Brenda, Waldemar
Olsztyńskie środowisko historyczne
w badaniach najnowszych dziejów
Warmii i Mazur (1945-1989/1990) :
spojrzenie na ostatnie
dwudziestolecie
Komunikaty Mazursko-Warmińskie 4, 491-515
2009
1. Wprowadzenie
Na wstępie chciałbym zastrzec, że artykuł nie ma na celu przedstawienia stanu badań nad problematyką regionalną, a jedynie zasygnalizowanie, w jakim zakresie problematyka ta przycią-gała uwagę olsztyńskich środowisk zainteresowanych historią.
Jak zwykle w podobnych sytuacjach, pojawia się kłopot ze zdefiniowaniem określenia „olsztyńskie środowisko historyczne”. Nieco ponad dziesięć lat temu o tymże środowisku pisał jeden z jego zasłużonych uczestników – prof. Janusz Jasiński1. Wśród czynników kształtujących „środowisko” Profesor wymienił przede wszystkim instytucje skupiające ludzi także z ośrodków pozaolsztyńskich, którzy podejmowali trud badania dziejów regionu. W podobnym duchu można odczytać opinię Sławomira Kalembki z 2001r., że po 1945 r. Olsztyn stał się ważnym ośrodkiem badań historycznych. „W jego kształtowaniu istotną rolę odegrały takie inicjatywy społeczne, jak utworzenie Instytutu Mazurskiego, a następnie kontynuacja jego dzieła przez Stację Naukową Polskiego Towarzystwa Historycznego, wreszcie utworzenie Ośrodka Badań Naukowych, ściśle związanego z Towarzystwem Naukowym im. Wojciecha Kętrzyńskiego. Swoją pozytywną rolę odegrali historycy kościelni oraz ci związani z Archiwum Państwowym – – oraz z Muzeum Mazurskim. Zachętą do twórczości było wczesne założenie własnego periodyku, z czasem na-zwanego – – »Komunikatami Mazursko-Warmińskimi«. Istotne znaczenie miało też istnienie w Olsztynie Wydawnictwa »Pojezierze«”2. Także i z tą opinią trudno się nie zgodzić, choć przecież z dzisiejszej perspektywy wymaga ona znacznego uzupełnienia. Oprócz wymienionych instytucji oraz inicjatyw, przed 1989 r. stwarzających warunki dla rozwoju regionalnych badań historycz-nych, należy także dodać te przedsięwzięcia, które w ostatnich dwudziestu latach odcisnęły pozytyw-ne piętno na regionalpozytyw-nej historiografii. Oczywiście niebagatelny wpływ na zainteresowanie history-ków problematyką regionalną, także z zakresu dziejów najnowszych, miało utworzenie w Olsztynie Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Akademii Rolniczo-Technicznej oraz Warmińskiego Instytutu Teo-logicznego – Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego z wydawanym od 2001 r. periodykiem „Echa Przeszłości” oraz Instytutu Pamięci Narodowej, który w Olsztynie ma swoją delegaturę. Zwłasz-cza ta ostatnia instytucja podejmuje m.in. wysiłki, aby swe najświeższe ustalenia w zakresie dziejów najnowszych przenieść „pod strzechy”.
Komunikaty
Mazursko-Warmińskie, 2009, nr 4(266)
1 J. Jasiński, Olsztyńskie środowisko historyczne 1945–1997, Komunikaty Mazursko-Warmińskie (dalej: KMW),
1998, nr 1, ss. 86–95.
2 S. Kalembka, Badania historyczne w ośrodku olsztyńskim – stan i postulaty, KMW, 2002, nr 1, s. 14.
Waldemar Brenda
OLSZTYŃSKIE ŚRODOWISKO HISTORYCZNE W BADANIACH
NAJNOWSZYCH DZIEJÓW WARMII I MAZUR (1945–1989/1990).
SPOJRZENIE NA OSTATNIE DWUDZIESTOLECIE
Na początku lat dziewięćdziesiątych powstała w Olsztynie Wspólnota Kulturowa „Borussia”, wydawca licznych tytułów książkowych z zakresu historii i kultury, przede wszystkim zaś perio-dyku pt. „Borussia”. Na jego łamach pojawiła się próba ponownego określenia stosunku współ-pracowników borussiańskiej wspólnoty do przeszłości regionu, także tej tużpowojennej. Tu również istotny udział mieli autorzy z innych ośrodków. W tym samym mniej więcej czasie wśród byłych działaczy „Solidarności” (tej z lat osiemdziesiątych) powstało Stowarzyszenie Re-presjonowanych w Stanie Wojennym Regionu Warmińsko-Mazurskiego „Pro Patria”. Stowarzy-szenie bardzo szybko przestało się ograniczać do pracy o charakterze środowiskowym i działań upamiętniających poszczególne rocznice patriotyczne, a stało się inicjatorem udokumentowania dziejów NSZZ „Solidarność” na Warmii i Mazurach w latach 1980–1989.
Powstaje jednak pytanie, czy należy pojęcie „olsztyńskie środowisko historyczne” ogra-niczać do osób bezpośrednio związanych z tym miastem? Co z historykami z innych ośrodków uniwersyteckich, którzy uczestniczą w pracach olsztyńskich instytucji, stale publikują na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich”, „Ech Przeszłości” czy „Borussii”? Ale przecież chodzi nie tylko o środowiska akademickie. Czy z pojęciem „olsztyńskiego środowiska” nie powinno się w jakiś sposób powiązać warmińskiej i mazurskiej prowincji? Tam (choć z punktu widzenia autora niniejszego artykułu powinno być napisane – „tu”, czyli u nas), w tej Polsce gminnej i po-wiatowej, od 1995 r. zaczęły powstawać regionalne periodyki tematycznie skupione na lokalnej historii. W wielu z nich publikują autorzy z Olsztyna. Czy teksty na temat Giżycka, Pisza, Wę-gorzewa, Szczytna, Działdowa czy Ełku zamieszczane przez pracowników OBN albo Uniwer-sytetu w „Masovii”, „Znad Pisy”, „Studiach Angerburgicach”, „Mrągowskich Studiach Humani-stycznych”, „Roczniku Mazurskim”, „Roczniku Działdowskim” lub „Roczniku Ełckim” powsta-łyby, gdyby nie swoiste zamówienie kierowane przez te lokalne środowiska do zawodowych hi-storyków? Wydaje się, że ten mechanizm działa również w drugą stronę. Należy uznać oddzia-ływanie Olsztyna, dzięki czemu w lokalnych „środowiskach” możliwe było przeprowadzenie określonych badań (iluż studentów historii przychodzi do Muzeum Ziemi Piskiej z zadaniem zleconym przez olsztyńskich promotorów, aby pisali o swej „małej ojczyźnie”!), a także konfe-rencji naukowych. Z własnego, piskiego podwórka mogę wskazać bardzo pozytywny przykład takiej współpracy z olsztyńską delegaturą (ale także oddziałami białostockim i gdańskim) Insty-tutu Pamięci Narodowej, zawsze otwartą na propozycję zorganizowania w Piszu wspólnej kon-ferencji (odbyło się sześć konkon-ferencji na temat Warmii i Mazur po 1945 r.) i z Ośrodkiem Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie (trzy konferencje z cyklu „Pogranicza”). Może na-leżałoby uwzględnić to zróżnicowanie instytucjonalne i geograficzne, by mówić o wielu „środo-wiskach” olsztyńskich (w znaczeniu regionalnym), zamiast o „środowisku”?
Zawężając niniejsze rozważania do historyków olsztyńskich, związanych z tutejszymi in-stytucjami i tu przez część życia mieszkających, miałbym świadomość pozostawienia gdzieś na uboczu wielu osób i wielu publikacji, bez których nasza wiedza o najnowszych dziejach regionu nadal pozostawałaby szczątkowa. Aby więc ukazać wkład „olsztyńskiego środowiska” na szerszym tle, w niektórych przypadkach przytoczę również publikacje ukazujące się w regionie oraz poza Warmią i Mazurami.
Druga wątpliwość – to zakres czasowy artykułu. Chcąc całościowo podsumować wkład olsztynian w badania nad historią lat 1945–1989/1990, należałoby najpierw przytoczyć, a potem choćby wstępnie omówić dorobek także okresu tzw. Polski Ludowej, a to sprawiłoby, że z artykułu – siłą rzeczy dosyć pobieżnego – powstałaby książka. I kto wie, być może taka książka powinna powstać, wymaga jednak pogłębionych, wielopłaszczyznowych badań z zakresu historii historio-grafii. Stąd kolejne samoograniczenie autora wynika ze skoncentrowania się na ostatnich
dwu-dziestu latach, czyli badaniach prowadzonych po 1989/ 1990 r. Wprawdzie cezura lat 1989/1990 wydaje się oczywista, ale żeby ją jeszcze bardziej uwiarygodnić, posłużę się artykułem opubliko-wanym niedawno przez Kazimierza Wajdę.
