –66. –37,1. –10,7. –12. 0,5. 0,5. –35,2. 0,2. 0,3. 0,1. 0,3. 99,7. 50. 31,8. 28,8 –1. –1,1. 47,3. –12,1. –20,3. 75,9. 26,4. 53,3. 12,7. –17,3. –33,6. –72,5. 1,7. 38. –71,7. 78,3. 47. 39,7. 1999. 249. 90. 50. –593,5. Liczba osób danej narodowości w% do ogółu mieszkańców. 0,7. 0,7. 0,3. 0,5. *Ostatni spis ludności był przeprowadzony w 1999 r., kolejny odbył się w 2009 r.. 2. 1,1. 1,1. 0,6. 0,4. 0,3. Źródło: Statistical bulletin N 2-2000, Agency Republic of Kazakhstan on Statistics, Almaty 2000.. Z przedstawionych danych wynika, że w Kazachstanie w latach 1970–1999 zaszły olbrzymie zmiany w składzie obywateli spowodowane procesami migracyjnymi. Ujemne saldo migracji mają przedstawiciele prawie wszystkich grup etnicznych deportowanych do Kazachstanu (oprócz Turków). Do grupy imigrujących do Kazachstanu w tym okresie należeli uchodźcy i przymusowi przesiedleńcy z Afganistanu, Tadżykistanu, Rosji, Czeczenii, a także ze strefy klęski ekologicznej okolic jeziora Aralskiego w Uzbekistanie. Emigracja na szeroką skalę i towarzyszący jej proces gwałtownego zmniejszania się liczby osób przyjeżdżających „Kazachstanskaya Pravda”, 10.12.1999.. 6.

(5) Sytuacja ludności rosyjskojęzycznej…. 25. do kraju doprowadziły do spadku liczebności obywateli Kazachstanu z 16,199 mln w 1989 r. do 14,953 mln w 1999 r. W ciągu dziesięciu lat kraj opuściło 1,246 mln osób, a niektóre źródła szacują tę liczbę nawet na 3 mln7. Proces emigracji przedstawicieli narodowości nierdzennych trwa do chwili obecnej. Szczyt emigracji przypadł na 1994 r., kiedy kraj opuściło 481 tys. osób. W latach 1994–1997 Kazachstan z reguły porzucali obywatele w wieku produkcyjnym, ich udział wynosił 63–64% ogółu mieszkańców, a osób poniżej 21. roku życia – 25%. Od 1993 r. notowany był ujemny wskaźnik narodzin (depopulacja) w wielu grupach etnicznych, m.in. Rosjan, Ukraińców, Białorusinów i Tatarów. Duży procent potencjalnych emigrantów to mieszkańcy miast, pomimo że w miastach notuje się wyższy poziom życia niż na wsi. Chęć wyjazdu deklarują przeważnie osoby z wykształceniem wyższym i średnim specjalnym (59,3%), dużo mniej chce wyjechać osób nieposiadających wykształcenia lub mających wykształcenie średnie (11,5%)8. Najliczniejszą grupą narodowościową, która opuściła Kazachstan, są Rosjanie. W latach największej fali migracji 1989–1999 z Kazachstanu wyjechało 1 milion 582,4 tys. osób, a liczebność zbiorowości rosyjskiej zmniejszyła się o 26,1%. Wraz z rozpadem Związku Rosyjskiego Rosjanie utracili status „starszego brata”, co dało im poczucie bycia obywatelami gorszej kategorii i braku perspektyw. Przyczyną emigracji Rosjan jest nie tylko pogarszająca się sytuacja ekonomiczna, ale i istniejące socjalno-psychologiczne postawy i stereotypy9. Największy procentowy spadek liczby ludności w porównaniu z innymi grupami emigrującymi odnotowano u Niemców. Liczebność osób narodowości niemieckiej w 1999 r. w porównaniu z 1989 r. spadła o 62%. Liczebność Polaków obniżyła się o 20,3%. Kazachstan opuściło w tym okresie 12,1 tys. osób polskiej narodowości10. Od początku obecnego tysiąclecia pojawiły się nowe trendy w sytuacji demograficznej kraju. Kazachstan stał się nie tylko krajem wysyłającym migrantów, ale także przyjmującym. W ostatnich pięciu, sześciu latach następuje w nim szybki wzrost ekonomiczny dzięki bogatym złożom ropy naftowej i wysokim cenom światowym na ten surowiec. Polepszył się ogólny poziom życia obywateli. Jednocześnie pogłębiła się przepaść pomiędzy nieliczną elitą nowobogackich i resztą niezamożnych obywateli, przy słabo rozwiniętej klasie średniej. Bardzo szybko kraj stał się liderem pod względem rozwoju ekonomicznego całego środkowoazjatyckiego regionu. Mieszkańcy mniej zamożnych państw sąsiedzkich, szczególnie 7. E. Sadovskaja, op. cit., s. 73.. O. Arinowa, Formirowanie mechanizma monitoringa mieżetnicieskich otnoszenij, Ałmaty 2001, s. 11. 8. 9. Socjalno-ekonomiczna sytuacja Kazachstanu za 1994 rok, Ałmaty 1994, s. 75–76.. Statistical Bulletin 2000, nr 2, Agency Republic of Kazakhstan on Statistics, Almaty 2000.. 10.

