Bogusław Krasnowolski
Urbanistyczno-architektoniczne
przekształcenia miast małopolskich
od doby lokacyjnej po współczesność
jako wyraz przeobrażeń
funkcjonalnych
Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 4, 9-33
U R BAN ISTYCZ N O-ARC HITE KTO N ICZ N E
PRZE KSZTAŁCĘ N IA MIAST MAŁO PO LS KICH
OD DOBY LOKACYJNEJ PO WSPÓŁCZESNOŚĆ
JAKO WYRAZ PRZEOBRAŻEŃ FUNKCJONALNYCH
Streszczenie
R eg u larn e uk ład y u rb an isty czn e, ob ejm u jące zaró w n o o sad n icze c e n tra, ja k i ro ln icze zap lecza (il. 7), ro z m ie rz an e w edług różnych system ów , s ą c h a ra k te ry styczne dla lokacji n a p ra w ie niem ieckim , obejm ującym w X III i XIV w ieku E u ro p ę Środkow o-W schodnią. O ile n a Z achodzie re g u la rn e układy były w yjątkiem , n a W schodzie staw ały się no rm ą. W ynikało to z odm iennych dróg dochodzenia do sam o rząd n o ści: ta m ew olucyjnie, tu n a p o d staw ie gotow ych w zorów p raw n y ch i g o sp o d arczy ch , im p o rto w an y ch p rz e z p a n ó w feu d aln y ch w ra z z k o lo n istam i (Engel 1993). Lokacyjny p la n osadniczego c e n tru m w ystępow ał w dw óch o d m ia n a c h (K rasn o w o lsk i 2004): u lico w o -p asm o w ej (il. 1, 2) o ra z n ieco późniejszej i z n aczn ie doskonalszej szachow nicow ej, „zain a u g u ro w an e j” m oże w e W rocła wiu, znanej z okazałych kreacji z K rakow em (1257) n a czele (il. 4) i setek realizacji prostych (il. 3, 5), w M ałopolsce krzew ionych zw łaszcza za K azim ierza W ielkiego (1333-1370). P lan lokacyjnego m ia sta je s t jego p ersp ek ty w iczn y m p ro g ra m e m , z ja w isk ie m trw a ls z y m n iż w y p e łn ia ją c a go z a b u d o w a , z m ie n ia ją c a się w ra z z p rz e o b ra ż e n ia m i fu n k c jo n a ln y m i i p o trz e b a m i estetycznym i. W obec n iem al pełn eg o p o d z ielen ia p o w ie rz c h n i Polski (M ałopolski) w dobie śred n io w ieczn ej kolonizacji g ra n ic a m i m ia st i wsi, tw o rz en ie now ych o rg an izm ó w w czasach n o w ożytnych było ograniczone. „R ew olucja przem y sło w a” p rzeło m u XVIII i XIX w. odzw ierciedliła się w stru k tu rz e polskich m iast z opóźnieniem . Po nielicznych re a liz a c jac h z k o ń c a X V III (il. 9) i 1. poł. XIX w. (K rasn o w o lsk i 2003), d o p iero o sta tn ia te rc ja XIX i p o c z ą te k XX w. zaow ocow ały - szczególnie w au striack iej G alicji - k ształto w an ie m now ej zabudow y o now ych, w ielkom iejskich funkcjach
+ B o g u s ła w K ra s n o w o ls k i (ur. 1943), d r h a b ., p ro f. A k a d e m ii P e d a g o g ic z n e j w K ra k o w ie , a b s o lw e n t U n iw e rs y te tu J a g ie llo ń s k ie g o , je s t h is to ry k ie m sz tu k i i h isto ry k ie m . Z a jm u je się h i s t o r i ą u r b a n is ty k i w E u r o p ie Ś ro d k o w o -W s c h o d n ie j, w ią ż ą c r ó ż n o r o d n e p r z e k a z y ź r ó d ło w e z g e o m e try c z n y m i a n a liz a m i u k ła d ó w m o d u la rn y c h ; p ro b le m a ty c e tej p o św ię c ił s z e re g p r a c (m .in . K ra s n o w o ls k i 2 0 0 4 , 2 0 0 7 a , 2 0 0 7 b , 2 0 0 8 a ). P r a c u je n a d n o w o c z e s n ą s y n te z ą d z ie jó w s z tu k i K r a k o w a ja k o w y b itn e g o w s k a li e u r o p e js k ie j o ś r o d k a k u l t u r a ln e g o o r ó ż n o r o d n y c h h is to r y c z n y c h f u n k c ja c h . P r o w a d z i b a d a n i a n a d fe n o m e n e m k r a k o w s k ie g o K a z im ie r z a ja k o m i a s t a w ie lo w ie k o w e g o w s p ó łż y c ia k u l t u r ż y d o w sk ie j i c h r z e ś c ija ń s k ie j (m .in . Ulice i place krakowskiego Kazimierza.
Z dziejów chrześcijan i Żydów w Polsce, K ra k ó w 1992). W y k ła d o w c a n a W y d z ia le K o n s e rw a c ji i R e s ta u
r a c j i Z a b y tk ó w A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h w K r a k o w ie o r a z w ic e p r e z e s S p o łe c z n e g o K o m ite tu O d n o w y Z a b y tk ó w K ra k o w a (o d 1 990) i w s p ó ła u to r je g o p r o g r a m u , z a jm u je się h i s t o r i ą i te o r i ą o c h r o n y z a b y tk ó w (m .in . Odnowa zabytków Krakowa. Geneza, cele, osiągnięcia, zamierzenia, K ra k ó w 20 0 4 ).
(il. 10, 11), co je d n a k nie p ro w ad ziło do w y k ształcan ia now ych ce n tró w (B eiers dorf, L askow ski (red.) 2001): n a ogół p o zo stały n im i do dzisiaj śred n io w ieczn e rynki. Trw ałość i fu nkcjonalność - m im o zm ieniających się funkcji - lokacyjnych p lan ó w urbanistycznych to w ciąż w idoczne cechy ogółu m iast m ałopolskich (pol skich, środkow oeuropejskich). K rajobraz m iejski - w n ę trz ulicznych i placow ych - zo stał u k sz tałto w an y w dużej m ierze w XIX i XX w ieku, w iększość p a n o ra m m iejskich zd ew asto w ała prym ityw na u rb a n iz a c ja doby kom unistycznej (il. 12).
10
W ąskie ram y w ypow iedzi sk łaniają do ujęcia syntetycznego, z o g ra n iczeniem bibliografii. Pom ijając przęd ło k acy jn e początki, należy się sk o n cen tro w ać n a epoce lokacji m iast n a p ra w ie niem ieck im w XIII- -XIV w ieku, p rzeo b raż en iach z późnego średniow iecza i now ożytności (d ru g o rzęd n y ch w obec fazy lokacyjnej) oraz konsekw encji p rzeło m u w niesionego p rzez O św iecenie, by zakończyć p ro cesam i u rb an izacy j nym i (często patologicznym i) po II w ojnie św iatow ej. W ybór M ałopol ski je st w ynikiem dotychczasow ych b a d a ń a u to ra (K rasnow olski 2004; 2007a: 357-422). Z ag a d n ien iem zasłu gu jącym n a szczególne w yeks p o n o w an ie je st zadziw iająca trw ało ść średn io w ieczn y ch lokacyjnych uk ład ów urbanistycznych.
Ś r e d n i o w i e c z n e r e g u l a r n e u k ł a d y u r b a n i s t y c z n e , rzadkie n a Z achodzie, n a le żą do typow ych w E u ro p ie Ś rodkow ej. P rzyczyną tego s ą ró żn e drogi, ja k ie w obu częściach k on ty n en tu w iodły do p o w sta w a n ia m iejskich gm in (E ngel 1993): ta m w to k u d łu g o trw ały ch p ro cesó w i w alk o m iejską su w eren no ść, tu za sp ra w ą gotow ych ro z w iązań p ra w n y c h (K am ińska 1990) i od po w iad ający ch im ro zw iązań p rzestrzen n y ch , im p o rto w an y ch w raz z zasad źcam i czy k o lo n istam i
p rzez p a n ó w feu d aln y ch w ra m a c h k o l o n i z a c j i n a p r a w i e n i e m i e c k i m (Z ien tara 1978: 47-71; 1979; G aw las 1996). N a Śląsku - m ający m p o d staw o w e zn aczen ie dla z a in i c jo w a n ia zjaw isk a (M ły n arsk a-K alety n o w a 1995) - procesy te były szczególnie intensyw ne p o d rz ą d a m i H en ry k a B ro d a te g o (Z ie n ta ra 1975) i w dobie odbudow y po najeździe ta ta r sk im z 1241 roku, w M ałopolsce (W yrozum - ski 1980; K iryk 1985, 1994; K ra sn o w o lsk i 2004) najw ażniejsze fazy w iążą się z rząd a m i B olesław a W stydliw ego (1243-1279; K rzyża n ow ski 1938) i K azim ierza W ielkiego (1333- -1370; B erd eck a 1982; G aw las 2000), w Cze ch a c h szczególnie z p a n o w a n ie m P rzem ysła
O to k ara II (1253-1278; H o en sch 1989). Jak ujął rzecz H enryk S am so n ow icz, w E u ro p ie Ś rodkow ej X III i XIV w ieku dochodzi do m a sow ego p rzeszczep ian ia „św iado mego p lan u nowego p o rządku spo łecznego zap isan eg o w n ie zn an e p rz e d te m kształty u rb a n isty c z n e ” (1983: 772).