Próbę analizy, w jaki sposób tematyka tzw. Polski Ludowej znalazła odzwierciedlenie na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich” z uwzględnieniem podziału na okres przed i po 1990 r., podjął Kazimierz Wajda w jubileuszowym numerze tego periodyku z 2007 r. Wycho-dząc od ilościowego zestawienia miejsca przeznaczonego w czasopiśmie na okres „Polski Ludowej”, zauważył, że w latach 1957–1989 było to 2000 stron druku, zaś w okresie szesnastu lat III Rzeczy-pospolitej – 1300 stron. Wskazuje to na wyraźny wzrost znaczenia tej problematyki w badaniach lokalnego środowiska historycznego. Autorami tych opracowań są nie tylko historycy olsztyńscy, ale stale – lub doraźnie – współpracujący z periodykiem badacze z innych ośrodków akademickich, dzięki czemu ów krąg osób zajmujących się regionem ulega poszerzeniu. Wróćmy jednak do publi-kacji w „Komunikatach Mazursko-Warmińskich”. Dysproporcje między badaniami w okresie PRL a czasami współczesnymi jeszcze wyraźniej widać przy uwzględnieniu kryterium tematycznego. W czasach PRL autorzy niezbyt często podejmowali tematykę historii politycznej (13%). Tylko jedenaście pozycji zamieszczonych na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich” dotyczy-ło tej problematyki. Wśród olsztyńskich autorów zajmowali się nią m.in.: Edmund Wojnowski3, Kazimierz Rokoszewski4, Tadeusz Baryła5 i Bohdan Łukaszewicz6.
Najwięcej uwagi poświęcano w miarę neutralnym (tak się przynajmniej mogło wydawać) sprawom oświaty, nauki i kultury (39%) i gospodarki (29%). W zakresie gospodarki szczególnie wiele uwagi zajmowało rolnictwo, przy czym należy zwrócić uwagę na artykuł Bohdana Wila-mowskiego, opublikowany na fali Października’56, w którym ukazano negatywny wpływ kolek-tywizacji rolnictwa na gospodarkę chłopską województwa olsztyńskiego7.
Sprawom ludnościowym poświęcono 10% miejsca, przy czym były to głównie opraco-wania wskazujące na procesy demograficzne, niekiedy – jak wskazuje K. Wajda – pozbawione „dłuższej perspektywy historycznej”8. Dopiero przełom roku 1980 pozwolił na opublikowanie ważnych artykułów poświęconych ludności autochtonicznej. Spośród ich czterech autorów, jeden – Tadeusz Baryła reprezentował środowisko olsztyńskie9.
Inaczej wygląda zainteresowanie powojenną historią regionu, gdy przeanalizujemy zawar-tość „Komunikatów Mazursko-Warmińskich” po upadku komunizmu. Z 1300 stron druku, jaki „zabrała” tematyka tzw. Polski Ludowej, aż 670 (ponad połowa!) dotyczyło właśnie dziejów poli-tycznych, głównie jednak pierwszego powojennego dziesięciolecia. Oczywiście zajmowali się tymi sprawami nie tylko autorzy olsztyńscy, ale i tak zestawienie ilościowe dotyczące jednego tylko pe-riodyku pokazuje daleko idącą zmianę w badaniach, jaka nastąpiła po przełomie lat 1989/1990.
3 E. Wojnowski, Grupa Operacyjna Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów i Ministerstwa Przemysłu na Prusy
Wschodnie, KMW, 1996, nr 4, ss. 552–557; idem, Z dziejów Polskiej Partii Socjalistycznej na Warmii i Mazurach w latach 1945–1948, KMW, 1965, nr 4, ss. 581–602.
4 K. Rokoszewski, Rola Polskiej Partii Robotniczej w kształtowaniu władzy ludowej i procesie integracji na Mazurach
i Warmii w latach 1945–1947, KMW, 1962, nr 2, ss. 337–356.
5 T. Baryła, Działalność Polskiego Związku Zachodniego w Okręgu Mazurskim, KMW, 1984, nr 3, ss. 265–276. 6 B. Łukaszewicz, Straty obozu lewicy rewolucyjnej w województwie olsztyńskim w latach 1945–1950. Materiały
bio-graficzne, KMW, 1982, nr 1–2, ss. 17–49.
7 B. Wilamowski, Hamulce rozwoju gospodarki chłopskiej województwa olsztyńskiego po roku 1945, KMW, 1957,
nr 3, ss. 154–163.
8 K. Wajda, Dzieje XIX i XX wieku na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich”, KMW, 2007, nr 3, s. 400. 9 T. Baryła, Pierwsze badania socjologiczne nad problemem polskiej ludności rodzimej na Warmii i Mazurach w świetle
Dlatego, nie deprecjonując dorobku historyków olsztyńskich sprzed tej daty, skoncentruję się na omówieniu właśnie tych ostatnich dwudziestu lat.
Analiza publikacji, do których udało mi się sięgnąć podczas przygotowywania tego artykułu, pozwala wyodrębnić w olsztyńskich badaniach nad historią regionu kilka obszarów za-interesowań.
2. Armii Czerwona na Warmii i Mazurach
W styczniu 1945 r. na froncie wschodnim rozpoczęła się ofensywa, która doprowadziła do opanowania terytorium Prus Wschodnich przez Armię Czerwoną. Przetoczenie się frontu, a na-stępnie kilkumiesięczną obecność wojsk radzieckich na Warmii i Mazurach możemy uznać za jeden z tych czynników, które – obok samego wybuchu wojny oraz międzynarodowych decyzji politycznych podjętych w latach 1943–1945 – miały szczególny wpływ na dalsze losy regionu. I nie chodzi tu wyłącznie o przebieg działań wojennych, związanych z przejściem frontu radziec-ko-niemieckiego. Przez kilka miesięcy 1945 r. radzieckie komendantury wojenne sprawowały tu faktyczną władzę, a także później administrowały niektórymi majątkami. Radziecka obecność pozostawiła w pamięci obraz wywożenia ludzi, inwentarza i majątku ruchomego do ZSRR, obraz nieszczęść spotęgowanych gwałtami i rabunkami. Tematyka ta dopiero w latach dziewięćdziesią-tych mogła stać się przedmiotem nie tyle zainteresowania, ale i publikacji olsztyńskich history-ków. Symptomatyczne pod tym względem jest kalendarium wydane przez Bohdana Łukaszewi-cza w 1989 r., a więc na granicy „starej” i „nowej” epoki. Tytuł książki – O nową Polskę. Z dziejów aparatu bezpieczeństwa i porządku publicznego na Warmii i Mazurach w latach 1945–1950 zna-mionuje jeszcze „czasy PRL”, ale już informacje o „bandytach w mundurach Armii Czerwonej” dokonujących rabunków i gwałtów możemy uznać za jedno z pierwszych, choć jeszcze ostroż-nych, tak wyraźnych wskazań sprawców dziejącego się po wojnie bezprawia w oficjalnej litera-turze historycznej regionu10. O kłopotliwej obecności wojsk radzieckich, także o wzajemnych re-lacjach między tworzącą się polską administracją a komendanturami wojennymi, świadczą dwa fundamentalne wybory dokumentów opublikowane przez Tadeusza Baryłę w latach dziewięć-dziesiątych. Najpierw, w 1994 r. ukazała się książka pt. Warmiacy i Mazurzy w PRL. Wybór doku-mentów. Rok 194511 zawierająca 90 dokumentów, głównie sprawozdań sytuacyjnych starostów, zarządzeń pełnomocnika rządu, protokołów, pism okólnych, instrukcji i zarządzeń, bezcennych dla poznania sytuacji w regionie między styczniem a grudniem 1945 r. Niestety, zapowiadane we wstępie źródła dla kolejnych lat do tej pory się nie ukazały. Do księgarń trafiła natomiast kolejna edycja źródeł dotycząca roku 1945 – Okręg Mazurski w raportach Jakuba Prawina. Wybór doku-mentów 1945 rok12, nie mniej istotna jak poprzednia. Także i w niej sporo miejsca poświęcono obecności żołnierzy radzieckich.