(6) Olga Davydenko. 26. Uzbekistanu, Kyrgyzstanu i Tadżykistanu, zaczęli przyjeżdżać w poszukiwaniu pracy do Kazachstanu. Najczęściej pracują oni na budowach, w gastronomii i handlu. Ponieważ większość z nich to pracownicy nielegalni, nie istnieją dokładne dane statystyczne co do liczebności tej grupy. Niektóre źródła szacują, że jest ich od miliona do dwóch milionów osób. Dla 15-milionowego kraju liczba migrantów zarobkowych stanowi 6–12% ogółu mieszkańców i nawet do 30% ogółu osób pracujących. Niewątpliwie zjawisko to ma wpływ na sytuację narodowościową w kraju i wymaga osobnych badań. 3. Przyczyny emigracji ludności rosyjskojęzycznej Zdaniem Marka Gawęckiego władze Kazachstanu nigdy nie prowadziły polityki ukierunkowanej na zmniejszenie emigranckich nastrojów u ludności napływowej i akceptację nowego państwa jako ojczyzny. Z jednej strony istniała świadomość niekorzystnej sytuacji odpływu cennych specjalistów w wieku produkcyjnym. Z drugiej zaś strony proces emigracji ludności nierdzennej poprawiał niekorzystny bilans procentowego udziału Kazachów11. Według kazachstańskiego etnografa i demografa Makasza Tatimowa sytuacja etniczna, w której Kazachowie okazali się mniejszością na swoim terytorium, była sztucznie utworzona przez „moskiewskie centrum” i doprowadziła do wymarcia i emigracji Kazachów w czasie przymusowej kolektywizacji i wykorzystania terytorium Kazachstanu do masowych deportacji. Dlatego naród kazachski ma wszelkie moralne prawo, żeby zmienić tę sytuację także sztucznymi metodami12. Według wszystkich placówek badawczych, zarówno rządowych, jak i pozarządowych, główną przyczynę wysokiego poziomu emigracji w Kazachstanie stanowią motywy ekonomiczne. Rozpad ZSRR nasilił zjawiska kryzysowe w gospodarce, co spowodowało zmniejszenie produkcji, wzrost inflacji i bezrobocia (szczególnie ukrytego) i w konsekwencji obniżenie poziomu życia obywateli i destrukcję sfery socjalnej: edukacji, służby zdrowia i opieki społecznej. Według wyników badań przeprowadzonych przez Centrum Informacyjno-Analityczne Republiki Kazachstanu w 1998 r. tylko 2% obywateli „żyje w dobrobycie i niczego sobie nie odmawia”, 22,8% „żyje zadowalająco i ma wszystko co niezbędne”, 38,7% „potrafi na razie jakoś przetrwać”, 24,9% „musi wielu rzeczy sobie odmawiać”, 7,6% „żyje w biedzie, odmawia sobie rzeczy niezbędnych”13. 11. M. Gawęcki, op. cit., s. 126.. V. Ertaulov, Russkij vopros v Kazachstane, „Zavtra”, 9.03.2000; za: M. Gawęcki, op. cit., s. 126. 12. M. Arenov, S. Kalmykov, Etnosocjalnaja dejstvitelnost Kazahstana, „Socis” 1998, nr 3, s. 45.. 13.