K ompozycje regularnych, loka cyjnych u k ładów urban isty czn y ch w E u ro p ie Środkow o-W schodniej należą do dw óch typów o licznych o d m ian ach : u licow o-pasm ow ego i szach o w n ic o w eg o (K rasn o w o l- ski 2004, cz. 1: 159-178). Pierw szy (il. 1), w cześniejszy, ro zw in ięty zap ew n e z targów , fu n k cjo n u jący ch w p o w iązan iu z tra k ta m i handlow ym i, to ulica-plac w linii trak tu , uję ta p asm am i działek siedliskow ych. N a ziem iach piasto w sk ich pojaw ił się n a Ś ląsku doby H enryka B rodatego („klasyczna” realizacja: Ś ro d a Śląska; G oliński 2003: 7-12). Późniejsza od śląskiej u rb an iz acja M ało polski zadecydow ała o tym , że ro zw iązan ia tak ie były tu rzad k ie i p o za Z aw ic h o stem (K rasn o w o lski 2004, cz. 2: 292-296) z a ta rte p rzez pó źn iejsze reg u la cje szachow nicow e: byłby to m oże u k ła d K rakow a pierw szej lokacji z około 1220 ro k u (o ile ów czesna gm in a m iała c h a ra k te r nie tylko praw ny, lecz i te ry to rialn y , co p o z o sta je hip o tezą; S am so n o w icz 1994: 109-110), z p e w n o śc ią n a jsta rsz y u k ła d S ącza (późniejszego Starego; il. 2) sp rzed 1273 ro ku (K ras
now olski 2004, cz. 1: 88-91; cz. 2: 226-227).
Z n acznie liczniejszych realizacji i w arian tó w d o czekał się u k ład szachow nicow y (il. 3). Jego geneza n ie p rz e d sta w ia się ja sn o . Z ap ew n e k lu c zo w ą ro lę w skali E u ro p y Środkowo-W schodniej od egrał układ W ro cław ia, bez w zg lęd u n a to, czy jeg o c e n tru m z p ro sto k ątn y m ry nkiem zw iążem y z p ie rw szą loka cją z czasów H enryka B rodatego (Chorowska, Lasota 1995: 65-86; Piekalski 2002: 287-292), czy z lokacją po najeździe ta ta rsk im z 1241 ro k u (M łynarska-K a- letynow a 2001: 6). B ezpośrednio po tej dacie ukształ tow ano w szereg perfekcyjnie rozw iązanych układów szachow nicow ych, o b ogatych p ro g ra m a c h i zn acz
p rzez Przem ysła O to k ara II i W acław a II, np. Litovel, M oravska Tre- bova, Novy Bytżov (K uca 1996-2004, t. 3: 570-581; t. 4: 115-129, 463- -487), P oznań P rzem ysła I i B olesław a Pobożnego (1252-1253; Roga- lan k a 1977: 323-376), K raków B olesław a W stydliwego (1257; ił. 4).
12
K olejna, isto tn a faza u rb an iz acji, zap o c zątk o w an a w M ałopolsce za rząd ó w czeskich i W ładysław a Łokietka (S am sonow icz 1976: 425- -436; B erd eck a 1983), osiągnęła ku lm in ację za K azim ierza Wielkiego (1333-1370; B erd eck a 1982), p rzy no sząc zagęszczenie sieci miejskiej p rzez o środki średniej w ielkości (w tym krak o w sk ich satelitów - K a zim ierz i K leparz) i m ałe, co było zjaw iskiem ch araktery sty czn y m dla całej E uro p y Środkow ej (Lalik 1976). N iem al w szystkie realizacje p re zentują typ szachownicowy, w w ielu odm ianach, stopniow o red u k ow a nych do najp ro stszy ch (ił. 5).
Ś red n io w ieczn e lokacyjne u k łady u rb an isty czn e k ształto w an o na podstaw ie zróżnicow anych system ów m ierniczych (Krasnowolski 2004, cz. 1: 137-142). Stopy, łokcie, pręty określały elem enty składow e planu:
i l . 5 .
działki siedliskowe, szerokość ulic, zazwyczaj rzuty budow li fu n d o w a n ych w zw iązku z lokacją. M iary w yższego rz ę d u (sznury) określały ogólne kom pozycje planów : g ra n ic e cen tró w osadniczych, w y m iary rynków i bloków zabudowy. Analiza u k ładu urbanistycznego K rakow a Wielkiej Lokacji zdaje się w skazyw ać, że w e w cześniejszych re aliza cjach o g raniczan o się do m o d u larn eg o ro zm ierzen ia elem entów sk ła dow ych p la n u (działki, bloki).
Z asad n icze p rzesłan k i d eterm in u jące g eo m etrię reg u larn y ch u k ła dów urbanistycznych średniow iecznych m iast lokacyjnych m iały natu rę ekonom iczną: chodziło o d o kład n e ro zm ierzen ie p o w ierzch n i p o d le
gającej opodatkow aniu, w ydzielenie p o w ierzch n i dla funkcji „ogólno- m iejsk ich” i całk o w itą elim inację te re n ó w bez zdefiniow anego p rz e zn ac zen ia . N ie m o ż n a je d n a k w y k lu czać p rz e s ła n e k estetycznych: sym etria i p ełn a podzielność te re n u m iały dla ów czesnych aspekt te o logiczny i estetyczny. O odbiorze regularnych układów urbanistycznych w k a te g o ria c h p ię k n a św iadczy w y pow iedź K azim ierza W ielkiego, który w spierając rozwój zabudow y Krakowa, zastrzegał: „byleby jednak m iasto nie zostało zeszpecone w znam ienitszych m iejscach p rzez b ez ła d n e b u d o w le” (W yrozum ska 2007: 58).
F u n k c j e m i a s t a l o k a c y j n e g o i i c h z m i a n y . W dw uw ym ia row ym p la n ie u rb an isty czn y m zakodow ano liczne funkcje, o d zw ier ciedlan e w skali trójw ym iarow ej: w zabudow ie. P lan był p ro g ram em ; realizacja decydow ała o pow odzeniu przedsięwzięcia, jej b rak o upadku (K iryk 1980). Z asad n icze funkcje m o żn a o kreślić jako: g o sp o d arcze (zw łaszcza handlow e), zw iązan e ze sp raw o w an iem w ładzy i w y m ia re m spraw iedliw ości, m ieszkalne, sak raln e (ze szkolnictw em i opieką społeczną), obronne, rep rezen tacy jn e.
F u n k c j e h a n d l o w e k on cen tro w an o n a ryn k ach i p lacach . N aj później w 2. poi. X III w ieku w ykształcił się w strefie p ra w a n ie m ie ckiego typ budow li targow ej stanow iącej w łasność m iejską, z dw om a rzęd am i kram ów , będących de facto w łasnością pryw atną. Przykładam i były m u ro w an e su k ien n ice i „kram y b o g ate” głów nych m iast śląskich (Goliński 1993: 1-3; 1994: 130-143; Czerner, Lasota 2000: 331 nn) i K ra kowa (K om orow ski 2007: 159-162) o raz liczne zespoły k ram ó w d re w nianych.
W o b ręb ie ryn k u w zn o szo n o ra tu s z e (K om orow ski 1998; 2002a: 241-248), niekiedy w iązan e z kram am i; w ieże ratuszow e od XIV do XV w ieku staw ały się sym bolam i m iejskiej su w eren n o ści. W ym iar s p r a w iedliw ości w ob ręb ie ry nku re p reze n to w ał p ręg ierz, p o za m iastem - m iejsce kaźni.
S erliań ska zasad a o p ra w ie każdego człow ieka do w łasnego m iesz k an ia była w cześniej realizo w an a p rzez śred n io w ieczn e m iasta loka cyjne (Sam sonow icz 1983: 774). F u n k c j ę m i e s z k a l n ą pełniły m u ro w an e k am ien ice i d re w n ia n e domy. Ta z asad n icza tk a n k a m iejska była w pisana w działki siedliskowe, zgrupow ane w bloki. W w aru n k ach w łaściw ych dla ziem p iastow skich - p oza Śląskiem (C horow ska 1999: 115-128) - zabu d o w a m u ro w a n a n ależała do rzad k o ści (K rasn ow o l ski 2004, cz. 1: 208-209). Całkowitym w yjątkiem był Kraków, w którym kam ienice, p ro ste w sw ych fo rm ach i stru k tu rze funkcjonalnej, do 1. ćw ierci XIV w ieku w ypełniły w iększość działek lokacyjnych (ił. 6), by w dobie kazim ierzow skiej w ykształcić kilka zró żn ico w an y ch typów, o b o g aty ch p ro g ra m a c h , a k tu aln y ch do XVIII w iek u (Łukacz 1988;
K om orow ski 2002b: 53-73; 2007: 165-168; Komorowski, K rasnow olski 1996: 105-126).
L okalizacja, p ro g ra m y i ty pologia k am ien ic i d om ów w iązały się z so cjo to p o g rafią. Ten p ro b lem , szerok o an alizo w an y od la t (R órig 1921; D eneke 1980; C zacharow ski 1976; W iesiołow ski 1983; Goliński 1997), je st słabo rozezn an y w M ałopolsce (Tyszka 2001). Szczególnie prestiżow e były działki przyrynkow e, kolejne m iejsce zajm ow ały dział ki n a zapleczach bloków przyrynkow ych, dalsze - odd alo n e od rynku. Z socjotopografią w iązał się po d ział społeczności w edług profesji, od zw ierciedlony niekiedy w n azw ach ulic. S ocjotopografia odbiła się też w fo rm ach arch itekto n iczny ch . W w iększych m iastach , z K rakow em n a czele, elem entem podkreślającym prestiż w łaścicieli kam ienic p rzy rynkow ych były p rzed p ro ża, w k raczające w p rzestrz eń publiczną. Ich k o n ty n u a cją w now ożytności były p o d cien ia, zn an e też z m iast o za b u d o w ie d rew n ian e j (K rasn o w o lsk i 2004, cz. 1: 208-209). R zadkie były w ypadki ak cento w an ia socjotopografii ju ż w m o m en cie w ytycze n ia p la n u lokacyjnego p o p rzez w iększe w y m iary działek p rzy ry n k o w ych (np. w N ow ym Sączu; K rasnow olski 2004, cz. 2: 156, 159).