Tym zagadnieniem zajął się także Witold Gieszczyński w artykułach opublikowanych w kraju i za granicą. Gieszczyński nie ograniczył się do przedstawienia zjawiska rabunków i zniszczeń dokonywanych przez żołnierzy Armii Czerwonej na zajmowanych terytoriach
ponie-10 B. Łukaszewicz, O nową Polskę. Z dziejów aparatu bezpieczeństwa i porządku publicznego na Warmii i Mazurach
w latach 1945–1950, Olsztyn 1989.
11 Warmiacy i Mazurzy w PRL. Wybór dokumentów. Rok 1945, przygotował do druku T. Baryła, Olsztyn 1994. 12 Okręg Mazurski w raportach Jakuba Prawina. Wybór dokumentów 1945 rok, przygotował do druku T. Baryła
mieckich13, ale ukazał również problem deportacji do ZSRR obywateli radzieckich, w tym dezer-terów z wojska, którzy po wojnie zostali w regionie. Proces ich wydalania z terenu województwa olsztyńskiego objął 446 osób14. Przy okazji warto wspomnieć o jeszcze jednej publikacji, która wyszła spod ręki znanego olsztyńskiego pisarza i publicysty, zafascynowanego problematyką re-gionalną – Stanisława Piechockiego. Jego książka Olsztyn styczeń 194515, wydana wspólnie przez OBN i Towarzystwo Naukowe im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie w ramach serii Biblio-teki Olsztyńskiej, łączy elementy literatury faktu i opracowania popularnonaukowego, a jednak stanowi istotny wkład w kształtowanie nowego spojrzenia na przełomowe dla historii regionu wydarzenie, jakim było zdobycie Olsztyna przez Armię Czerwoną.
O deportacjach mieszkańców regionu do ZSRR w oparciu o materiał wspomnienio-wy pisał Jan Chłosta16. Nie można zapominać o innych publikacjach, także pozaolsztyńskich,
w których problematyka pierwszych miesięcy obecności wojsk radzieckich na Warmii i Mazurach znalazła odzwierciedlenie. Poruszali ten temat niemal wszyscy historycy zajmujący się okresem 1945–1946. Pisał o tym m.in. Leszek Belzyt w pionierskiej pracy na temat weryfikacji ludności autochtonicznej na Warmii, Mazurach i Powiślu17, powstałej na podstawie jego pracy doktor-skiej przygotowanej jeszcze w latach osiemdziesiątych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Ten temat znalazł również miejsce na łamach lokalnych periodyków „Znad Pisy”18 i „Rocznik Mazurski”19.
3. Początki polskiej administracji i kształtowanie nowego społeczeństwa
Wkrótce po zajęciu Warmii i Mazur przez Armię Czerwoną rozpoczęło się przejmowanie terenu przez przedstawicieli polskiej administracji. Jak już wyżej wspomniałem, nie był to proces łatwy. Z jednej strony towarzyszyła mu obecność radzieckich komendantur (często opóźniają-cych moment przekazania władzy), z drugiej zjawisko szabru i bandytyzmu, i wreszcie napływ urzędników, niekiedy nieprzygotowanych do objęcia funkcji w tak trudnym terenie i budowania tu polskiej państwowości. Obszernie ukazują to dwa tomy dokumentów opublikowanych przez Tadeusza Baryłę. Była o nich mowa już wcześniej. Ale i inni historycy podejmowali tę tematykę. O początkach polskiej administracji w Olsztynie mówił artykuł pracownicy Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie Małgorzaty Gałęziowskiej, poświęcony pierwszemu prezydentowi Olsztyna Bronisławowi Latosińskiemu20. O powstawaniu administracji oraz samorządu gminnego i po-wiatowego pisał także Ryszard Syrwid na przykładzie powiatu olsztyńskiego i gminy Szombork
13 W. Gieszczyński, J. Gancewski, Gewalttaten, Zerstörungen und Verwüstungen von Hab und Gut durch die Rote
Armee im ehemaligen Ostpreuβe nach dem Zweiten Waltkrieg, Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung, 2007, nr 56/1,
ss. 115–129; W. Gieszczyński, Zniszczenia, grabieże i gwałty Armii Czerwonej na Warmii i Mazurach (1945–1946), w: Warmia
i Mazury w 90-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości, pod red B. Gazińskiego, Olsztyn 2009, ss. 41–54.
14 W. Gieszczyński, Akcja wydalania obywateli ZSRR z województwa olsztyńskiego w latach 1946–1950, KMW, 1995, nr 4. 15 S. Piechocki, Olsztyn styczeń 1945. Portret miasta, Olsztyn 2000.
16 J. Chłosta, Deportacje ludności cywilnej Prus Wschodnich do pracy w głąb ZSRR w 1945r. (na podstawie
wspo-mnień), Rocznik Mazurski, 2004, t. VIII, ss. 123–167.
17 L. Belzyt, Między Polską a Niemcami. Weryfikacja narodowościowa i jej następstwa na Warmii, Mazurach i Powiślu
w latach 1945–1950, Toruń 1996.
18 W. Brenda, O Armii Czerwonej na Warmii i Mazurach, Znad Pisy, 2002, nr 11, ss. 126–146.
19 R. W. Pawlicki, Radzieckie komendantury wojenne i obecność Armii Czerwonej na pograniczu
mazursko-kurpiow-skim w latach 1945–1947, Rocznik Mazurski, 2009, t. XIII, ss. 78–106.
(Wrzesina)21. W 1999 r. absolwentka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego Ewa Stefańska opublikowała w „Znad Pisy” artykuł o początkach administracji powiatowej w Piszu, którego podstawą była jej praca przygotowywana na uczelni22. Z kolei pierwsze dziesięciolecia funkcjono-wania administracji i Rad Narodowych w powiatach Szczytno i Nidzica znalazły odzwierciedle-nie w artykułach zamieszczonych na łamach tamtejszego „Rocznika Mazurskiego”23.
Tematyka pierwszych lat powojennych w ujęciu społeczno-gospodarczym i społeczno-kul-turalnym w odniesieniu do Szczytna, Nidzicy, Węgorzewa i Giżycka dość regularnie pojawiała się w artykułach Ryszarda Tomkiewicza publikowanych na łamach lokalnych periodyków naukowych i popularnonaukowych: „Studiów Angerburgiców”24, „Rocznika Mazurskiego”25, „Masovii”26 i „Mrą-gowskich Studiów Humanistycznych”27. Na marginesie warto wspomnieć o ważnej roli tych lokal-nych wydawnictw w zakresie badań i popularyzacji wiedzy o przeszłości regionu. Ich znaczenie nie wyczerpuje się wraz z udostępnianiem miejsca na publikacje historyków olsztyńskich, ponieważ wokół zespołów redakcyjnych powstają prawdziwe środowiska, które podejmują trud poszuki-wań związanych z przeszłością. O roli tych czasopism i związanych z nimi historyków w pozna-waniu najnowszych (i nie tylko najnowszych) dziejów poszczególnych „małych ojczyzn” pisał niedawno Jan Chłosta na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich”28. W przytaczanych wyżej artykułach Tomkiewicza, publikowanych w regionalnych periodykach, pojawia się również problematyka tzw. życia codziennego. Możemy ją odnaleźć także w materiałach pokonferencyj-nych, prezentujących dorobek kolejnych sesji naukowych z cyklu „Życie codzienne...” od lat orga-nizowanych w Olsztynku. Pierwsza została zorganizowana w 1996 r. i znalazł się tam artykuł do-tyczący życia codziennego w Olsztynie po zakończeniu wojny29.
4. Przemieszczenia ludności
Konsekwencją przyłączenia Warmii i Mazur do Polski stały się zmiany demograficz-ne. Jeszcze przed nadejściem Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. większa część mieszkańców
21 R. Syrwid, Inspekcja Zarządu Gminy Szombork (Wrzesina) w 1948 roku. Przyczynek do dziejów samorządu
teryto-rialnego województwa olsztyńskiego, KMW, 1998, nr 2, ss. 221–230; idem, Protokół inspekcji powiatu olsztyńskiego z 1945 roku,
KMW, 2004, nr 3, ss. 387–425.