(7) Sytuacja ludności rosyjskojęzycznej…. 27. Niezależne organizacje pozarządowe, mówiąc o powodach emigracji z Kazachstanu, na równi z ekonomicznymi wymieniają czynniki polityczne. Oficjalne źródła podawały, że emigracja nie jest związana z sytuacją polityczną, dlatego że w republice nie zostały odnotowane prześladowania na tle religijnym, etnicznym czy społecznym14. Wśród najczęstszych powodów, które były wymieniane przez osoby opuszczające kraj, na równi z niską płacą (co koreluje z obniżającym się statusem Rosjan) znajdowały się: starcia na punkcie etnicznym, nacjonalizm, niestabilność socjalno-polityczna15. Najczęściej wymieniane powody niezadowolenia narodowości nietytularnych to: niedostateczne przedstawicielstwo narodowości nierdzennych w wyższych organach władzy państwowej, niezadowalający poziom szkolnictwa, problem języka kazachskiego – jego nieznajomość ogranicza szanse na zrobienie kariery czy znalezienie pracy, zmniejszanie roli języka rosyjskiego – wprowadzenie języka kazachskiego do szkół powoduje redukowanie godzin języka rosyjskiego, ograniczenie emisji programów telewizyjnych i radiowych w języku rosyjskim, odgórny nakaz nadawania 50% wszystkich programów w języku kazachskim. Metody, jakimi język kazachski jest wprowadzany, wywołują niezadowolenie wśród ludności rosyjskojęzycznej posługującej się nim w słabym stopniu. Sytuacja językowa zostanie dokładniej omówiona w dalszej części artykułu. Walentyna Kurganskaja i Władimir Dunajew wyróżniają następujące przyczyny niepokoju ludności rosyjskojęzycznej16: 1) nieproporcjonalne przedstawicielstwo grup etnicznych w organach władzy państwowej, 2) zmniejszenie godzin języka rosyjskiego i literatury w szkolnych programach, co ogranicza maturzystom możliwości dostawania się do szkół wyższych w Rosji; 3) skrócenie programów radiowych i telewizyjnych oraz wprowadzenie 50-procentowego limitu czasu nadawania w języku kazachskim, 4) zmiana nazw jednostek administracyjnych, miejsc zamieszkania, nazw geograficznych (nadano nazwy związane z kazachskimi wydarzeniami historycznymi, bohaterami, często nieznanymi społecznościom lokalnym, 5) zamieszczanie ogłoszeń na tablicach informacyjnych i wydawanie druków urzędowych wyłącznie w języku kazachskim, 14 A. Gali, Demograficzeskije i migracyonnyje faktory: aspekt nacyonalnoj bezopasnosti// Kazachstanskaja filosofia w kanun XXI wieka, Materiały respublikanskoj nauczno-teoreticzeskoj konferencji, poswiasiennoj 40-letiu Instituta filosofii MN-AN RK, 28 maja 1998 r., IFP, Ałmaty 1998, s. 171; za: W. Kurganskaja, W. Dunajew, Kazachstanskaja model mezetniczeskoj integracji, Ałmaty 2002, s. 186.. Ż.A. Zajączkowska, Prognoza migracji obywateli, „Sociologicieskij Żurnal” 1995, nr 3.. 15. W. Kurganskaja, W. Dunajew, op. cit., s. 232.. 16.

(8) Olga Davydenko. 28. 6) świętowanie uroczystości związanych wyłącznie z kazachskimi bohaterami historycznymi, 7) forsowanie programów wprowadzania języka państwowego. Przy przyjęciu do służby państwowej jest wymagana jego znajomość także u osób w zaawansowanym wieku; 8) prowadzenie dokumentacji w języku państwowym bez dublowania jej w języku rosyjskim. Znany kazachstański ekspert w dziedzinie migracji, Elena Sadowskaja17, wskazuje na przymusowy charakter migracji w Kazachstanie. O tym świadczą, zdaniem autorki, dwa wskaźniki migracji: utrzymujące się już od 12 lat ujemne saldo migracji (kraj opuściło 3,5 mln osób według oficjalnych danych, według nieoficjalnych – 4 mln, czyli jedna czwarta mieszkańców) i wiek migrantów – wśród wyjeżdżających dominują osoby w wieku 30–39 lat z dziećmi w wieku szkolnym (rodziny z dziećmi w wieku szkolnym w krajach rozwiniętych należą do najmniej mobilnej grupy)18. Wśród przyczyn migracji E. Sadowskaja podkreśla szczególne znaczenie czynnika politycznego. Wskazuje na prowadzenie przez władze „polityki wypychania rosyjskojęzycznych mieszkańców przez niewystarczające przedstawicielstwo w parlamencie, organach władzy wykonawczej, stworzenie przeszkód w otrzymaniu wykształcenia w języku rosyjskim przez zmianę programów edukacyjnych, zwężenie sfery przestrzeni informacyjnej w języku rosyjskim”19. Jeżeli chodzi o niedostateczną reprezentację ludności nietytularnej, E. Sadowskaja przytacza następujące dane: kadra organów najwyższych w 80% składa się z przedstawicieli narodowości kazachskiej (przy 53,4-procentowym ich udziale w populacji kraju)20. Podobnych informacji dostarczają rosyjscy badacze migracji. Według danych Rosyjskiej Akademii Nauk pierwsze miejsce wśród motywów potencjalnych emigrantów u Rosjan w ostatnich latach zajmuje brak perspektyw dla siebie (w biznesie i karierze zawodowej) i obawa o przyszłość dzieci i wnuków (wymienia je 37% respondentów w 1994 r. i 48% w 1998 r.). Na drugim miejscu znajdują się motywy etniczne: dyskryminacja, brak poczucia bezpieczeństwa, poczucie bycia obywatelami gorszej kategorii, stosunki z rdzennymi mieszkańcami, problemy dotyczące języka, wykształcenia i informacji. Motywy ekonomiczne – z zatrud E. Sadowskaja jest członkiem Niezależnej Rady Badawczej nad Migracjami w Krajach WNP i Nadbałtyckich przy Rosyjskiej Akademii Nauk; jest również ekspertem i konsultantem kilku międzynarodowych projektów i organizacji. 17. E. Sadowskaja, Migracja w Kazachstanie na rubieze XXI wieka: osnownyje tendencji i perspektiwy, Ałmaty 2001, s. 49, 68. 18. 19 Wypowiedź na konferencji: „Kazachstan – nasz obsij dom” (25.05.1999); za: W. Kurganskaja, W. Dunajew, op. cit., s. 187. 20. E. Sadowskaja, op. cit., s. 61..