15
Inn ym zag ad n ien iem s ą dzielnice i kw artały w i ę k s z y c h m i a s t , s k u p i a j ą c e m i e s z k a ń c ó w n i e b ę d ą c y c h m i e s z c z a n a m i , np. Żydów. O ile w K rakow ie doby polokacyjnej m ożna m ów ić o rejonie cechu jący m się p rzew ag ą lu dności żydowskiej n ad chrześcijańską, co znalazło odzw ierciedlenie w n azew n ictw ie (W yrozum ska 1993: 5-11), to w k rakow skim K azim ierzu, najpóźniej p o d koniec XV w ieku, funk cjonow ało w ydzielone Oppidum Judaeorum (K rasnow olski 2007a: 404- -409). Tereny w ydzielone dla Żydów s ą zn an e z innych m iast (Piechot- kow ie 2004).
W stołecznym K rakow ie bliskość w aw elskiego d w o ru p rzy ciąg ała rycerstw o: w o b ręb ie p o d g ro d z ia (O kołu) była to tra d y c ja w czesn o ś re d n io w ie c z n a (B ic z-S u k n a ro w sk a, N iew ald a , R ojkow ska 1996), p rzy Rynku i rep rezen tacy jn y ch u licach m iasta p ro ces n arasta jący od p ó źnego śred n io w iecza po now ożytność (K om orow ski 2002: 53-73). W yjątkow y c h a ra k te r m iał k o m pleks rezy d en cji k an o n ik ó w w a w e l skiej kapitu ły k a ted raln ej, rozw ijający się n a O kolę w w yniku n ie p o w odzenia kazim ierzow skiej lokacji Nova C m tas (1335): sk rom ne dom y (poł. XIV w ieku) zastęp o w an o p a ła c a m i (od 2. poł. XV do XVI w ieku; B icz-S uknarow ska, N iew alda, R ojkow ska 1996; 1997).
F u n k c j ę s a k r a l n ą (K rasnow olski 2004, cz. 1: 193-202; cz. 2: pas
sim) rep reze n to w ał z reguły kościół parafialny, fun d ow an y w ra m a c h
lokacji („w pisany” w lokacyjny p la n urbanistyczny), niekiedy p rzejm o w any ze starszej osady (co pow odow ało zakłócenia planu), sp o rad ycz nie w p ro w ad zan y w tórnie. M ała skala w iększości m iast decydow ała o tym , że do rzad k o ści n ależała obecn ość w ięcej niż jed n ej p arafii. W m iastach co najm niej śre d n ic h po jaw iały się klasztory, zw łaszcza fran ciszk ań sk ie i d o m in ik ań sk ie (K łoczow ski 1975: 19 nn; 1983: 13 nn; Z w iercan 1985: 5-51; G rzybkow ski 1989: 227-247). Ze św iątynią p a ra fia ln ą „fizycznie” był zw iązany otaczający ją cm en tarz (M oraw ski 1991), zaś funkcjonalnie szkoła i „dom u b o g ich ” - szpital, położony w raz z kościołem szpitalnym zazwyczaj n a przedm ieściu. W w iększych m iastac h zespół szpitalny, często królew skiej lub biskupiej fundacji, niek ied y p ro w ad zo n y p rzez zakonników , był niezależn y od p arafii. Szkolnictw o na wyższym poziom ie m ogli zapew nić dom inikanie (Kło czow ski 2003: 67 nn); tylko K raków z a k a d e m ią o d n o w io n ą w 1400 ro ku dysponow ał k om pleksem b udow li uniw ersyteckich.
F u n k c j a o b r o n n a to fortyfikacje: m u r z b ra m a m i i b asztam i, fosa. Ten podstaw ow y elem ent p ro g ra m u średniow iecznego m iasta na Zachodzie, w Polsce, w obec w ysokich kosztów (Szym czak 1988: 234 nn), otrzym yw ały tylko m iasta znaczniejsze, zazwyczaj w iele lat po lo kacji (W idawski 1973). M ury obronne m iały też sym boliczne znaczenie: w ch o dziły do h erb ó w m iast, były strzeż o n e p rzez św ięte w izeru n k i.
O strą g ran ic ę m iędzy te re n a m i intensyw nie zabudow anym i a o tw ar tym i ak cen to w an o n aw et w ów czas, gdy trw ały c h fortyfikacji nie b u dow ano. M oże sy m p to m aty czn a była sy tu acja S an d o m ierza: b e z p o średnio po lokacji (1286) g ranicę tę zaakcentow ano row em o w yłącznie sym bolicznym zn aczen iu (K rasnow olski 2004, cz. 2: 199).
Z różnicow ane funkcje pełniły z a p l e c z a m i a s t , w g ran icach te re nów przydzielonych w ra m a c h lokacji, z reguły ściśle ro zm ierzonych w ła n a c h (K rasnow olski 2004, cz. 1: 143-147, 215-232; cz. 2: passim).
il.
7
-B ezp ośrednio za lin ią o b ro n n ą, p rzy d ro g ach w ylotow ych, rozw ijały się p r z e d m i e ś c i a : w zasad z ie n ie z a p ro g ra m o w a n e w p la n ie lok a cyjnym, byw ały a d a p tac ją starszej osady lub elem entem w tórnym . Pod w zg lęd em socjotopograficznym znajdow ały się n a dole d rab in y sp o łecznej, co najw yżej p rz e d m ie sz k a ń cam i m i e j s k i c h i w ó j t o w s k i c h w s i , zak ła d an y ch n a p rzy zn a n y ch m iastu te re n a c h (D ziw ik
1960), niekiedy pozyskiw anych dla p o w iększenia areału . Z a p l e c z e r o l n i c z e (il. 7) - o g eo m etry c zn y m ro z m ie rz e n iu , zw iąz an y m ze
stru k tu rą ła n u o k reślo n ą przez orkę płu g iem - było nieodzow nym ele m en tem p ro g ra m u lokacyjnego. Role m iejskie i m ieszczańskie, z ro z w ijającym i się n a n ich z czasem folw arkam i, odgryw ały isto tn ą rolę zaró w n o w w y pad ku g o sp o d arczeg o su k cesu (K raków ), ja k i n ie d o rozw oju, zap ew n iając m ieszk ańco m egzystencję zb liżo n ą do w a ru n ków w iejsk ich . E le m e n te m zap lecza ro ln iczeg o były u p o s a ż e n i a k o ś c i e l n e i w ó j t o w s k i e (K rasnow olski 2008). Te ostatnie, często zw iązan e z p o d m iejsk ą sied zib ą w ójtow ską, w zw iązku z w y k u p am i w ójtostw m ogły się staw ać od ręb n y m i je d n o stk am i (K orczyna w B ie czu, W ójtostwo w B ochni, G um niska w Tarnowie).
P r z e o b r a ż e n i a p r z e s t r z e n n e m i a s t w d o b i e n o w o ż y t n e j to p o d w ielom a w zględam i kon ty nu acja p ro cesó w śred n io w iecz nych. Kryzys m iast Rzeczypospolitej, nasilający się w w yniku n ajazd u szw edzkiego (1655-1657) i w ojny północnej (początek XVIII w ieku), w dużych m iastach (K raków ) ow ocow ał zm n iejszan iem się w łasn o ści m iejskiej i m ieszczańskiej n a rzecz szlacheckiej (co w iązało się z p rz e k sz ta łc e n ia m i k a m ie n ic w p a ła c e ) i d u ch o w n ej [N oga (red .) 2007: tabl. 4.6, 4.7]. F undacje k laszto ró w d o p row adziły w iele m iast do s ta n u o dm alow anego p rzez Ignacego K rasickiego: „bram cztery ułom ki,
18
klasztorów dziew ięć i gdzieniegdzie d om k i”. W d o m inujących liczeb nie m ały ch m ia sta c h u p ad ek oznaczał funkcjonalne zbliżenie do wsi; w y razem p o d k reślania m iejskiego s ta tu su p rzy w iejskiej g o sp o d arce było tw o rzen ie cechów rolników.
S tag n acja i reg res gosp od arczy n ie o znaczały b ra k u zm ian a rc h i tektonicznych i krajo b razu miejskiego. W w iększych ośrodkach rozw i ja ła się - zw łaszcza p rzed „potopem ” szw edzkim - m u row ana arch itek tu r a m ieszczańska: kam ienice, u trzy m u jąc śred n io w ieczny p ro g ra m funkcjonalny, zm ien ia ły bryły, z a stę p u ją c w ysokie d ach y atty k am i (K rasnow olski 2007b: 26).
A nachroniczny p ro g ram m iast m ałopolskich doby nowożytnej n adal o p ie ra ł się n a fu n d am e n cie p ra w a m agd ebu rsk iego (K owalski 2008: 41-49). D okonanie w dobie średniow iecznych lokacji n a p raw ie m ag d eb u rsk im niem al pełnego p o d ziału k raju z określeniem g ra n ic m iast i w si u tru d n ia ło zak ład an ie now ych m iast; p ow staw ały one w yłącznie p rzez zm ian ę sta tu su i fo rm p rz e strz e n n y c h d aw n ych w si b ąd ź - co p rak ty k o w an o od śred n io w iec z a - p rzez w yd zielanie te re n u m iasta z daw nej w si. Takie d ziałan ia, p o d ejm o w an e p rzez m a g n aterię, były w M ałopolsce rzadsze niż na k resach i najczęściej ograniczone do nie w ielkich m iasteczek, których p lan y nie różniły się od najprostszych, szachow nicow ych układów średniow iecznych. Przykładam i m ogą być inicjatyw y ro d u Jo rd a n ó w z XVI w iek u - Z akliczyn n a d D u n ajcem (Krasnowolski 2004, cz. 1: 157), Jordanów , Lim anow a - i Lubom irskich z p o czątk u XVII w ieku (Nowy W iśnicz). Wizję ren esansow ego m iasta idealnego, w k tórym geo m etria ro zp lan o w an ia była u zasad n io n a nie ekonom icznie, lecz estetycznie, realizow ano rzadko; przy k ład em je st Z am ość (Kowalczyk 1995).