22 E. Stefańska, Starostwo Powiatowe w Piszu 1945–1950. Organizacja i funkcjonowanie, Znad Pisy, 1999, nr 8, ss. 100–120. 23 B. Wykowski, Działalność Waltera Późnego w latach 1945 -1949 na terenie powiatu szczycieńskiego, Rocznik
Mazurski, 2005, t. IX, ss. 98–106; M. Nowotka, D. Nowotka, Gmina Rozogi w latach 1945–1954. Kształtowanie się
admini-stracji i władz terenowych oraz sprawy ludnościowe, Rocznik Mazurski, 2007, t. XI, ss. 66–77; M. Nowotka, Zarys funkcjo-nowania Gromadzkiej Rady Narodowej w Dąbrowach, gmina Rozogi, w latach 1954–1961, Rocznik Mazurski, 2008, t. XII,
ss. 139–149; S. Ambroziak, Okręg Jedwabna w pierwszych latach powojennych (1945–1954), Roczni Mazurski, 2008, t. XII, ss. 58–86.
24 R. Tomkiewicz, Życie codzienne w Węgorzewie w latach 1945–1950, Studia Angerburgica, 2000, t. 5, ss. 60–73;
idem, Kształtowanie się nowego społeczeństwa w powojennym Węgorzewie, Studia Angerburgica, 2002, t. 7, ss. 83–89.
25 R. Tomkiewicz, „Bitwa o handel” w powiecie szczycieńskim, Rocznik Mazurski 1996, t. 1, ss. 42–49; idem, Szczytno
1945–1946, Rocznik Mazurski, 1998, t. 3, ss. 66–80; idem, Z życia kulturalno- oświatowego Szczytna 1948–1950, Rocznik
Mazurski 2002, t. 7, ss. 86–90.
26 R. Tomkiewicz, Trudne lata powojenne. Giżycko 1945–1949, cz. I, Masovia, 1997, t .1; cz. II, Masovia, 1999, t. 2;
idem, „Walka ze spekulacją” w Giżycku 1947–1950, Masovia, 2000, t. 3.
27 R. Tomkiewicz, Mrągowo w latach 1945–1947, Mrągowskie Studia Humanistyczne, 2005, t. 1, ss. 69–88. 28 J. Chłosta, Przeszłość Warmii i Mazur na łamach naukowych czasopism regionalnych powstałych po 1989 roku,
KMW, 2007, t. 3, ss. 417–454. Por. też recenzję pierwszych numerów Znad Pisy autorstwa G. Białuńskiego, Borussia, 2007, nr 14, ss. 348–349.
29 R. Tomkiewicz, Życie codzienne w powojennym Olsztynie 1945–1946. Życie codzienne na dawnych ziemiach
została ewakuowana. Nie zawsze ucieczka przed frontem kończyła się powodzeniem i ludzie w najstraszliwszych warunkach, bo dyktowanych wojennym bestialstwem, wracali do domów. Po objęciu administracji przez przedstawicieli Rządu Tymczasowego pojawił się więc problem ludności niemieckiej. Decyzje międzynarodowe uznały konieczność wysiedlenia Niemców na Zachód. Ludność pochodzenia polskiego mogła pozostać i miała być poddana wpływom repolo-nizacyjnym. Na miejsce wysiedlonych po wojnie zaczęli napływać Polacy z tzw. Ziem Dawnych oraz z terenów utraconych na rzecz ZSRR. W 1947 r. na Warmii i Mazurach znaleźli się Ukraińcy, zmuszeni do opuszczenia swych rodzimych stron w ramach akcji „Wisła”.
Fundamentalne prace na temat kształtowania się nowego społeczeństwa wyszły spod pióra m.in. związanego z Instytutem Zachodnim w Poznaniu Andrzeja Saksona30, Leszka Belzyta, Grzegorza Straucholda i innych. Ale ta problematyka znalazła także odzwierciedlenie w olsztyń-skich badaniach.
W grudniu 2000 r. z inicjatywy OBN i Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego została zorganizowana konferencja poświęcona m.in. tematyce wysiedleń. Jej plonem była książka Wy-siedlać czy repolonizować? Dylematy polskiej polityki wobec Warmiaków i Mazurów po1945 roku pod redakcją Tadeusza Filipkowskiego i Witolda Gieszczyńskiego31. Książka składa się z dwóch części. W pierwszej zamieszczono sześć wygłoszonych podczas obrad referatów, w drugiej – ma-teriały źródłowe. Autorzy wystąpień (Andrzej Sakson, Tadeusz Filipkowski, Bożena Domagała, Jan Chłosta, Andrzej Kopiczko, Ryszard Tomkiewicz, Joanna Szydłowska) próbowali przedsta-wić tytułowy dylemat („wysiedlać czy repolonizować?”) z różnych punktów widzenia – władz lokalnych, instytucji oświatowych, Kościoła, ludności miejscowej. Konkluzja wydaje się wspólna – akcja repolonizacyjna Warmiaków i Mazurów zakończyła się niepowodzeniem ze względu na rozliczne błędy popełniane przez władze komunistyczne. Jednym z nich było potraktowa-nie ludności miejscowej w sposób przedmiotowy, instrumentalny.Problematyka wysiedleń Niemców w latach czterdziestych pojawiła się m.in. w wyborze dokumentów opublikowanym przez W. Gieszczyńskiego32, w jego artykule na temat roli PUR w akcji przesiedlania ludności nie-mieckiej33 oraz w artykułach Janusza Jasińskiego34 (tu w zestawieniu z szerokim tłem ukazującym wysiedlenia dokonywane przez Niemców podczas II wojny światowej) i Anny Kostrzewy. W tym ostatnim artykule ukazano zjawisko powojennych wysiedleń ludności niemieckiej z perspekty-wy miasta powiatowego35. Wydaje się, że brakuje dotąd badań, które pozwoliłyby przeanalizować tamte wydarzenia niejako „od dołu”, w mikroskali. Artykuł A. Kostrzewy możemy uznać za jeden z takich pozytywnych przykładów zapełniania istniejącej luki.
Na opuszczone przez Niemców gospodarstwa przybywali nowi polscy osadnicy, m.in. przesiedleńcy z utraconych przez Polskę Kresów Wschodnich. Sprawa oczywiście nie była tak prosta. Niekiedy osadnicy wybierali gospodarstwa, gdzie mieszkali dotychczasowi
właści-30 A. Sakson, Mazurzy – społeczność pogranicza, Poznań 1990; idem, Stosunki narodowościowe na Warmii
i Mazurach 1945–1997, Poznań 1998.
31 Wysiedlać czy repolonizować? Dylematy polskiej polityki wobec Warmiaków i Mazurów po 1945 roku, pod red.
T. Filipkowskiego i W. Gieszczyńskiego, Olsztyn 2001, 164 ss.
32 Wysiedlenie Niemców z województwa olsztyńskiego po II wojnie światowej (Wybór dokumentów archiwalnych z lat
1945–1948), oprac. W. Gieszczyński, „Echa Przeszłości”, 2000, nr 1.
33 W. Gieszczyński, Udział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w akcji przesiedlania ludności niemieckiej z Warmii
i Mazur po zakończeniu II wojny światowej, w: Ludność niemiecka na ziemiach polskich w latach 1939–1945 i jej powojenne losy. Materiały z konferencji, red. W. Jastrzębski, Bydgoszcz 1995.
34 J. Jasiński, Tragedia wysiedleń i perspektywy pojednania polsko-niemieckiego, Borussia, 1997, nr 14, ss. 215–221;
idem, Wysiedlenia Polaków i Niemców – z perspektywy półwiecza, Studia Warmińskie, 1996 [druk: 1997], t. 33, ss. 251–258.
ciele. Zdarzało się, że Mazurzy czy Warmiacy po powrocie z wojennej tułaczki nie mogli już odzyskać własnej posiadłości. Wiele było okazji do nadużyć i łamania prawa. W 1999 r. w serii „Rozprawy i Materiały” Ośrodka Badań Naukowych ukazała się monografia Witolda Gieszczyń-skiego na temat roli Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w procesach osadniczych na Warmii i Mazurach36. Wnikliwa lektura pozwala dostrzec w książce coś więcej niż tylko publikację o PUR. Była to bowiem próba szerszego opracowania problemu osadnictwa w pierwszych latach po II wojnie światowej. Poznajemy z niej nie tylko pracę PUR, ale wiele procesów osadniczych, typowych dla Warmii i Mazur. Osadnictwem zajmował się także Ryszard Tomkiewicz, publiku-jąc na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich” tekst przyczynkarski o osadnictwie po-wodzian z Mazowsza w latach 1947–194837.