(9) Sytuacja ludności rosyjskojęzycznej…. 29. nieniem, rozwojem biznesu, niski poziom życia, zajmują trzecie miejsce (27%). Jak podkreśla autorka badań Galina Witkowskaja, „pogłębiona analiza pokazuje, że sytuacja ekonomiczna występuje przeważnie jako wtórny, niedominujący czynnik emigracji mieszkańców narodowości nietytularnej”21. Kazachski uczony, znany etnograf i politolog Nurbułat Massanow główną przyczynę migracji rosyjskojęzycznych widział w trudności „adaptacji do trudnej do przewidzenia sytuacji rynkowej przy jednoczesnym dyskomforcie psychicznym, powodowanym przez potrzebę dostosowania się do etnokratycznej presji nowej władzy”22. W latach 1995–1996 autor przeprowadził badania ankietowe wśród mieszkańców miasta (narodowości kazachskiej, rosyjskiej i innych) mające na celu określenie stosunku mieszkańców do sytuacji ekonomicznej, socjalnej, a także atmosfery międzynarodowościowej i nastrojów migracyjnych. Zgodnie z wynikami tych badań Kazachowie są bardziej optymistyczni w swoim postrzeganiu stosunków międzynarodowościowych: 58% z nich uważa, że stosunki te nie zmieniły się, a nawet uległy polepszeniu. Przeciwną opinię podtrzymują przedstawiciele reszty narodowości: 72,6% Rosjan i 64,4% przedstawicieli innych narodowości uważa, że stosunki się pogorszyły. Na pytanie o dyskryminację 33,2% Kazachów, 59,4% Rosjan i 53% przedstawicieli innych narodowości potwierdza istnienie takich sytuacji, w których miała miejsce dyskryminacja na tle narodowościowym; 15,2% Kazachów, 70,1% Rosjan i 50% innych narodowości uważa, że przedstawiciele kazachskiej narodowości mają pierwszeństwo w przyjęciu na studia wyższe; nie podziela tego zdania 49,2% Kazachów, 6,7% Rosjan i 19,7% innych narodowości. Aż 68,5% respondentów obawia się pogorszenia stosunków między narodowościami, w tym Kazachów prawie dwa razy mniej (41,0%) niż przedstawicieli innych narodowości, 69,5% Rosjan i 69,9% innych narodowości23. Przytoczone powyżej dane świadczą o dużym zróżnicowaniu w postawach i sądach dotyczących problematyki narodowościowej u przedstawicieli tytularnych (Kazachowie) i nietytularnych narodowości (pozostałe nacje). N. Massanow nazwał to zjawisko „oddalaniem się etnicznych kontynentów”24. 21 Migracionnaja sytuacja w stranach SNG, red. Ż. Zajączkowska, Centr izucienia problem wynużdennoj migracji w SNG i Bałtii, INP PAN, Moskwa 1999; za: E. Sadowskaja, op. cit., s. 66.. 22 N. Massanow, Migracionnyje metamorfozy Kazachstana. W dwiżenii wynuzdennym i dobrowolnom. Postsowietskije migracji w Ewroazjii, Natalis, Moskwa 1999, s. 145.. Socialnyje konflikty: Ekspertiza, Prognozirowanie, Technologii, Razreszenia, red. E. Sadowska, E. Stepanow, Konfliktologicieszkij Centr, Ałma-Ata, Instytut Socjologii RAN, Moskwa, sbornik: Regionalnaja Konfliktologia, Kazachstan, Wyp. 13, Moskwa 1997; za E. Sadowskaja, op. cit., s. 69–71. 23. 24. E. Sadowskaja, op. cit., s. 71..