Podstaw y dla n o w o c z e s n y c h p r z e o b r a ż e ń praw nych, gospo darczych i przestrzen n y ch oraz podźw ignięcia z u p ad k u m iast i m iesz cz a ń stw a p rzy n io sła d o b a S ejm u C zteroletn ieg o z p rz y ję tą w 1791 roku u staw ą o m iastach, p rz esła n k ą dla utw o rzen ia „pierw szego w iel kiego K rak o w a” (N iezabitow ski 2005: 71-78). O stateczne u reg u lo w a n ie n o w eg o s ta tu s u w ięk szy ch m ia s t p rzy n io sły czasy ro zb io ró w . N ow y p o rząd e k p ra w n y - w p ro w ad z o n y w m iejsce zlikw idow anych n o rm p ra w a m ag d eb u rsk ieg o - o w o cow ał p rz e k sz ta łc e n ia m i p rz e strzen ny m i (K rasnow olski 2003: 130-170). P ow szechne stało się in te g ro w an ie w ra m a c h jednolitej stru k tu ry urbanistycznej historycznych cen tró w z daw nym i p rzed m ieściam i i now ym i dzielnicam i; w K rak o w ie te p ro cesy były w p ełn i w id oczn e w dobie W olnego M iasta (1815-
1846; B o ro w iejsk a-B irk en m a jero w a, D em el 1963). N iek tó re m iasta były p o d daw an e przez austriackich urzędow ych budow niczych regula cjom, zw iązanym z p rzebijaniem now ych dróg (z trak tam i „cesarskim ”
i „k arp ack im ” n a czele) i elim in acją zag ro żeń p o żarow ych: p rzy k ła d em je st N ow y Targ, gdzie w w yniku p o ż a ru z 1784 ro k u szach o w n i cow y u k ład lokacyjny zdublow ano w nowej stru k tu rze urbanistycznej (K rasnow olski 2003: 137).
Z akładanie now ych m iast w M ałopolsce, podzielonej m iędzy zabory au striack i i rosyjski, og ran iczało się w zasadzie do austriack ieg o Pod g ó rza (K rasnow olski 2003: 135-136; Żółciak 2007: 543-561) jako
kon-il. 9.
ku renta K rakow a oraz ośrodków przem ysłow ych w przyszłym Zagłębiu D ąbrow skim z D ąbrow ą n a czele, realizującą - po d zaborem rosyjskim - u to p ijn e w izje pań stw o w eg o p la n o w a n ia g o sp o d arczeg o (K rasn o w olski 2002: 415-430).
P rzekształcenia zach o d zące do połow y XIX stu lecia w G alicji (oraz - w m niejszym sto p n iu - p o d za b o re m rosyjskim ) były w stę p e m do g r u n t o w n y c h p r z e o b r a ż e ń p r z e s t r z e n n y c h w o s t a t n i e j t e r c j i X I X i n a p o c z ą t k u XX w i e k u , w Galicji zw iązanych z erą au to n o m ic z n ą lat 1866-1918 [P u rch la 1979; B eiersd o rf, L askow ski (red.) 2001], p rzy n o szą cą sp ó źn io n ą w sto sunku do Z achodu fazę u r banizacji, w ynikającej z „rew olucji przem y sło w ej”.
Dla ogółu m iast - z K rak o w em n a czele - ch arak tery sty czn e było za c h o w a n ie h isto ry czn eg o ją d r a jak o sy m bolicznego i faktycznego c e n tru m no w oczesn ego o rg an iz m u . O ile w K rak o w ie n iem o żn o ść w ykształcenia now ego cen tru m w ynikała z rygorów austriackiej tw ier dzy (B ogdanow ski 1979), to w m niejszych m iastach była to po ch o d n a gospodarczej słabości. N iek tóre funkcje now ego c e n tru m p rzejm o w a ły now e ulice, p ro w ad zące zazwyczaj w k ieru n k u dw o rca kolejowego, którego obecn o ść lub b ra k były czy n n ik iem d ecydującym o rozw oju lub reg resie. P ow staw ały w te n sposób in te re su ją c e k reacje u r b a n i styczne: al. B atorego w N ow ym S ączu (K rasnow olski 2001: 153-166), al. H enryka w C hrzanow ie. S ty m u lato rem u rb an iz acji były też now e fu nk cje m iast: sied zib y w ład z p o w iato w y ch i sąd o w y ch zdobyw ały p rz e w a g ę n a d zn ac zn iejsz y m i do n ie d a w n a o śro d k am i: n iew ielk ie G o rlice zd o m in o w ały k asz te lań sk i niegdyś B iecz, B rzesk o zyskało p rzew ag ę n a d W ojniczem, N ow y Targ n ad K rościenkiem .
N ow oczesna u rb an izacja z XIX i po czątku XX w ieku zm ieniała k ra job raz radykalniej niż dw uw ym iarow y plan urbanistyczny. Poza K rako w em o raz rynkam i niektórych m iast śred n ich , gdzie m u ro w an a zab u dow a rozw ijała się od średniow iecza i now ożytności, p ro ces elim inacji do m ó w d re w n ia n y c h p rz e z m u ro w a n e p rz e b ie g a ł w w iek ac h XIX i XX, p o zo staw iając w ciąż fenom en drew nianeg o m iasteczka galicyj skiego (B ocheński 2001: 395-412); sw ym u ro k iem po ciąg ało ono m i łośników zabytków (Wieś i miasteczko 1916), lecz nie m ieszkańców . N o w ym i elem en tam i w k rajo b razie m iast rozw ijających się były budow le m u ro w an e, g ó ru jące n a d daw nym i, rep reze n tu ją ce zarów no funkcje tradycyjne (kościoły, ratusze), ja k i nowe: siedziby w ładz pow iatow ych i sądów , koszary, dw o rce kolejow e (K om orow ski, S u d ack a 2003: 171- -207), szpitale, banki. O dzw iercied len iem asp irac ji k u ltu raln y ch d o m in ujących ośrodków staw ały się budynki teatrów . W najm niejszych n aw et m iasteczk ach atry b u tem now oczesności były b udynki szkolne i niem niej okazałe „sokolnie” Tow arzystw a G im nastycznego „Sokół”, stw arzające w aru n k i rozw oju kultury fizycznej i duchow ej (B eiersdorf 2001: 355-378). W w iększych m iastach karczm y i zajazdy w y p ieran e były przez restauracje, k aw iarn ie i hotele. S pędzanie w olnego czasu na św ieżym p o w ietrz u zap ew niały p a rk i (p ierw szeństw o należy do k ra kow skich Plant), w dobie au to no m ii galicyjskiej stały elem en t p ro g ra m u rozw ijających się m iast. Ś red n io w ieczn a funkcja d o m u i k am ien i cy - m ieszk ania i w a rsz ta tu p ra c y ro dziny m ieszczańskiej - u stąp iła nowej: k am ien icam i określano w ielokondygnacyjne budynki z m iesz k an iam i w ynajm ow anym i n iezam ożnym lokatorom ; p ro ces ten, w raz z rozw ojem osiedli w illow ych n a o b rzeżach m iast, p rzyniósł „odw ró c e n ie ” trad y c y jn ej so cjo to p o g rafii. W cześniej, od p rz e ło m u X V III
i XIX w ieku, k a rie rę ro b ił dw o rek przedm iejski, p rzen o szący - p rzy najm niej w form ie sym bolicznej - w zory życia szlacheckiego do lokal ny ch elit (zjaw isko p o p u la rn e w śró d au striack iej b iu ro k ra c ji, m .in. w B ochni i Tarnowie), a później do szerszych w arstw dem okratyzujące go się społeczeństw a. O d m ien n ą k ateg o rią - p o p u larn iejszą n a Śląsku i w Z agłębiu D ąbrow skim niż w M ałopolsce - były kolonie robotnicze, k ształto w an e w 1. połow ie XIX w ieku dla im po rto w an y ch p ra c o w n i ków k o p alń i h u t (kolonie R eden i B ank ow a w D ąbrow ie G órniczej; K rasno w olski 2002: 421, 423), od p rz e ło m u XIX i XX w ieku b ęd ąc e w y razem osiągnięć p ierw szych zw iązków zaw odow ych (kolonie g ó r nicze w W ieliczce i B ochni, kolonia kolejow a w N ow ym Sączu).
22
il. 1 0 .
P ro cesy u rb a n iz a c y jn e k o n c e n tro w a ły się w istn ieją cy ch o ś ro d k ach, n a ogół o śred n io w ieczn ej, lokacyjnej genezie; p rz e k ra c z a ją c średniow ieczne, zatarte linie obronne, obejmowały daw ne przedm ieścia i te re n y rolne, w o b rębie których d aw n e drogi dojazdow e staw ały się now oczesnym i ulicam i. Rynki śred nio w ieczn y ch m iast n ad al pełniły funkcje zw iązane z cen tru m , ale ró żn e od p ierw otnych. W raz z o d ej ściem od zasady k o n cen tracji h a n d lu n a w ydzielonych p la c a c h i p rz e niesieniem go do lokali w przyziem iach czynszow ych kam ienic (jedno cześnie ze zm ian ą zn aczen ia w y razu „k am ienica” zm ien ia się pojęcie sklepu: ju ż nie „pom ieszczenie sk lep io n e”, lecz lokal handlow y) oraz
elim in acją daw nych k ram ó w - zostały o g ran iczo ne h an d lo w e funkcje rynków, a rozw ijał się ich asp ek t rep reze n tacy jn y S ym bolem je st h i sto ria Rynku G łów nego w K rakow ie z w y b u rzen iem w iększości s ta rych b u d o w li u ży teczn o ści p ub liczn ej, g ru n to w n ą p rz e b u d o w ą S u kien n ic w ią ż ą c ą funkcję h a n d lo w ą z sied zib ą M uzeum N arodow ego (S u d ack a 1995: 75-96) i w zn iesien iem p o m n ik a M ickiewicza.