Na marginesie warto wspomnieć o wkładzie środowisk lokalnych w poznawanie tej pro-blematyki. W 2001 r. Marta Gadomska opublikowała artykuł o osadnictwie w powiecie piskim po 1945 r.38 Tematem zmian demograficznych i narodowościowych w rejonie Pasymia zajął się Bogumił Wykowski39.
Niektóre publikacje stawiają sobie za cel wskazanie wpływu określonych grup przesie-dleńców na rozwój regionu. Szczególnie chętnie eksploatowany jest wątek przybyszów z Wi-leńszczyzny, chyba ze względu na swoisty kod kulturowy, jaki reprezentowali „wilniucy”. Swoją kresową specyfikę przywieźli z utraconej ojcowizny, by „oddać” ją następnie w procesie tworze-nia nowego społeczeństwa. Tego zjawiska i tej społeczności dotyczą zarówno prace socjologów40, jak również historyków i historyków kultury41.
Niektóre publikacje dotyczą problematyki ludności rodzimej42 oraz relacji między ludno-ścią napływową a autochtoniczną (więcej uwagi poświęcę tym publikacjom przy okazji omawiania kwestii wyznaniowych), przesiedleń Ukraińców w ramach akcji „Wisła”, a także polityki państwa wobec problemów związanych z tymi procesami. Wśród opracowań dotyczących tego zagadnienia warto wymienić edycję dokumentów wytworzonych przez PZPR, ukazujących, w jaki sposób partia władzy postrzegała sprawy ludności autochtonicznej kilka lat po „przełomie październikowym”43.
Problematyką ludności niemieckiej w regionie zajmowała się Bożena Domagała44. Jej książka o mniejszości niemieckiej jest wprawdzie rozprawą socjologa, ale znaleźć w niej możemy tak wiele treści cennych dla historyka, że również jej praca nie powinna tu zostać pominięta.
Dla poznania dziejów ludności ukraińskiej przesiedlonej do województwa olsztyńskie-go w 1947 r. istotny wydaje się artykuł Witolda Gieszczyńskieolsztyńskie-go opublikowany w tomie VIII
36 W. Gieszczyński, Państwowy Urząd Repatriacyjny w osadnictwie na Warmii i Mazurach (1945–1950), Olsztyn
1999, 172 ss.
37 R. Tomkiewicz, Osiedlenie powodzian z Mazowsza na terenie województwa olsztyńskiego 1947–1948, KMW, 1999,
nr 2, ss. 197–213.
38 M. Gadomska, Osadnictwo w powiecie Pisz w latach 1945–1950. Wybrane zagadnienia, Znad Pisy, 2001, nr 10, ss. 154–180. 39 B. Wykowski, Zmiany demograficzne i narodowościowe w Pasymiu i gminie Pasym pod drugiej wojnie światowej,
Rocznik Mazurski, 2003, t. VII, ss. 91–101.
40 H. Murawska, Przesiedleńcy z Kresów Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej w Olsztyńskiem, Olsztyn 2000. 41 Wilno – Olsztyn. Kontynuacja tradycji kulturalnej, Studia i Materiały Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie,
nr 38, Olsztyn 1992; por. też artykuły J. Sikorskiego i H. Murawskiej w:Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur,
pod red. B. Domagały i A. Saksona, Olsztyn 1998.
42 M. Gałęziowska, Przyczyny marginalizacji ludności autochtonicznej na Warmii i Mazurach w okresie PRL,
w: Kultura grup mniejszościowych i marginalnych, red. L. Dyczewski, Lublin 2005, ss. 127–138.
43 B. Łukaszewicz, Problemy ludności autochtonicznej na Warmii i Mazurach w roku 1960 w ocenie wojewódzkiego
aparatu partyjnego, KMW, 1999, nr 2, ss. 245–260.
44 B. Domagała, Mniejszość niemiecka na Warmii i Mazurach. Rodowód kulturowy, organizacja, tożsamość, Olsztyn
„Zeszytów Naukowych” WSP w Olsztynie45. Tą tematyką zajmował się także w swych artyku-łach Igor Hrywna46. Jeden z nich został zamieszczony w pracy zbiorowej pod redakcją Bożeny Domagały i Andrzeja Saksona, która ukazała się w Olsztynie w 1998 r.47, poruszającej proble-matykę tożsamości kulturowej mieszkańców Warmii i Mazur. Opublikowane w niej rozprawy dotyczące problematyki ukraińskiej pozwalają ujrzeć przedmiot badań w aspekcie socjologicz-nym. Warto także zwrócić uwagę na artykuł Andrzeja Rackiego48 dotyczący zmian w świadomo-ści Ukraińców na Warmii i Mazurach na przestrzeni pięćdziesięciolecia, jakie upłynęło od akcji „Wisła”. O ludności ukraińskiej pisała też Anna Korzeniewska-Lasota49 oraz badacze niezwiąza-ni bezpośredniezwiąza-nio z Olsztynem50.
Kwestię późniejszych losów przesiedleńców możemy odnaleźć w wyborze źródeł dokona-nym przez Bohdana Łukaszewicza i opublikowadokona-nym pod tytułem Kwestia ukraińska na Warmii i Mazurach w latach 1955–195851. Przytoczone przez Łukaszewicza dokumenty wskazują na zmiany w polityce państwa wobec ludności ukraińskiej, jakie nastąpiły w drugiej połowie lat pięćdziesią-tych, a także na stopniowe ożywienie i przełamywanie bariery strachu w środowisku ukraińskim.
Warto też zwrócić uwagę na społeczność żydowską. Obecnością tej grupy narodowo-ściowej w województwie olsztyńskim zainteresowali się Renata Gieszczyńska i Witold Giesz-czyński52. Z dokonanej przez nich analizy dostępnych archiwaliów wynika, że w Okręgu Mazur-skim w początkach 1946 r. mieszkały 153 osoby utożsamiające się ze społecznością żydowską. W kwietniu 1947 r. było ich już 288. Część z nich przybyła z utraconych przez Polskę Kresów, część z Ludowego Wojska Polskiego bądź została oddelegowana służbowo. Znaleźli się i tacy, którzy przetrwali hitlerowskie obozy. W Olsztynie powstał Okręgowy Komitet Żydowski. Autorzy próbowali przyjrzeć się stereotypowi „Żyda w UB”. Rzeczywiście, w kadrze kierowniczej WUBP w Olsztynie dostrzegli pewną nadreprezentację funkcjonariuszy pochodzenia żydowskie-go. Od połowy 1947 r. (pogrom kielecki) liczebność Żydów w Olsztyńskiem zaczęła się zmniej-szać, głównie ze względu na wyjazdy do Palestyny; w marcu 1949 r. było to 119 osób.
6. Problematyka wyznaniowa
Stosunki religijne na Warmii i Mazurach to temat, który wciąż daleki jest od wyczer-pania. Wprawdzie całkiem pokaźna liczba publikacji na ten temat sprawia wrażenie poważ-nego zaawansowania badań, a jednak całe obszary pozostają dalekie od pełpoważ-nego poznania. Jak
45 W. Gieszczyński, Osadnictwo ludności ukraińskiej na terenie województwa olsztyńskiego w ramach akcji „Wisła”,
Zeszyty Naukowe WSP w Olsztynie, VIII, Prace Historyczne, z. 1, Olsztyn 1997.
46 I. Hrywna, Mniejszość ukraińska w województwie olsztyńskim w latach 1947–1970, Biuletyn Naukowy [ART
Olsztyn], 1990, nr 2, ss. 153–159.
47 Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, pod red. B. Domagały i A. Saksona, Olsztyn 1998. 48 A. Racki, Ewolucja zmian w świadomości i języku Ukraińców Warmii i Mazur w latach 1947–1993, w: W kręgu
kultury ukraińskiej, red. W. Piłat, Olsztyn 1993.
49 A. Korzeniewska-Lasota, Ukraińcy na Warmii i Mazurach w latach 1947–1970, Olsztyn 2007.
50 I. Hałagida, Ukraińcy na zachodnich i północnych ziemiach Polski 1947–1957, Warszawa 2002; Członkowie
ukra-ińskiego podziemia na Warmii i Mazurach po 1947 roku, Echa Przeszłości, 2004, t. 5; Z Chełmszczyzny na Warmię i Mazury. Przyczynek do losów ukraińskiego duchowieństwa przesiedlonego w ramach akcji „Wisła” w 1947 r., Znad Pisy, 2002, nr 11;
R. Lichacz, Proces osiedleńczy ukraińskiej ludności z akcji „Wisła” w powiecie węgorzewskim, Studia Angerburgica, 2006, t. 11; R.W. Pawlicki, Proces osiedleńczy ludności ukraińskiej w ramach akcji „Wisła” w powiatach nidzickim, piskim i szczycieńskim, Rocznik Mazurski, 2008, t. XII.