(10) Olga Davydenko. 30. Jak już wspomniano, w ostatnich latach osiągnięto w kraju względną stabilność ekonomiczną, co zmniejszyło liczbę emigrantów wyjeżdżających z Kazachstanu. Zdaniem kazachstańskiego demografa Aleksandra Aleksejenki pod względem intensywności migracji można wyodrębnić kilka okresów. Najwięcej osób (81,4%) wyjechało w latach 1992–199825. W następnym okresie, do 2004 r., proces emigracji uległ spowolnieniu i od 2004 r. liczba osób przyjeżdżających do Kazachstanu przewyższa liczbę wyjeżdżających. Natomiast Wsewolod Lukaszew, prezes jednej z rosyjskich organizacji, zwraca uwagę na nadal utrzymujący się wysoki poziom nastrojów emigracyjnych wśród ludności rosyjskojęzycznej26. Najbardziej aktywne osoby już wyemigrowały. Pozostali potencjalni migranci w dłuższej perspektywie planują wyjazd, ale chwilowo z różnych przyczyn pozostają na swoim miejscu. Działa tzw. efekt „zepsutej lodówki” – póki niezadowalająca sytuacja nie osiągnie krytycznego poziomu, wyruszy z kraju następna fala emigrantów. W sytuacji trwającego już ogólnoświatowego kryzysu finansowego i jego odczuwalnych skutków dla kazachstańskiej gospodarki, co w rezultacie wpłynie także na stabilność polityczną, w najbliższej przyszłości można spodziewać się kolejnej fali emigrantów. 4. Sytuacja językowa Językiem urzędowym w Kazachstanie jest kazachski. Według Konstytucji Republiki Kazachstanu język rosyjski nie posiada statusu drugiego języka państwowego, ale zgodnie z art. 7 p. 2 w organizacjach państwowych i organach samorządów lokalnych „na równi z językiem kazachskim jest używany język rosyjski”27. Jednak, de facto nieznajomość języka kazachskiego jest poważnym obciążeniem ograniczającym szanse w służbie państwowej i karierze politycznej. Wraz z komplikującą się komunikacją i zawężeniem obszaru informacyjnego będzie to czynnik sprzyjający nastrojom migracyjnym ludności rosyjskojęzycznej. W rezultacie niezliczonych ostrych dyskusji w Mażylisie (II izba parlamentu) kazachscy parlamentarzyści zdołali wprowadzić do ustawy o języku z 1997 r. zapis ograniczający stosowanie języka rosyjskiego; mianowicie uwagę, że język rosyjski jest używany na równi z językiem państwowym tylko wtedy, „kiedy to. A. Aleksejenko, Naselenie Kazachstana meżdu proszłym i budusim, „Demoskop weekly”, 1–21.05.2006, http://demoscope.ru/weekly/2006/0245/tema03.php. 25. 26 http://www.russians.kz/russians/993034-o-fenomene-cheshirskogo-kota-i-russkojj.html (15.07.2008).. Konstytucja Republiki Kazachstanu, Ałmaty 1995.. 27.

(11) Sytuacja ludności rosyjskojęzycznej…. 31. jest konieczne”28. W 2001 r. został zatwierdzony „Państwowy program funkcjonowania i rozwoju języków na lata 2001–2010”, w którym określono trzy kierunki strategii polityki państwowej, jeżeli chodzi o rozwój języków: rozszerzenie i umocnienie socjalno-komunikacyjnych funkcji języka państwowego, zachowanie funkcji kulturowych języka rosyjskiego, rozwój języków mniejszości etnicznych. W 2006 r. prezydent Kazachstanu wprowadził uzupełnienia do wyżej wymienionego programu, w których zostały określone środki wprowadzania języka kazachskiego do różnych sfer życia publicznego. Do 2010 r. zakładano wprowadzenie języka kazachskiego do wszystkich organów i instytucji państwowych, prowadzenie dokumentacji w języku państwowym i organizowanie oficjalnych imprez w języku kazachskim, przy czym zaznaczono potrzebę tłumaczenia symultanicznego na inne języki29. Pomimo deklarowanej w oficjalnych dokumentach potrzeby rozszerzenia języka kazachskiego na wszystkie sfery życia, wydaje się to z różnych przyczyn na razie niemożliwe. Na przykład w pięciu obwodach Kazachstanu (Atyrauskim, Żambyłskim, Kzyłordyńskim, Magystauskim, Południowokazachstańskim) od kilku lat istnieje już obowiązek prowadzenia dokumentacji w języku kazachskim w instytucjach publicznych, ale przestrzega się go tylko w 51% w obwodzie Atyrauskim, w 50% – w Żambyłskim i w 49% – w Kzyłordyńskim. Na trudność wprowadzenia języka kazachskiego ma wpływ kilka czynników. Przede wszystkim większość obywateli nie zna języka państwowego. Według danych z badań przeprowadzonych w 2002 r. przez Ministerstwo Kultury, Informacji i Zgody Społecznej oraz Instytut Badań Porównawczych „CESSI Kazachstan”, tylko ok. połowy – 51,9% respondentów uznało za ojczysty język kazachski, 37,3% – język rosyjski, 10,8% – inne języki. W języku kazachskim można swobodnie pisać 36,4% badanych osób, a 34% praktycznie nim nie włada. 64,9% Kazachów swobodnie posługuje się językiem kazachskim w mowie i piśmie, 40,9% respondentów rozmawia w swoich rodzinach po kazachsku, 54,7% – po rosyjsku, 4,4% – w innych językach. Z kolegami w pracy rozmawia w tym języku 27,3% badanych. Wśród respondentów kazachskiej narodowości 45,6% badanych rozmawia w pracy po kazachsku i 47,4% po rosyjsku. Przedstawiciele innych. I.C. Sawin, Realizacja i rezultaty kulturo-jazykowoj i obrazowatelnoj polityki w Kazachstanie w 1990 gody, „Etnograficzeskoje obozrenie” 2001, nr 6. 28. 29 N.W. Wdowina, Russkij jazyk w Kazachstanie. Analiticzeskij oborz situacii [w:] Russkij jazyk w Kazachstanie, sbornik trudow poswiasionnyj Godu russkogo języka, Rossijskij centr nauki i kultury, Centr Humanitarnych Issledowanij, Astana 2007, s. 65–67..