P ro b lem g alicyjskich p o m n ik ó w to te m a t n a o d d zieln e stu d iu m : staw ały się w y razem u czu ć p atrio ty czny ch , p o d o b n ie ja k „pom niko w e ” nazw y ulic i szkół. O ile w G alicji nie napotykało to n a problem y, to p o d zab o re m rosyjskim uciekano się do podstępów : pierw szy k ato licki k ościół D ąbro w y G órniczej czcił oficjalnie carsk ieg o p a tro n a
il. 11.
św. A leksandra, ale jego św ięto w ypadało 3 m aja (K rasnow olski 2002: 435). Patriotyzm miejskich społeczności znajdow ał też odzw ierciedlenie w kształto w an iu i rozw oju pojęcia zabytku, często zastępow anego p o ję c ie m p am ią tk i narod o w ej. O ch ro n a ow ych p am iątek - szczególnie
znacząca w odbiorze sym bolicznych treści K rakow a jak o kw intesencji po lskich dziejów - od gry w ała isto tn ą ro lę tak że w innych zespo łach urbanisty czn y ch (Frycz 1975).
N a przełom ie XIX i XX w ieku w iększe m iasta galicyjskie realizow ały w sw ym rozw oju przestrzenn ym am bitne założenia. N a czoło w ysuw a się Podgórze z konsekw entnym p o działem p rzestrzen i n a strefy:
miesz-kalną, rek reacy jn ą o raz p rzem y sło w ą (Żółciak 2007: 561-574). Likw i dacja u ciążliw y ch u w a ru n k o w a ń zw iązan ych z a u s tria c k ą T w ierdzą K rakow ską um ożliw iła realizację idei Wielkiego K rakow a, p re z e n to w anej p rzez p rezy d en ta m iasta Juliusza Lea, niestety z o g raniczen iem założeń am b itnego p la n u urban istyczn eg o (Rakow icz 1913). W ażnym asp ek tem były osiedla w illow e, często w y p rzed zające d a tą p o w stan ia w izje angielskiego u rb an isty E b en ezera H o w a rd a z 1898 roku.
Pom ijając p ó ź n i e j s z e p r z e k s z t a ł c e n i a , należy podkreślić, że lata II Rzeczypospolitej przyniosły kontynuację p rocesów u rb anizacy j nych, zasadniczo harm onizujących z n atu raln y m środow iskiem i histo rycznym i u k ła d am i p rzestrz en n y m i (P u rch la 2007: 20-21). O kupacja
il. 1 2 .
h itlerow ska w p ro w ad ziła w m iejskie k rajo b razy d o kum enty zb ro d n i czej segregacji rasow ej, obozy k o n centracyjne, p ra c y i zag ład y D oba PRL-u (B ogdanow ski 1996: 9-22; P u rch la 2007: 22-23), po p ró b a c h tw o rz e n ia fikcji „m iasta so cjalisty czn eg o ” z n ajciekaw szym p rzy k ła d em w p o sta c i N ow ej Huty, w w yniku p rym ityw nej in d u strializacji, dop ro w ad zo n ej do kryzysu ekologicznego, sp o w o d ow ała d ew astację k rajo b ra zu w skali k raju w po staci p o w stających od końca lat 50. b ez ładn ych blokow isk, k a ry k a tu r „m iasta-o g ro d u ”.
M im o w ielow iekow ych p ro cesó w p rz e k sz ta łc e ń m iejskiego życia i krajo b razu , n iem al w szystkie m iasta M ałopolski o średniow iecznej,
lokacyjnej genezie, zachow ały w stan ie czytelnym d aw n e układy u rb a nistyczne, w których rynki w ciąż sp ełn iają funkcję cen tralneg o o śro d ka, niekiedy - ja k w K rakow ie (B eiersd o rf 2008: 91-107) - p rzec iążo nego n a d m ie rn ie rozb u d o w an y m i funkcjam i. Ten polski ew en em en t n a skalę eu ro p ejsk ą każe zw rócić b a c z n ą u w agę n a o c h r o n ę w a r t o ś c i h i s t o r y c z n y c h d aw n y ch o śro d k ó w m iejskich: ich daw nej substancji, fo rm i k rajo b ra zu (B ogdanow ski 1976). W ym aga to szero kiego u w zg lę d n ian ia p ro b lem a ty k i k o n serw ato rsk iej w p la n o w a n iu p rzestrz en n y m , co z kolei zależy od św iad o m o ści k o n serw ato rsk iej społeczeństw a. Jak b ow iem pisał p rz e d laty Tadeusz Chrzanow ski:
Pojęcie etyki konserw atorskiej [...] o g ran icza się w naszej św iadom ości przede w szystkim do tych, co się ko n se rw a c ją p a r a ją zaw odow o [...]. Czy je d n a k pojęcia tego nie należy tra k to w a ć szerzej? Czy nie należy objąć n im w szystkich p rz e d sta w icieli spo łeczn o ści [...]? Czy p rz y p a d k iem m y wszyscy nie jesteśm y „konserw a to ra m i ”, to znaczy o dpow iedzialnym i z a to, co n a m p rz e k a z ała p a n i h isto ria , ja k w d u ch o w y m przekazie? (1991: 2-6).
Bibliografia
B eiersd o rf, Z bigniew (2008), Krakowski Rynek Główny dzisiaj, [w:] J a n M ałecki (red.), Kraków - dziedzictwo lokacji. Materiały sesji naukowej odbytej 21 kwietnia
2007 roku, Kraków, s. 91-107.
B eiersdorf, Zbigniew ; Laskow ski, A ndrzej (red.) (2001), Rozwój przestrzenny miast
galicyjskich położonych między Dunajcem a Sanem w okresie autonomii gałicyjskiej. Materiały z sesji, Jasło 23-24 kwietnia 1999, Jasło.
B erdecka, A nna (1982), Lokacje i zagospodarowanie miast krółewskich w Małopołsce za K a
zimierza Wiełkiego (1333-1370), W rocław: Zakład N arodow y im. Ossolińskich.
B erdecka, A nna (1983), Lokacje miast małopołskich za Władysława Łokietka, „K w ar ta ln ik H isto rii K ultury M a teria ln ej”, 31 (3).
B icz-S uknarow ska, M aria; N iew alda, W aldem ar; Rojkow ska, H a lin a (1996), Z a
budowa ułicy Kanoniczej na tłe urbanistyki średniowiecznego Okołu, [w:] Sztuka około 1400. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Poznań, łistopad 1995, t. 1,
W arszaw a, s. 87-104.
B icz-S uknarow ska, M aria; N iew alda, W aldem ar; Rojkow ska, H a lin a (1997), Z a
budowa rezydencjonałna (kanonicza) dawnego Okołu w X V I w., [w:] Między gotykiem a barokiem. Sztuka Krakowa w X V I i X V I I wieku, „Biblioteka K rakow ska”, 136,
s. 191-217.
B ocheński, A ugust (2001), Miasteczko gałicyjskie fenomenem architektury drewnianej, [w:] Z bigniew B eiersdorf, A ndrzej Laskow ski (red.), Rozwój przestrzenny miast
gałicyjskich położonych między Dunajcem a Sanem w okresie autonomii gałicyjskiej. Materiały z sesji, Jasło 23-24 kwietnia 1999, Jasło, s. 395-412.
B ogdanow ski, Ja n u sz (1976), Kompozycja i płanowanie w architekturze krajobrazu, W rocław : Z akład N aro d o w y im . O ssolińskich.
B ogdanow ski, Ja n u sz (1979), Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, K raków : W ydaw nictw o L iterackie.
B ogdanow ski, Jan u sz (1996), Urbanizacja krakowska w dobie P R L , [w:] J a n M ałecki (red.), Kraków w Polsce Ludowej, K raków : Tow arzystw o M iłośników H isto rii i Zabytków K rakow a.
B orow iejska-B irkenm ajerow a, M aria; D em el, Juliusz (1963), Działalność urbani
styczna i architektoniczna senatu Wolnego M iasta Krakowa w latach 1 8 1 5 -1 8 4 6 ,
„S tudia i M ateriały do Teorii i H isto rii A rchitektury i U rb an isty k i”, 4.
C horow ska, M a łg o rz a ta (1999), Przemiany architektoniczne wrocławskich kamienic
przyrynkowych w przestrzeni X III-X V III w., [w:] Wrocławski Rynek. M ateriały kon ferencji naukowej zorganizowanej przez M uzeum Historyczne we Wrocławiu w dniach
2 2 -2 4 października 1 9 9 8 r., W rocław, s. 115-128.
C horow ska, M ałgorzata; L asota, C zesław (1995), Działka łokacyjna we Wrocławiu, [w:] Jerzy R ozpędow ski (re d ), Architektura Wrocławia, cz. 2: Urbanistyka, W roc ław : O ficyna W ydaw nicza Politechniki W rocław skiej, s. 65-86.
C hrzanow ski, Tadeusz (1991), Medytacje o etyce konserwatorskiej, „S potkania z Z a b y tk a m i”, 56, s. 2-6.
Czacharow ski, A ntoni (1976), Zagadnienia socjotopografii późnośredniowiecznego Torunia, [w:] A leksander G ieysztor, Tadeusz R osłanow ski (red.), M iasta doby feudalnej
w Europie środkowo-wschodniej. Przemiany społeczne a układy przestrzenne, W arszaw a
- Poznań: W ydaw nictw o N aukow e PWN.