51 B. Łukaszewicz, Kwestia ukraińska na Warmii i Mazurach 1955–1958, KMW, 1998 nr 4, ss. 619–682.
52 R. Gieszczyńska, W. Gieszczyński, Żydzi na Warmii i Mazurach po II wojnie światowej. Zarys problematyki,
w tej materii wygląda udział historyków olsztyńskich? W czerwcu 2001 r. z inicjatywy Mazur-skiego Towarzystwa Ewangelickiego zorganizowano w Mikołajkach konferencję z udziałem hi-storyków, socjologów, ale także literatów i duchownych ewangelickich, zainteresowanych pro-blematyką społeczności ewangelickiej. Pokłosiem tej konferencji była książka Ewangelicy na Warmii i Mazurach53. Jak pisał w recenzji książki ks. prof. Andrzej Kopiczko, była to „publika-cja długo oczekiwana i jako taka wymaga oceny według nieco odmiennych kryteriów. Dotych-czas żaden z polskich autorów nie podjął się wieloaspektowego opracowania historii tej wspól-noty”54. Z zakresu interesującej nas historii lat 1945–1989 możemy znaleźć w książce i próbę historycznoliterackiego ukazania dziejów parafii ewangelickiej w warmińskim Olsztynie (Erwin Kruk, Ewangelicy olsztyńscy w okresach totalitaryzmu i wymiany ludnościowej XX wieku), i próbę podsumowania dotychczasowych badań na temat ewangelików na Warmii i Mazurach w latach 1945–1990 dokonaną przez blisko współpracującego z Olsztynem socjologa Andrzeja Saksona, a także opracowania socjologiczne dotyczące etosu ewangelików (Bożena Domagała) i ich toż-samości (Alfred Czesla). Kolejna sesja z inicjatywy MTE została zorganizowana w październi-ku 2007 r. z okazji 130-lecia budowy i poświęcenia olsztyńskiego kościoła Chrystusa Zbawiciela. Uczestniczyli w niej m.in. przedstawiciele olsztyńskiego środowiska naukowego: Janusz Jasiński, Grzegorz Jasiński, Alfred Czesla oraz spoza Olsztyna – Janusz Małłek, Andrzej Sakson, Andrzej Friszke. Także i wtedy ukazało się zbiorowe opracowanie pt. Ewangeliccy duchowni i parafianie. Powojenne lata w Olsztynie i na Mazurach (Olsztyn 2007)55. Warto przypomnieć, że Erwin Kruk jest autorem jeszcze innych publikacji – może trudno je uznać za stricte naukowe, ale są to nie-wątpliwie ważne prace – na temat dziejów olsztyńskich ewangelików56.
W ostatnich latach powojennym losom mazurskich ewangelików nieco uwagi poświęcił Grzegorz Jasiński. Do swych znakomitych opracowań na temat tej społeczności, ale w odniesie-niu do okresu wcześniejszego (przed 1945 r.), dodał kilka ciekawych artykułów, w tym niektóre o charakterze przyczynkarskim57. Jeden z nich, dotyczący ewangelików w powiecie Szczytno po II wojnie światowej, został opublikowany w najnowszej monografii tego powiatu, przygotowa-nej do druku pod wspólną redakcją Grzegorza Jasińskiego, Zbigniewa Kudrzyckiego i Andrzeja Misiuka58. Jest to pozytywny przykład współpracy środowisk historycznych – olsztyńskiego i lokalnego. Z kolei Dominik Krysiak kilka opracowań poświęcił ewangelikom w Mikołajkach. W publikowanych na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich” i w giżyckiej „Masovii” artykułach zajął się dziejami tamtejszej parafii Świętej Trójcy59 i Muzeum Reformacji, którego początki i wieloletnia działalność wiązała się z osobą pastora Władysława Pilcha-Pilchowskiego60.
53 Ewangelicy na Warmii i Mazurach. Dzieje i współczesność, pod red. E. Kruka, Olsztyn 2001, ss. 158.
54 Recenzja autorstwa A. Kopiczko ukazała się w: „Komunikaty Mazursko- Warmińskie”, nr 2, 2002, ss. 302–305. 55 Por. D. Krysiak, Ewangeliccy duchowni i parafianie. Powojenne lata w Olsztynie i na Mazurach. Konferencja naukowa z
okazji jubileuszu 130 lat kościoła ewangelickiego pod wezwaniem Chrystusa Zbawiciela w Olsztynie, KMW, 2007, nr 4, ss. 583–585.
56 M.in. E. Kruk, Ewangelicy w Olsztynie. Z dziejów parafii w latach 1772–2002, Olsztyn 2002.
57 G. Jasiński, Kościół Ewangelicko-Augsburski i jego wierni na Mazurach w latach 1945–1956, w: Kościoły
zakład-nikami czasów. Kościoły protestanckie Niemiec i Polski w XX wieku. Z prac Komisji Historii Kościoła PRE i EDK 1989–1999,
red. B. Krebs, A. Wójtowicz, Warszawa 2003, ss. 215–224; idem, Sprawa pewnego artykułu. Przyczynek do dziejów szwedzkiej
pomocy na Mazurach w 1947 roku, Masovia, 2007, t. 10, ss. 37–61.
58 G. Jasiński, Kościół ewangelicki po 1945 roku, w: Powiat szczycieński. Przeszłość – współczesność, pod red. G.
Jasiń-skiego, Z. Kudrzyckiego, A. Misiuka, Szczytno 2006.
59 D. Krysiak, Z dziejów parafii ewangelicko-augsburskiej pod wezwaniem Świętej Trójcy w Mikołajkach w latach
1945–2006, Masovia, 2008, t. 11, ss. 91–138.
Należy dodać, że przytoczone wyżej opracowania Erwina Kruka o parafii w Olsztynie, Grzego-rza Jasińskiego o Szczytnie i Dominika Krysiaka o Mikołajkach są bodaj jedynymi publikacja-mi na temat historii poszczególnych parafii ewangelickich po zakończeniu II wojny światowej. Na koniec trzeba jeszcze wymienić jedną z najnowszych prac dyrektora Domu Rekolekcyjnego w Gietrzwałdzie ks. Krzysztofa Bielawnego pt. Kościół ewangelicko-augsburski na Warmii i Mazurach po II wojnie światowej w spojrzeniu historyczno-ekumenicznym. Autor, przystępując do pisania tej książki, postawił przed sobą zadanie „wydobycia możliwie wszystkich wątków historycznych na temat relacji zachodzących między ludnością ewangelicką na Warmii i Mazurach a historią zba-wienia ludzi inaczej wierzących, zwłaszcza katolików, by następnie syntetycznie przedstawić oraz logicznie ułożyć owe poglądy i postawy”61. W ten sposób opracowanie ks. K. Bielawnego możemy uznać za pierwszą próbę całościowego przedstawienia powojennych dziejów mazurskich prote-stantów i ich relacji z katolikami. Temat to bardzo ważny, zwłaszcza w świetle ogromnych zmian społeczno-wyznaniowych, jakie nastąpiły w regionie po 1945 r. Wycinek tych wzajemnych sto-sunków, związany z problematyką tzw. sporów o świątynie, znalazł odzwierciedlenie w wydanej w 2002 r. książce Jacka M. Wojtkowskiego62. Ta tematyka pojawiała się także w innych opracowa-niach dotyczących ludności mazurskiej.
Po 1945 r. już nie tylko Warmia, tradycyjnie katolicka, ale i Mazury na skutek zmian demo-graficznych stały się krainą, w której pod względem ilościowym dominują wyznawcy wiary kato-lickiej. To tworzenie nowego oblicza religijnego regionu odbywało się w warunkach przesunię-cia granic i zmian politycznych. Z jednej strony katolicy zajmowali miejsce ludności ewangelickiej, a z tym wiązał się problem miejsc kultu itp., a z drugiej Kościół katolicki, choć dotyczy to także innych wyznań, stał się po wojnie głównym obiektem ataku zideologizowanej władzy. Stąd opisy-wanie jego powojennych dziejów z reguły uwzględnia ten czynnik represji władzy komunistycznej. Wydaje się, że największym dorobkiem może się w tej materii poszczycić ks. prof. Andrzej Kopiczko, spod którego pióra wyszło trzytomowe opracowanie na temat duchowieństwa katolickiego diecezji warmińskiej w latach 1945–1992. Zawiera ono katalog duchowieństwa63, słownik biograficzny obej-mujący imponującą liczbę 1011 nazwisk64 oraz studium prozopograficzne, będące opracowaniem na temat księży jako grupy społecznej65. To pierwsze tego typu opracowanie w naszej historiografii, dzięki któremu otrzymaliśmy całościowy obraz tego środowiska z uwzględnieniem takich elemen-tów życia diecezjalnego, jak: wykształcenie i święcenia, duszpasterstwo i działalność naukowa, upo-sażenia, podatki, emerytury i relacje z władzami państwowymi.