(12) Olga Davydenko. 32. narodowości (81,6%) w pracy używają tylko języka rosyjskiego30. Językiem kazachskim natomiast posługuje się nikły procent ludności rosyjskojęzycznej31. Z przytoczonych danych wynika, że język rosyjski jest w znacznie większym stopniu niż inne języki używany przez mieszkańców Kazachstanu. Jednocześnie da się zauważyć, że stopień znajomości języka państwowego jest dosyć niski wśród osób innej narodowości i znaczna część Kazachów nie posługuje się językiem kazachskim. Rządowa polityka mająca na celu wprowadzanie języka kazachskiego do różnych sfer życia, zamiast promowania języka kazachskiego, organizowania dodatkowych możliwości nauki tego języka, skupia się na ograniczaniu wpływów języka rosyjskiego. Poziom nauczania języka kazachskiego pozostaje bardzo niski i nie istnieją możliwości bezpłatnej nauki poza szkołą. Na początku lat 90. prowadzono powszechne akcje nauki kazachskiego – w miejscach pracy organizowano bezpłatne kursy, w godzinach największej oglądalności w telewizji prowadzono językowe programy edukacyjne – szybko tych działań jednak zaniechano. Można odnieść wrażenie, że taki stan rzeczy jest w jakiś sposób celowo utrzymywany, by legitymizować działania dyskryminacyjne w stosunku do zbiorowości rosyjskojęzycznej ze względu na jej nieznajomość kazachskiego. Oczywiście, trzeba także nadmienić, że rosyjskojęzyczni obywatele nie podejmują specjalnych wysiłków, żeby opanować język kazachski. Część z nich, w szczególności grupy narodowościowe o europejskim rodowodzie, odczuwają w stosunku do Kazachów dystans kulturowy. Ich zdaniem ludność napływowa wypełniła „misję cywilizacyjną”, „oswajając” dziewicze stepy Kazachstanu, budując tu całą infrastrukturę, z której nota bene do dziś się korzysta. Natalia Wdowina, korzystając z raportu o stanie edukacji opracowanego przez Agencję Statystyki Republiki Kazachstanu, przytacza następujące liczby związane z sytuacją języka rosyjskiego w Kazachstanie. W latach 2001–2005 liczba przedszkoli z językiem rosyjskim zmniejszyła się o 27%, natomiast liczba przedszkoli z językiem kazachskim wzrosła o 22%. Przy tym zauważa się, że w 2005 r. 58,5% ogółu dzieci uczęszczających do przedszkola komunikuje się ze sobą w języku rosyjskim (o 10% więcej niż w 2001 r.)32. Niewątpliwie masowe zamykanie przedszkoli z językiem rosyjskim wpłynęło na obniżenie poziomu przygotowania do rozpoczęcia nauki w szkole średniej u ludności rosyjskojęzycznej. W latach 2001–2006 zamknięto 303 (12,6%) szkoły z rosyjskim językiem nauczania, natomiast liczba szkół kazachskich zwiększyła się o 46 (1%). Więk E.S. Szajmerdenow, Z.K. Szaukenowa, Perspektywy razwitija jazykow w Kazachstanie, „Mysl” 2002, nr 10. 30. Różni autorzy szacują, że ok. 3–5% zbiorowości rosyjskojęzycznej zna kazachski.. 31. 32. N.W. Wdowina, op. cit., s. 74–75..