Czerner, Rafał; L asota, Czesław (2000), Średniowieczne murowane obiekty handłowe na
rynku wrocławskim, [w:] Jerzy Piekalski, K rzysztof W achow ski (red.), Średnio wieczny Śłąsk i Czechy. Centrum średniowiecznego miasta. Wrocław a Europa Środkowa,
„W ratislavia A ntiqua. S tu d ia z dziejów W ro cław ia”, 2, W rocław , s. 331-347. D eneke, D ietrich (1980), Soziałtopographische und sozialräumliche Gliederung der spät-
mittelalterlichen Stadt, [w:] Josef Fleckenstein, K arl S tack m an n (red.), Uber B ür ger, Stadt und städtische Literatur im Spätmittelalter, „A bhandlungen d e r A kade
m ie d e r W issenschaften zu G öttingen”, III (121), s. 161-202.
D ziw ik, K a z im ie rz (1960), M ajętność ziemska Nowego Sącza w wiekach średnich, „R ocznik S ą d eck i”, 4, s. 53-70.
Engel, E v a m aria (1993), Die deutsche Stadt des Mittelalters, M ünchen: B eck’s h isto risc h e B ibliothek.
Frycz, Jerzy (1975), Konserwacja i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach
1 7 9 5 -1 9 1 8 , W arszaw a: P aństw ow e W ydaw nictw o N aukow e.
Goliński, M ateusz (1993), Die Anfänge der Kaufhäuser und Reichkrame in den schlesi
schen Städte, „Zeitschrift fü r O stforschung”, M arburg a m Lahn, 42 (1), s. 1-13.
Goliński, M ateusz (1994), Ze studiów nad początkami sukiennic w Polsce (X III-X IV w.), [w:] K azim ierz B obrow iski (red.), Monastycyzm, Słowiańszczyzna i państwo poł-
skie. Warsztat badawczy historyka, In sty tu t H istoryczny U niw ersytetu W rocław
skiego, „Prace H isto ry cz n e” 8, s. 130-143.
G oliński, M ateusz (1997), Socjotopografia późnośredniowiecznego Wrocławia (przestrzeń
- podatnicy - rzemiosło), W rocław: W ydaw nictw o U niw ersytetu W rocławskiego.
G oliński, M ateusz (2003), Średniowiecze, [w:] A ntoni C zacharow ski (red.), A tłas hi
storyczny miast połskich, t. IV: Śłąsk, p o d red . M arii M łynarskiej-K aletynow ej,
z. 2: Środa Śłąska, opr. R afał Eysym ontt, M ateusz G oliński, W rocław : W ydaw n ictw o U niw ersytetu W rocław skiego, s. 7-12.
G rzybow ski, A ndrzej (1989), Zagadnienie długich chórów kościołów mendjkanckich
w Europie środkowo-wschodniej w X I I I wieku, [w:] Jerzy K loczowski (red.), Francisz kanie w Polsce średniowiecznej, cz. 2. i 3.: Franciszkanie na ziemiach polskich, K ra
ków: P ro w in cjalat 0 0 . F ran ciszk an ó w K onw entualnych, s. 227-247.
H o ensch, Jö rg K. (1989), Premysl O takar I I von Böhmen: der Goldene König, G raz- W ien-Köln: V erlagStyria.
Gawlas, S ław om ir (1996), O kształt zjednoczonego królestwa. Niemieckie władztwo tery
torialne a geneza spoleczno-ustrojowa odrębności Polski, W arszaw a: DiG.
G aw las, S ław o m ir (2000), Uwagi o polityce miejskiej Kazimierza Wielkiego, [w {jAetas
media, aetas moderna. Studia ofiarowane prof. Henrykowi Samsonowiczowi w 70. rocznicę urodzin, W arszaw a: In sty tu t H istoryczny U niw ersytetu W arszaw skiego,
s. 25-41.
K am ińska, K rystyna (1990), Lokacje miast na prawie magdeburskim na ziemiach pol
skich do 1 3 7 0 r. (Studium historyczno-prawne), Toruń: W ydaw nictw o U niw ersyte
tu M ikołaja K opernika.
Kiiyk, Feliks (1980), Lokacje miejskie nieudane, translacje miast i miasta zanikle w M a-
lopolsce do polowv X V I I stulecia, „K w artalnik H isto rii K ultury M a te ria ln e j”, 28
(3), s. 373-384.
Kiiyk, Feliks (1985), Rozwój urbanizacji Małopolski X III-X V w. Województwo krakow
skie (powiaty południowe), K raków : W ydaw nictw o N au k o w e W yższej Szkoły
P ed ag o g iczn ej.
Kiiyk, Feliks (1994), Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie, X III-X VI w., Kielce: R egionalny O środek S tu d ió w i O chrony D ziedzictw a K ulturow ego. Kloczowski, Jerzy (1975), Zakon kaznodziejski w Polsce 1222-1972. Zarys dziejów, [w:]
Jerzy K loczow ski (red.), Studia nad historią dominikanów w Polsce, 1 2 2 2 -1 9 7 2 , t. 2, W arszaw a: W ydaw nictw o Polskiej P ro w in cji D om inikanów , s. 19-158. Kloczowski, Jerzy (1983), Bracia mniejsi w Polsce średniowiecznej, [w:] Jerzy K loczow
ski (red.), Zakony franciszkańskie w Polsce, t. 1, K raków : P ro w in cjalat OO. F ra n ciszkanów K onw entualnych, s. 13-95.
Kloczowski, Jerzy (1998), Młodsza Europa. Europa Środkowo-Wschodnia w kręgu cywi
lizacji chrześcijańskiej średniowiecza, W arszaw a: Państw ow y Instytut Wydawniczy.
Kloczow ski, Jerzy (2003), Zakon dominikański i początki wyższego szkolnictwa na zie
miach polskich, [w:] D ariusz A leksander D ekański, M arek G rubka, Andrzej G o
łę b n ik (red.), Dominikanie. Gdańsk - Polska - Europa, G d a ń sk - W arszaw a: W ydaw nictw o D iecezji Pelplińskiej „ B e rn a rd in u m ”, s. 67-87.
K om orow ski, W ald em ar (1998), Krakowski ratusz w średniowieczu i Dwór A rtusa
w Krakowie, „R ocznik K rakow ski”, 64, s. 7-34.
K om orow ski, W aldem ar (2002a), Średniowieczne ratusze Małopolski i ziem ruskich Ko
rony, [w:] C ezary Buśko, J a n K lapśte, Lech Leciejew icz, S ław o m ir M oździoch
(red.), Civitas & villa. M iasto i wieś w średniowiecznej Europie środkowej, W rocław - P rah a : In sty tu t A rcheologii i E tnologii PAN w e W rocław iu, s. 241-248. K om orow ski, W ald em ar (2002b), Kamienice i pałace Rynku krakowskiego w średnio
wieczu, „Rocznik K rakow ski”, 68, s. 53-73.
Kom orowski, W aldem ar (2007), Rozwój urbanistyczno-architektoniczny Krakowa „intra
muros" w średniowieczu (od połowy X I V w.), [w:] Jerzy W yrozum ski (re d ) , Kraków. Nowe Studia nad rozwojem miasta, „B iblioteka K rak o w sk a”, 150, K raków : To
K om orow ski, W aldem ar; K rasno w olski, B ogusław ( 1996), Architektoniczny pejzaż
Krakowa ok. roku 14 0 0 , [w:] Sztuka ok. 1400. M ateriały Sesji Stowarzyszenia H i storyków Sztuki, Poznań, listopad 19 9 5 , t. 1, W arszaw a, s. 105-125.
K om orow ski, W aldem ar; S u d ack a, A ldona (2003), D ie Architektur des Eisenbahn
netzes des Erzherzogs K arl Ludwig, [w:] Zofia K ow alska (red.), A u s der Geschichte Österreichs in Mitteleuropa, 4: Kunstgeschichte, Wien: Jan in eu m , s. 171-207.
Kowalczyk, Jerzy (1995), Zamość - cittä ideale in Polonia: ilfondatore Jan Zamoyski
e l ’architetto Bernardo Morando, W arszaw a: O śro d ek O c h ro n y Z abytkow ego
K rajobrazu.
K ow alska, Zofia (red .) (2003), A u s der Geschichte Österreichs in Mitteleuropa, 4:
Kunstgeschichte, Wien: Jan in eu m .
Kowalski, G rzegorz M. (2008), W pływ prawa magdeburskiego na kulturę prawną miast
polskich od X V I do X V I I I wieku. Wybrane zagadnienia, [w:] J a n M ałecki (red.), Kraków - dziedzictwo lokacji. M ateriały sesji naukowej odbytej 21 kwietnia 2 0 0 7 roku, Kraków , s. 41-49.
K rasnow olski, B ogusław (2001), Z b a d a ń nad urbanistyką i architekturą Nowego S ą
cza w okresie autonomii galicyjskiej, [w:] Z bigniew B eiersdorf, Andrzej Laskow ski
(red.), Rozwój przestrzenny miast galicyjskich położonych między Dunajcem a Sanem
w okresie autonomii gałicyjskiej. M ateriały z sesji, Jasło 2 3 -2 4 kwietnia 19 9 9 , Jasło,
s. 153-166.
K rasnow olski, B o g u sław (2002), Dzieje budowy, architektura i symbołika kościołów
św. Ałeksandra i M a tki Boskiej Aniełskiej w Dąbrowie Górniczej, „N asza P rz e
szło ść”, 98, s. 415-464.
K rasnow olski, B o g u sław (2003), Studie über österreichische Architektur, Städtebau
und Raum planung in Gałizien in den Jahren 1 7 7 2 -1 8 1 5 , [w:] Zofia K ow alska
(red.), A u s der Geschichte Österreichs in Mitteleuropa, 4: Kunstgeschichte, Wien: J a n in eu m , s. 130-170.