Problem polityki komunistów wobec Kościoła znalazł odzwierciedlenie w dwóch wcześniej-szych książkach tego autora. Jedna dotyczyła stosunków między państwem a Kościołem warmiń-skim w pierwszym powojennym pięcioleciu66, druga – diecezji warmińskiej w polityce wyznanio-wej państwa komunistycznego67. Tematyka wzajemnych relacji państwa i Kościoła, politycznych uwarunkowań działalności duszpasterskiej, a także represji wobec kościelnych instytucji i
ducho-61 K. Bielawny, Kościół ewangelicko-augsburski na Warmii i Mazurach po II wojnie światowej w spojrzeniu
historycz-no-ekumenicznym, Olsztyn 2008.
62 J.M. Wojtkowski, Świątynie ewangelickie przekazane katolikom na Warmii i Mazurach w latach 1972–1992, Olsztyn 2002. 63 A. Kopiczko, Katalog duchowieństwa katolickiego diecezji warmińskiej (1945–1992), Olsztyn 2006.
64 A. Kopiczko, Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej latach 1945–1992, cz. 2: Słownik, Olsztyn 2007. 65 A. Kopiczko, Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1945–1992, cz. 1: Studium prozopograficzne, Olsztyn 2009. 66 A. Kopiczko, Stosunki państwo–Kościół w diecezji warmińskiej w latach 1945–1950, Olsztyn 1994.
wieństwa, pojawiała się też w innych publikacjach68 i referatach69 ks. prof. A. Kopiczki. Część z nich została zamieszczona na łamach dwumiesięcznika „Warmińskie Wiadomości Archidiecezjalne”70.
Na osobną uwagę zasługuje opracowanie ks. Sławomira Brewczyńskiego o rządcy diecezji warmińskiej w latach 1951–1953 ks. Adalbercie (Wojciechu) Zinku71. Ten warmiński duchowny sprawował swą odpowiedzialną funkcję w okresie nasilenia antykościelnej akcji ze strony ko-munistycznego państwa, po usunięciu przez władze dotychczasowego administratora diecezji ks. Teodora Benscha. Symbolem tej polityki państwa wobec Kościoła stało się jednak internowa-nie prymasa Stefana Wyszyńskiego w 1953 r. Ks. Zink internowa-nie podpisał deklaracji Episkopatu akcep-tującej ten czyn, nie wyraził również zgody na odczytanie dokumentu z ambon. Jak pisał prymas Wyszyński, w jego obronie stanął „Niemiec i pies”. W konsekwencji władze również jego posta-nowiły usunąć z diecezji.
O Kościele w czasach stalinowskich pisali również m.in. Grzegorz Jasiński72 i Paweł Letko. Artykuł tego historyka na temat Kościoła katolickiego w powiecie kętrzyńskim w świetle doku-mentów wytworzonych przez aparat bezpieczeństwa73 przed publikacją został wygłoszony podczas konferencji poświęconej stalinizmowi w Polsce północno-wschodniej, która odbyła się w Białym-stoku 23–24 października 2006 r. Interesującym przyczynkiem do dziejów Kościoła warmińskiego w okresie stalinizmu jest też artykuł Ryszarda Tomkiewicza na temat reakcji władz na klątwę wa-tykańską w 1949 r. Według autora, groźba nałożenia klątwy przez Watykan na osoby utożsamiają-ce się z ideologią komunistyczną była korzystna dla ówczesnej władzy, gdyż ułatwiała akcję anty-kościelną. Teraz mogła przyjąć postać odwetu wobec Kościoła i „niepostępowych” księży74.
Na temat Kościoła katolickiego w okresie PRL pisał też ks. Krzysztof Bielawny. Warto wspomnieć o jego książce Niezwyciężone sanktuarium maryjne w Gietrzwałdzie. Wprawdzie w zamiarze była to publikacja przedstawiająca całość dziejów gietrzwałdzkiego sanktuarium, ale na niespełna 40 stron poświęconych dziejom sanktuarium przed 1945 r., przypada ponad 120 stron dotyczących czasów powojennych, przy czym w znacznym stopniu jest to materiał oparty na rzetelnych badaniach archiwalnych, ukazujących m.in. działania władz komunistycznych
68 A. Kopiczko, Władze partyjno-państwowe PRL wobec Kościoła katolickiego na Warmii i Mazurach. Zarys
proble-matyki, w: Stefan Kardynał Wyszyński wobec Ziem Zachodnich i Północnych oraz stosunków polsko-niemieckich. W 100-lecie urodzin Prymasa Tysiąclecia, red. T. Dzwonkowski, Cz. Sękowski, Poznań 2001, ss. 144–155; idem, Represje wobec ducho-wieństwa katolickiego diecezji warmińskiej w okresie Stalinowskim, Echa Przeszłości, 2004, nr 5; idem, O eksmisji Wyższego Seminarium Duchownego „Hosianum” w 1962 roku, Echa Przeszłości, 2009, nr 10, ss. 423–464.
69 Zob. A. Kopiczko, Duchowieństwo Warmii i Mazur w latach stalinizmu – referat wygłoszony na konferencji
„Warmia i Mazury w latach stalinizmu”, zorganizowanej w Olsztynie 15–16 I 2004; idem, Wybrane problemy z dziejów
diecezji warmińskiej po II wojnie światowej – referat wygłoszony na konferencji „Kościół katolicki w Polsce
północno-wschodniej po II wojnie światowej” w Muzeum Ziemi Piskiej w Piszu w 2007 r. (materiały konferencyjne w druku).
70 Tytułem przykładu: A. Kopiczko, Kościół a „Solidarność” na Warmii i Mazurach (1980–1981), Warmińskie
Wiado-mości Archidiecezjalne (dalej: WWA), 2000, nr 45, ss. 86–93; idem, Uwarunkowania polityczne posługi duszpasterskiej w diecezji
warmińskiej bpa Tomasza Wilczyńskiego, WWA, 2006, nr 81, ss. 101–109; idem, Z dziejów duszpasterstwa akademickiego w Olsz-tynie, WWA, 2006, nr 85, ss. 75–83; idem, Refleksja na dziejami martyrologii duchowieństwa warmińskiego, WWA, 2007, nr 90,
ss. 85–90; idem, Bp Józef Drzazga o „Orędziu biskupów polskich do niemieckich” z 1965 roku, WWA, 2008, nr 94, ss. 63–78.
71 Ks. S. Brewczyński, Ks. Adalbert (Wojciech) Zink. Rządca diecezji warmińskiej w latach 1951–1953, Olsztyn 2006. 72 G. Jasiński, Obchody święta Bożego Ciała w Szczytnie w 1952 roku w oczach powiatowego referenta
wyznaniowe-go, Rocznik Mazurski, 2007, t. XI, ss. 89–93.
73 P. Letko, Kościół katolicki w powiecie kętrzyńskim w latach 1949–1953 w świetle dokumentów Powiatowego Urzędu
Bezpieczeństwa Publicznego w Kętrzynie, w: Polska północno-wschodnia w okresie stalinizmu. Spojrzenie z perspektywy pół-wiecza, pod red. K. Sychowicza, E. Świętochowskiej-Bobowik, W.F. Wilczewskiego, Białystok–Warszawa 2009, ss. 135–141.
(w tym Służby Bezpieczeństwa) wobec tego ważnego dla katolików miejsca75. Ksiądz Bielawny przygotował też do druku kilka artykułów dotyczących różnych form prześladowania Kościoła katolickiego przez aparat państwowy76.
Jedną z form prześladowania było powoływanie alumnów do służby wojskowej. Ten czas władze starały się wykorzystać do odsunięcia seminarzystów od Kościoła. Największa jednostka „klerycka” była w Bartoszycach. Poświęcił jej artykuł Adolf Setlak77.