(13) Sytuacja ludności rosyjskojęzycznej…. 33. szość ludności Kazachstanu preferuje przy tym placówki edukacyjne z językiem rosyjskim: 99,3% Rosjan i 19% Kazachów, 67,4% osób innych narodowości opowiedziało się za kształceniem swoich dzieci w szkołach z rosyjskim: językiem nauczania33. Taki stan rzeczy doprowadził do sytuacji, że w szkołach z rosyjskim językiem nauczania uczniowie uczą się na trzy, cztery zmiany, co niewątpliwie negatywnie wpływa na jakość kształcenia. Dodatkowo, na główną rolę języka rosyjskiego w edukacji wskazuje sytuacja w szkołach prywatnych. Od początku lat 90. w Kazachstanie nastąpił rozwój prywatnych szkół średnich. Według powszechnie panującej opinii utrzymują one najlepszy poziom kształcenia. W roku akademickim 2005/2006 funkcjonowały 132 prywatne szkoły, 45 z nich w Ałmaty (36,6%). Przy tym warto zauważyć, że w 90% tych szkół językiem wykładowym jest język rosyjski, a 70% uczniów to osoby narodowości kazachskiej34. Podobna sytuacja jest w szkolnictwie średnim zawodowym i w edukacji wyższej. W roku akademickim 2005/2006 w zawodowych szkołach średnich z językiem rosyjskim uczyło się 54,2% osób, w tym 44% narodowości kazachskiej, rosyjskiej – 21%, innych narodowości – 35%. Natomiast w szkołach zawodowych z językiem kazachskim uczyło się 45,6% osób. W porównaniu z rokiem akademickim 2001/2002 liczba studentów uczących się w języku kazachskim wzrosła ponad dwukrotnie (170%), w języku rosyjskim zaobserwowano dużo mniejszy wzrost – 70%35. Według danych państwowej Agencji Statystycznej, w szkołach wyższych w roku akademickim 2005/2006 w języku rosyjskim studiowała większość kazachstańskich studentów – 56,5%, w języku kazachskim – 42,6%. W porównaniu z rokiem 2001/2002 liczba studiujących w języku rosyjskim spadła o 11,2%, przy czym Kazachowie stanowili większość osób studiujących – 70,5%, Rosjanie – 20,7%, Ukraińcy i Białorusini – 1,8%, inne narodowości – 7%. W dalszym ciągu duża część Kazachów – 39,4% studiuje w języku rosyjskim. Podsumowując, można powiedzieć, że we współczesnym Kazachstanie trwa poszukiwanie historycznej tożsamości Kazachów, natomiast rola rosyjskojęzycznych obywateli pozostaje drugoplanowa. Będąc świadoma swoich ograniczonych możliwości funkcjonowania w nowym państwie, duża część mieszkańców narodowości nietytularnych nadal myśli o wyjeździe. Rosyjskojęzyczny działacz ruchu obywatelskiego „Azamat” Piotr Swoik wskazuje na brak w tym kraju społeczeństwa obywatelskiego. Jego zdaniem w Kazachstanie nie ma łączącej naród i państwo gospodarki, moralności i ideologii. 33. Ibidem, s. 77.. 34. N.W. Wdowina, op. cit., s. 78.. Ibidem, s. 81–82.. 35.

(14) Olga Davydenko. 34. Po rozpadzie ZSRR wszystkie składniki byłego systemu zanikły. Ogólnonarodowe interesy rozpadły się na klanowe, grupowe i indywidualne. Obecnie w Kazachstanie nie można mówić o spójnej nacji, tylko o wielokulturowej zbiorowości ludzi, w której różne grupy narodowościowe nie są złączone moralnie czy ideologicznie, w swoich działaniach kierują się nie tyle zasadą prawa państwowego, ile etnicznym prawem obyczajowym. Specyfika Kazachstanu polega na tym, że prywatyzacja władzy i własności odbyła się tu z uwzględnieniem czynnika rodowo-klanowego. Kredyty, licencje, akcje i wysokodochodowe stanowiska były zarezerwowane dla kandydatów z odpowiednim pochodzeniem36. Na pytanie o to, jaka jest przyszłość różnych zbiorowości etnicznych w Kazachstanie i czy jest możliwa asymilacja ludności napływowej, można odpowiedzieć, że część ludności niewątpliwie ulegnie temu naturalnemu procesowi. Jednakże ze względu na duży dystans kulturowy trudno mówić o asymilacji na większą skalę. Autorka niniejszego opracowania zgadza się z opinią Marka Gawęckiego, który przewiduje pauperyzację i marginalizację nierdzennych grup narodowościowych, jeżeli nie otrzymają one zewnętrznego wsparcia w zakresie edukacji. Mało prawdopodobnym scenariuszem wydaje się możliwość autonomii. Było już kilka prób organizowania autonomii podejmowanych przez różne grupy narodowościowe. W latach 60. w czasie licznych starań o odzyskania przez Niemców republiki autonomicznej na Powołżu padła propozycja utworzenia niemieckiej autonomii w północnym Kazachstanie. Z pomysłu zrezygnowano z powodu licznych protestów ludności lokalnej. Pod koniec lat 90. Rosjanie podejmowali próbę utworzenia na północy kraju Republiki Rosyjskiej Ałtaj. Służba bezpieczeństwa zlikwidowała jednak starającą się o to organizację, a całe wydarzenie zbagatelizowano37. Literatura Ajtaly A., Mirowozrienczieskije podchody k migracjonnym probliemom, Materiały seminarium „Migracja w Kazachstanie, teraźniejszość i przyszłość”, International Organization for Migration, Astana 2000. Aleksejenko A., Naselenie Kazachstana meżdu proszłym i budusim, „Demoskop weekly”, 1–21.05.2006, http://demoscope.ru/weekly/2006/0245/tema03.php. Arenov M., Kalmykov S., Etnosocjalnaja dejstvitelnost Kazahstana, „Socis” 1998, nr 3. Arinowa O., Formirowanie mechanizma monitoringa mieżetnicieskich otnoszenij, Almaty 2001.. 36 P. Swoik, Nacionalnyj wopros w Kazachstanie. Wzglad ruskojazychnogo, http://www.ca-c. org/journal/15-1998/st_04_svoik.shtml (8.01.2009).. M. Gawęcki, op. cit.. 37.