K rasnow olski, B ogusław (2004), Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi
Krakowskiej w X I I I i X I V wieku, cz. 1-2, K raków : W ydaw nictw o N aukow e Aka
dem ii Pedagogicznej.
K rasn o w o lsk i, B o g u sław (2007a), Lokacje i rozwój Krakowa, Kazimierza i Okołu.
Problematyka rozwiązań urbanistycznych, [w:] Jerzy W yrozum ski (red.), Kraków. Nowe Studia nad rozwojem miasta, „B iblioteka K rak o w sk a”, 150, K raków : To
w arzystw o M iłośników H isto rii i Zabytków K rakow a, s. 357-422.
K rasnow olski, B ogusław (2007b), Historyczne przemiany krajobrazu Krakowa, [w:] J a n M ałecki (red.), Krajobraz Krakowa wobec zagrożeń, K raków : T ow arzystw o M iłośników H isto rii i Zabytków K rakow a, s. 7-46.
K rasnow olski, B o g u sław (2008a), Układ urbanistyczny lokacyjnego Krakowa, [w:] Ja n M ałecki (red.), Kraków - dziedzictwo lokacji. M ateriały sesji naukowej odbytej
21 kwietnia 2 0 0 7 roku, Kraków , s. 7-27.
K rasnow olski, B ogusław (2008b), Uposażenie ziemskie lokacyjnego Krakowa a uposa
żenie wójtowskie, artykuł złożony do d ru k u w „K rzysztoforach”.
K rzyżanow ski, Józef (1938), Polityka miejska Bolesława Wstydliwego, [w:] Studia histo
ryczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. 2, K raków : K om itet ku czci S tan isła w a K u
trzeby, s. 381-430.
K uca, K areł (1996-2004), M esta a mestećka v Cechach, na Morave a v Słezku, cz. 1 (A-G), P rah a 1996; cz. 2 (H-Kole), P rah a 1997; cz. 3 (Kolin-Miro), P rah a 1998;
cz. 4 (M l-Pan), P ra h a 2000; cz. 5 (P ar-P ra), P ra h a 2002; cz. 6 (P ro-S to), P ra h a 2004.
Lalik, Tadeusz (1976), Geneza sieci miasteczek w Polsce średniowiecznej, [w:] A leksander Gieysztor, Tadeusz R osłanow ski (red.), M iasta doby feudalnej w Europie Srodko-
wo-Wschodniej. Przemiany społeczne a układy przestrzenne, W arszaw a - P o zn ań -
Toruń: W ydaw nictw o N aukow e PWN.
Ł ukacz, M arek (1988), Pierwsze fa z y kształtowania się dominującego typu kamienicy
krakowskiej, „Teka K om isji U rbanistyki i A rch itek tu ry ”, 22, s. 9-18.
M ałecki, Ja n (red.) (2008), Kraków - dziedzictwo łokacji. M ateriały sesji naukowej od
bytej 21 kwietnia 2 0 0 7 roku, K raków : M uzeu m H istoryczne M iasta K rakow a.
M łynarska-K aletynow a, M aria (1980), Rozwój sieci miejskiej na Śląsku na przełomie
X I I /X I I I w. i w X I I I w., „ K w artaln ik H isto rii K u ltu ry M a te ria ln e j”, 28 (3),
s. 349-361.
M łynarska-K aletynow a, M aria (1995), Stan badań nad miastem średniowiecznym na
Śląsku, [w:] K rzysztof W achow ski (red.), Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. Miasto, W rocław: U niw ersytet W rocław ski: C en tru m B ad ań Śląskoznaw czych
i B ohem istycznych, s. 9-17.
M łynarska-K aletynow a, M aria (2001), Dzieje i rozwój przestrzenny Wrocławia. O d
początków do okresu łokacji miasta na prawie niemieckim, [w:] A ntoni C zacharow ski
(red.), A tłas historyczny miast połskich, t. IV: Śłąsk, p o d red . M arii M łynarskiej- K aletynow ej, z. 1.: Wrocław, W rocław : W ydaw nictw o U niw crsytctu W rocław skiego, s. 4-7.
M oraw ski, Z bigniew (1991), „Intra muros". Zarys problematyki cmentarza miejskiego
w średniowieczu, [w:] A ndrzej W yrobisz (red.), Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznice uro dzin, W arszaw a: W ydaw nictw o N aukow e PW N, s. 93-99.
N iezabitow ski, M ichał (2005), Pierwszy „Wielki Kraków" - proces „pękania" murów
obronnych Krakowa 1 7 9 1 -1 8 0 2 , „K rzyśztofory”, 23, s. 71-78.
N oga, Z dzisław (red.) (2007), A tlas historyczny miast polskich, t. V: Małopolska, z. 1.:
Kraków, p o d red . R o m a n a Czai, K raków : T ow arzystw o H isto rii i Z abytów
K rakow a.
P iechotkow ie, K azim ierz M a ria (2004), Oppidum Judaeorum: Żydzi w przestrzeni
miejskiej dawnej Rzeczypospolitej, W arszaw a: K rupski i S-ka.
Piekalski, Je rzy (2002), Zakończenie, [w:] Jerzy P iek arsk i (red.), Rynek wrocławski
w świetłe badań archeologicznych, cz. 2, W rocław : „W ratislavia A ntiqua. S tu d ia
z dziejów W ro cław ia”, 5, s. 287-292.
Piekalski, Jerzy; W achowski, K rzysztof (red.) (2000), Średniowieczny Śląsk i Czechy.
Centrum średniowiecznego miasta. Wrocław a Europa Środkowa, W rocław : „Wratis
lavia A ntiqua. S tu d ia z dziejów W ro cław ia”, 2.
P u rc h la, Jacek (1979), Jak powstał nowoczesny Kraków. Studia nad rozwojem budowla
nym miasta w okresie autonomii galicyjskiej, „B iblioteka K rak o w sk a”, 120: Towa
rzystw o M iłośników H isto rii i Zabytków K rakow a.
P u rc h la, Ja cek (2007), Rozwój przestrzenny i urbanistyczny miasta w X IX -X X wieku, [w:] Z dzisław N oga (red.), Atlas historyczny miast polskich, t. V: Małopolska, z. 1.:
Kraków, p o d red . R o m a n a Czai, K raków : Tow arzystw o M iłośników H isto rii
i Zabytków K rakow a, s. 17-24.
Rakow icz, J a n (1913), O wprowadzeniu w życie planu regulacji miasta w ogóle i w zasto
R o g alan k a, A nna (1977), O układzie i wielkości parcel w średniowiecznym Poznaniu
(próba rozpoznania problemu), [w:] W łodzim ierz Błaszczyk (red.), Początki i rozwój Starego M iasta w Poznaniu w świetle badań archeologicznych i urbanistyczno-architek tonicznych, Poznań: W ydaw nictw o N aukow e PWN, s. 323-376.
R örig, Fritz (1921), D er M arkt von Lübeck. Topographisch-statistische Untersuchungen
zur deutschen Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, [w:] ten że, Wirtschaftskräfte im Mittelalter, Wien: B öhlau 1971, s. 36-133.
S am so n o w icz, H en ry k (1976), M iasta wobec zjednoczenia Polski XI I I - XI V w., [w:] M a ria n B iskup (red.), A rs historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski. W sześć
dziesiątą rocznicę urodzin prof. Gerarda Labudy, Poznań: W ydaw nictw o N aukow e
U niw ersytetu A dam a M ickiew icza.
Sam sonow icz, H enryk (1983), Kultura miejska w Polsce późnego średniowiecza, „K w ar ta ln ik H isto ry czn y ”, 90 (4), s. 772-774.
S am so n o w icz, H en ry k (1994), R ecen zja p ra c y Jerzeg o W yrozum skiego Kraków
do schyłku wieków średnich ([w:] Dzieje Krakowa, p o d red. Ja n in y B ieniarzów ny
i J a n a M. M ałeckiego, t. 1, K raków ), „Przegląd H istoryczny”, 84, s. 109-110. S u d ack a, A ldona (1995), Sukiennice krakowskie w X I X wieku - bazar czy świątynia
sztuki?, „R ocznik K rakow ski”, 61, s. 75-96.
Szym czak, Ja n (1988), Koszty murowanego budownictwa obronnego w Polsce do X V I w., „K w artalnik H isto rii K ultury M a terialn ej”, 36 (2), s. 233-275.
Tyszka, P rzem y sław (2001), O braz przestrzeni miejskiej Krakowa X I V - X V wieku
w świadomości jego mieszkańców, Lublin: W ydaw nictw o U niw ersytetu M arii Cu-
rie-S k ło d o w sk iej.
Widawski, Jarosław (1973), Miejskie m w y obronne w państwie polskim do początku X V w., W arszaw a: W ydaw nictw o M in isterstw a O brony N arodow ej.
W iesiołowski, Jacek (1983), Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, W arszaw a - Poznań: W ydaw nictw o N aukow e PWN.
W ieś i miasteczko (1916), Materiały do historii architektury połskiej, W arszaw a: G ebeth
n e r i Wolff.
W yrozum ska, B ożena (1993), Czy Jan Olbracht wygnał Żydów z Krakowa?, „Rocznik K rakow ski”, 59, s. 5-11.
W yrozum ska, B ożen a (opr.) (2007), Przywiłeje ustanawiające gminy miejskie wiełkiego
Krakowa (X III-X V III wiek), Kraków: Towarzystwo H istorii i Zabytków Krakowa.
W yrozum ski, Jerzy (1980), Rozwój sieci miejskiej w Małopołsce w średniowieczu i u pro
gu czasów nowożytnych, „ K w a rta ln ik H is to rii K u ltu ry M a te ria ln e j”, 29 (3),
s. 363-371.
W yrozum ski, Jerzy (1992), Kraków do schyłku wieków średnich, [w:] J a n in a B ienia- rzó w n a, J a n M. M ałecki (red.), Dzieje Krakowa, t. 1, K raków : W ydaw nictw o L iterackie.
W yrozum ski, Jerz y (red.) (2007), Kraków. Nowe Studia nad rozwojem miasta, „Bi blioteka K rakow ska”, 150, Kraków : Towarzystw o M iłośników H istorii i Zabyt ków K rakow a.
Z ien tara, B enedykt (1975), Henryk Brodaty i jego czasy, W arszaw a: P aństw ow y I n sty tu t W ydawniczy.
Z ien tara, B enedykt (1978), Źródła i geneza prawa niemieckiego (ius Teutonicum) na tłe
ruchu osadniczego w Europie Zachodniej i Środkowej w X I - X I I w., „Przegląd H isto
Z ien tara, B enedykt (1979), D as deutsche Recht (ius Teutonicum) und die Anfänge der
städtischen Autonomie, „H anseatische S tu d ien ”, 6.
Z w iercan, A ntoni (1985), Nowe spojrzenie na początki franciszkanów w Polsce, „N asza P rzeszło ść”, 63, s. 5-51.
Żółciak, Jarosław (2007), Rozwój przestrzenny Podgórza, [w:] Jerzy W yrozum ski (red.),
Kraków. Nowe Studia nad rozwojem miasta, „Biblioteka K rakow ska”, 150, Kraków:
Tow arzystw o M iłośników H isto rii i Zabytków K rakow a, s. 529-586.
Spis ilustracji
1. Schem aty układów ulicowo-pasm owych. Wg K rasnow olski 2004, cz. 1: il. 18. 2. S ącz (Stary), re k o n stru k c ja ulico w o -p asm o w eg o u k ład u u rb an isty czn eg o
sp rz e d 1273 r. Wg K rasnow olski 2004, cz. 2: il. 151.
3. S c h e m a ty n a jp ro stsz y c h u k ła d ó w sz a c h o w n ic o w y c h . Wg K ra sn o w o lsk i 2004, cz. 1: il. 20.
4. K raków Wielkiej Lokacji (1257), an aliza układu urbanistycznego: A - ogólna k o m p o zy cja [a - te o re ty c z n a „ id e a ln a ” g ra n ic a c e n tru m , b - fortyfikacje doby Leszka C zarnego (ok. 1285), c - fortyfikacje doby W acław a Czeskiego (ok. 1298) o ra z W ładysław a Ł okietka (po 1312), d - te ren y o m o d u larn y ch p o d z ia ła c h n a działki, e - te re n y o p o d z ia ła c h ró żn y ch od m o d u larn y ch , f - p o sz e rz e n ia bloków p o n a d m o d u la rn e w ym iary, g - te re n y o ro z p la n o w an iu n ieregularnym , h - m o d u la rn e działki n a tychże te re n a c h , i - gródek w ójtow ski], B - a n aliza ro z m ie rz en ia działek w b loku przyrynkow ym , C - a n a liz a ro z m ie rz e n ia d ziałek w b lo k u m ied zy u licam i. W g K rasn o w o lsk i 2004, cz. 1: il. 3-5.
5. B obow a (p rzed 1346), a n a liz a u k ła d u u rb an isty czn eg o . Wg K rasnow olski 2004, cz. 2: il. 33.
6. Kraków , relik t k ra jo b ra z u z ok. 1300 r.: k am ien ica i p re z b ite riu m kościoła św. K rzyża. Fot. autor.
7. B iecz, a n a liz a lokacyjnego ro z m ie rz e n ia te re n ó w m iejskich (p rzed 1264): ABCDEF - ro zm ierzen ie dw óch kom pleksów po 50 łanów , ab cd - rozm ie- rzenie uposażenia wójtow skiego (8 łanów ), 1 - lokacyjne c e n tru m osadnicze, 2 - przedlokacyjny gród kasztelański, 3 - sied zib a w ójtow ska. Wg K ra sn o w olski 2004, cz. 2: il. 30.
8. P rzek ształcen ia k ra jo b ra z u m iejskiego w dobie now ożytnej: Biecz, k am ie n ic a B arianów -R okickich, pocz. XVII w. Fot. autor.
9. N ow y Targ, p la n m ia sta u k ształto w an y po p o żarze (1784) w n aw iąz an iu do ro z p la n o w a n ia lokacyjnego (1336). Wg K rasnow olski 2003: il. 4.
10. U rbanizacja czasów autonom ii galicyjskiej: Gorlice, budynki starostw a i sądu; fotografia n a p ocztów ce ze zbiorów S ław o m ira Dziadzio.
11. O siedla w illow e z pocz. XX w.: G orlice, ul. K rasińskiego; fotografia n a p o cztów ce ze zb io ró w S ław o m ira Dziadzio.
12. D ew astacja k ra jo b ra z u w dobie PRL-u: Kraków , w idok z K opca K ościuszki n a W awel z elek tro ciep ło w n ią w tle. Fot. autor.
+
B ogusław K rasnow olski (1943) is professor of H istory an d Art H istory of Ped agogical U niversity of Krakow. H e has w o rk ed extensively o n th e h istory of u rb a n developm ent in C entral an d E a ste rn E u ro p e com bining so u rce evidence w ith ge o m e tric a l analysis of m odu le-b ased system s. H e is th e a u th o r of a la rg e n u m b e r of publications, p a rticu larly on th e history of K rakow a n d K azim ierz. H e lectures a t th e D e p a rtm e n t of H e rita g e C onservation a n d P reserv atio n of th e A cadem y of Fine Arts (K rakow ). H e has b een active in th e field of h isto rical m o n u m en ts p r o te c tio n in K rakow since 1990 as Vice P re sid e n t of SKOZK (Civic C om m ittee for th e R e sto ra tio n of K rakow H eritag e) an d th e co -a u th o r of its agenda.
Abstract
The article deals w ith th e fu n ctio n al tran sfo rm atio n s of selected c h a rte re d cit ies a n d to w n s of M ałopolska. R eg u lar sp atial p lan s covering b o th c e n tres of se t tle m e n t an d th e a g ric u ltu ral facilities (fig. 7), d e m a rc a ted acco rd in g to o ne of n u m e ro u s m e a su re m e n t system s, a re a p h e n o m e n o n c h a ra c te ris tic fo r cities an d to w n s c h a rte re d o n G erm an law, u n d e r w hose influence C entral an d E a ste rn E u ro p e re m a in e d in th e 14th a n d 15th cen tu ries. W hile in W estern E urope, re g u la r layouts w e re a n exception, th ey w e re b ecom ing a s ta n d a rd fu rth e r east. This r e su lted fro m differences in th e developm ent of self-governm ent: in th e W est it w as v ia evolution, an d in th e E a st - on th e g ro u n d s of read y -m ad e legal an d e c o n o m ic m odels, im p o rte d by fe u d al o v erlo rd s to g e th e r w ith co lo n ists (E ngel 1993). T h e re w e re tw o v a rie tie s of th e c h a r te r-re la te d p la n of th e se ttle m e n t c e n tre (K rasn o w o lsk i 2004), nam ely, th e s tre e t-a n d -b a n d sy ste m (fig. 1, 2), a n d th e slightly la te r a n d m o re p erfec t grid solution. Possibly “in a u g u ra te d ” in W roclaw, th e la tte r w as in tro d u ced elsew here, w ith a m ag n ificen t a n d n o tab le exam ple b e ing K raków (1257; fig. 4) a n d h u n d re d s of sim ple executions (fig. 3, 5), w h ich in M ałopolska w e re especially p o p u la r d u rin g th e re ig n of King C asim ir th e G reat (K azim ierz Wielki, 1333-1370). The p la n of th e c h a rte re d city is its pro sp ectiv e p ro g ra m m e a n d a p h en o m e n o n m o re d u ra b le th a n th e d evelopm ent th a t fills it, as th e la tte r changes p arallel to fu n ctio n al tra n sfo rm atio n s a n d aesth etic re q u ire m ents. W ith Poland (M ałopolska) being n early divided up by th e b o rd ers of cities, to w n s a n d villages th ro u g h m ed iaev al c o lonisation, e stab lish m en t of new u rb a n o rg a n ism s in m o d e rn tim es w as lim ited. The In d u s tria l R evolution of th e 18th a n d 19 th c e n tu ries fo u n d reflection in th e stru c tu re of Polish cities b u t n o t w ith o u t a delay. After a sm all n u m b e r of new p ro jects fro m th e late 18th (fig. 9) an d th e first h a lf of th e 19th (K rasnow olski 2003) ce n tu rie s, it w as only th e la st 30 y ears o f th e 19th a n d th e ea rly 20th c e n tu ry th a t b ro u g h t ab o u t - especially in A u stria a n d G alicia - th e sh a p in g o f n ew dev elo p m en ts e n d o w ed w ith th e new m e tro p o lita n fu n ctio n s (fig. 10, 11), w hich, n evertheless, did n o t lead to th e d e velopm ent of new cen tres (Z. Beiersdorf, A. Laskow ski (eds.) 2001): in m ost cases th is ro le has b e e n re ta in e d by m e d iaev al m a rk e t sq u a re s to th is day. D urability a n d functionality of c h a rte r-re la te d sp atial developm ent plans, despite th e c h a n g ing fu n c tio n s, is s till v isib le fe a tu re s o f th e m a jo rity o f to w n s a n d citie s of
M ałopolska (Poland, C entral E urope). The cityscape of in te rn a l stre e t an d sq u a re designs w as to a g re a t extent re sh a p e d in th e 19th an d 20th cen tu ries, an d m ost city p a n o ra m a s w e re d ev astated by th e p rim itiv e u rb a n isa tio n of th e co m m u n ist e ra (fig. 12).