(15) Sytuacja ludności rosyjskojęzycznej…. 35. Gali A., Demograficzeskije i migracyonnyje faktory: aspekt nacyonalnoj bezopasnosti [w:]Kazachstanskaja filosofia w kanun XXI wieka, Materiały respublikanskoj nauczno-teoreticzeskoj konferencji, poswiasiennoj 40-letiu Instituta filosofii MN-AN RK, 28 maja 1998 r., IFP, Ałmaty 1998. Gawęcki M., Czwarty Żuz. Sytuacja nierdzennej ludności w postsowieckim Kazachstanie [w:] Plemię, państwo, demokracja, red. R. Vorbrich, Biblioteka Telgte, Poznań 2007. Konstytucja Republiki Kazachstanu, Ałmaty 1995. Kurganskaja W., Dunajew W., Kazachstanskaja model mieżetniczeskoj integracji, Ałmaty 2002. Lukaszew W., O fenomene „czeszirskogo kota” i russkoj problematike w Kazachstane, http://www.russians.kz/russians/993034-o-fenomene-cheshirskogo-kota-i-russkojj. html (8.01.2009). Massanow N., Migracionnyje metamorfozy Kazachstana [w:] W dwiżenii wynuzdennym i dobrowolnom. Postsowietskije migracji w Ewroazjii, Natalis, Moskwa 1999. Migracionnaja sytuacja w stranach SNG, red. Ż. Zajączkowska, Centr izucienia problem wynużdennoj migracji w SNG i Bałtii, INP PAN, Moskwa 1999. Nacjonalnyj sostaw nasielenia Respobliki Kazachstan, t. 4, cz. 2, Nasielenie Respubliki Kazachstan po nacjonalnostiam i urowniu obrazowania, Agenstwo Republiki Kazachstan po Statistike, Ałmaty 2000. Sadowskaja E., Migracja w Kazachstanie na rubieże XXI wieka, Materiały seminarium „Migracja w Kazachstanie, teraźniejszość i przyszłość”, International Organization for Migration, Astana 2000. Sadowskaja E., Migracji w Kazachstanie na rubieże XXI wieka: osnownyje tendencji i perspektiwy, Ałmaty 2001. Sawin I.C., Realizacja i rezultaty kulturo-jazykowoj i obrazowatelnoj polityki w Kazachstanie w 1990 gody, „Etnograficzeskoje obozrenie” 2001, nr 6. Socjalno-ekonomiczna sytuacja Kazachstanu za 1994 rok, Ałmaty 1994. Swoik P., Nacionalnyj wopros w Kazachstanie. Wzglad ruskojazychnogo, http://www. ca-c.org/journal/15-1998/st_04_svoik.shtml (8.01.2009). Szajmerdenow E.S., Szaukenowa Z.K., Perspektywy razwitija jazykow w Kazachstanie, „Mysl” 2002, nr 10. Wdowina N.W., Russkij jazyk w Kazachstanie. Analiticzeskij oborz situacii [w:] Russkij jazyk w Kazachstanie, sbornik trudow poswiasionnyj Godu russkogo języka, Rossijskij centr nauki i kultury, Centr Humanitarnych Issledowanij, Astana 2007. Zajączkowska Ż.A, Prognoza migracji obywateli, „Sociologicieskij Żurnal” 1995, nr 3. The Situation of the Russian-speaking Population in Modern Kazakhstan in the Light of Demographic Transformation at the Turn of the Twenty-first Century In this article I describe the situation of that part of Kazakhstan’s population that is not officially Kazakh, in the light of demographic changes from the time when the country gained its independence to the beginning of the twenty-first century. I refer to this segment of the population as Russian-speaking because they commonly use the language. Kazakhstan is a country with over one hundred nationalities, but two major groups – Kazakh and Russian – together account for two-thirds of the country’s citizens. While.

(16) 36. Olga Davydenko. in the late 1980s and early 1990s the number of Russians and Kazakhs was similar, ten years later, as a result of the large-scale migration of the Russian-speaking population and a high birthrate among the Kazakhs, the latter group became the majority. With Kazakhstan gaining its independence in 1991, the situation of the Russian-speaking population changed. The division of national titles – Kazakhs and the rest – clearly appeared in public discourse. Kazakh became the official language and Russian grew more marginalised – the screen-time of television programmes broadcast in Russian fell significantly, as did the number of schools and kindergartens operating in Russian. In a young country still in large measure seeking its historical identity, developing the language and culture of the titular nationality is preferable. The Kazakh people have privileges, while the situation of those of other nationalities is of secondary importance. After the large migration of the mid-1990s the idea of migration among the Russian-speaking population remained at a high level. Given the fall of the USSR and the lack of common ties between different national groups – in terms of ideology, values, and the economy – marginalisation of non-titular nationalities will occur..

(17)