Warto też wspomnieć o wyznaniach innych niż katolickie i ewangelickie. Problematyka pra-wosławia i wyznania greckokatolickiego znalazła odzwierciedlenie w przytaczanych wyżej pracach na temat Ukraińców. Z kolei o Kościele polsko-katolickim pisał ks. Andrzej Kopiczko w opracowaniu, za-mieszczonym w materiałach seminarium poświęconego biskupowi Franciszkowi Hodurowi78.
7. Stosunek do tradycji kulturowej Warmii i Mazur
Warmia i Mazury to region zróżnicowany kulturowo. Na ten temat powstała już całkiem bogata literatura. Wśród olsztyńskich autorów piszących o powojennym stosunku do kulturo-wego dziedzictwa regionu można wskazać m.in. ks. Andrzeja Kopiczkę79, Janusza Jasińskiego80, Iwonę Liżewską81, Wiktora Knercera82, Jana Chłostę83 i innych. Głos czterech ostatnich spośród wymienionych osób został opublikowany w 2000 r. w pracy zbiorowej pod redakcją Zbigniewa Mazura Wspólne dziedzictwo? Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Za-chodnich i Północnych. Warmii i Mazur dotyczyły też inne artykuły zamieszczone w przytoczonej książce, w tym również takie, które wyszły spod ręki badaczy z innych ośrodków.
Okazją do rozważań na temat dziedzictwa kulturowego było także sympozjum popular-nonaukowe zorganizowane z okazji 650-lecia Kętrzyna przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Kętrzyńskiej. Finalnym „produktem” tamtego spotkania stała się książka Zofia Licharewa – dialog wielokulturowy, w której znalazły się wystąpienia m.in. Stanisława Achremczyka84, Małgorzaty
75 K. Bielawny, Niezwyciężone sanktuarium maryjne w Gietrzwałdzie, Olsztyn 2008.
76 K. Bielawny, Cenzura i kontrola księgozbiorów religijnych w diecezji warmińskiej w okresie PRL-u, Studia Elbląskie,
2007, nr 8, ss. 47–63; idem, Próba likwidacji Wyższego Seminarium Duchownego w Olsztynie przez władze komunistyczne
w 1962 r. – referat wygłoszony na konferencji w Muzeum Ziemi Piskiej pt. „Kościół katolicki w Polsce
północno-wschod-niej po II wojnie światowej” w 2007 r. (materiały konferencyjne w przygotowaniu do druku).
77 A. Setlak, Służba wojskowa alumnów Warmińskiego Seminarium Duchownego w PRL i jej ocena w wypowiedziach
alumnów i kapłanów rezerwistów z 1970 r. Studium historyczno-socjologiczne na przykładzie Bartoszyc, Studia Warmińskie, 2001, t. 38.
78 A. Kopiczko, Kościół polsko-katolicki na Warmii, Mazurach i Powiślu po II wojnie światowej, w: Biskup
Franci-szek Hodur (1866–1953). Życie, dokonania, znaczenie. Materiały seminarium naukowego. Olsztyn 1–2 III 2000, red. J.
Jezier-ski, Olsztyn 2001, ss. 257–268.
79 A. Kopiczko, Różnorodność kulturowa Warmii i Mazur po II wojnie światowej, w: Regionalizm w Kościele. Kościół
w regionie. Materiały Ogólnopolskiego Zjazdu Księży Regionalistów, Gietrzwałd 24–26 września 1999, red. I. Modrzejewska
[et. al.], Ciechanów 2001.
80 J. Jasiński, Polska wobec historycznego dziedzictwa Prus Wschodnich po 1945 r., w: Wspólne dziedzictwo? Ze
studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, red. Z. Mazur, Poznań 2000.
81 I. Liżewska, Zabytki w naszych rękach. O ochronie dóbr kultury na Warmii i Mazurach w latach 1945–1989,
w: Wspólne dziedzictwo?, ss. 239–265.
82 W. Knercer, Losy założeń pałacowo-parkowych na terenie województwa olsztyńskiego, w: Wspólne dziedzictwo?, ss. 267–285. 83 J. Chłosta, Dziedzictwo kulturowe Warmii w świadomości rodowitych mieszkańców, w: Wspólne dziedzictwo?,
ss. 789–812; idem, Kościół katolicki wobec dziedzictwa kulturowego Warmii po 1945 r., Mrągowskie Studia Humanistycz-ne, 2001, t. 3, ss. 9–18.
84 S. Achremczyk, Dziedzictwo kulturowe a kształtowanie tożsamości regionalnej i historycznej mieszkańców Warmii
i Mazur, w: Zofia Licharewa – dialog wielokulturowy. Materiały z sympozjum popularnonaukowego, red. K. Żuchowski,
Gałęziowskiej85. Z kolei miejscowi historycy przedstawili tytułową dla tego zbioru artykułów postać Zofii Licharewej, założycielki kętrzyńskiego muzeum86.
Warto również wspomnieć o olsztyńskich publikacjach dotyczących innych postaci kultu-rowego pogranicza Warmii i Mazur. W Olsztynie ukazały się zbiory wspomnień o Emilii Suker-towej-Biedrawinie87 oraz Karolu Małłku88, a także biografia Marii Zientary-Malewskiej89. Dzia-łalność artystyczna i społeczno-kulturalna Hieronima Skurpskiego stała się natomiast dla Ewy Gładkowskiej90 pretekstem do spojrzenia na wielokulturowość tradycji w realiach PRL. Warto również wspomnieć o ważnych publikacjach z zakresu historii literatury wielokrotnie tu wzmian-kowanego Jana Chłosty, m.in. autora książki traktującej o miejscu Warmii i Mazur w powojennej literaturze polskiej i niemieckiej91.
Problematyka stosunku (w czasach PRL) do dziedzictwa kulturowego regionu przewija się również na łamach czasopisma „Borussia” oraz w wydawanych przez to środowisko książkach. Jako przykład podam pracę zbiorową pod redakcją Iwony Liżewskiej i Wiktora Knercera Zacho-wane – ocalone?92, która ukazała się w serii „Nowe życie pod starymi dachami”.
8. Życie kulturalne regionu
Tematyka powojennego życia kulturalnego w regionie, czy też tworzenia tej kultury przez środowiska olsztyńskie, również znajdowała odzwierciedlenie w badaniach historyków. Joanna Chłosta-Zielonka zajęła się działalnością jednego z pierwszych polskich pisarzy osia-dłych w Olsztynie, organizatora miejscowego życia kulturalnego – Jana Grabowskiego93. Pisarz miał na sprawy kultury wpływ znaczący, choćby ze względu na sprawowaną funkcję kierownika Wydziału Kultury Urzędu Wojewódzkiego. O życiu kulturalnym regionu po 1945 r. dowiadujemy się także z prac na temat wkładu środowiska kresowego w kształtowanie nowego społeczeństwa, zamieszczonych w zbiorze Wilno – Olsztyn. Kontynuacja tradycji kulturalnej94. Natomiast wpływ przybyszów ze Śląska Cieszyńskiego na życie naukowe i kulturalne regionu został przedstawiony w pracy zbiorowej Cieszyniacy na Warmii i Mazurach (z kart historii)95, wydanej nakładem War-mińsko-Mazurskiego Koła Macierzy Cieszyńskiej. W 1950 r. do Olsztyna została przeniesiona cieszyńska Państwowa Wyższa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego. Wraz ze szkołą przybyli liczni specjaliści, którzy stworzyli podwaliny późniejszej Akademii Rolniczo-Technicznej, przez wiele lat jednej z najważniejszych olsztyńskich uczelni. Problematyka olsztyńskich uczelni wyższych
85 M. Gałęziowska, Kształt pamięci społecznej mieszkańców Kętrzyna i regionu w kontekście zastanej i konstruowanej
kultury materialnej, w: Zofia Licharewa, ss. 53–74.
86 R. Sławiński, Zofia Licharewa – założycielka Muzeum w Kętrzynie, w: Zofia Licharewa, ss. 111–124; T. Korowaj,
Działania Zofii Licharewej w zakresie ochrony zabytków, w: Zofia Licharewa, ss. 125–130.
87 „Niechaj Pani blaskiem świeci…”. Wspomnienia o Emilii Sukertowej-Biedrawinie, Olsztyn 1996. 88 Pierwszy między Mazurami – wspomnienia o Karolu Małłku, Olsztyn 1998.
89 H. Sawicka, Maria Zientara-Malewska. Monografia życia i twórczości, Olsztyn 1998.
90 E. Gładkowska, Zrozumieć czas. Obecność wielokulturowej tradycji Warmii i Mazur na przykładzie działalności
społeczno- kulturalnej i twórczości Hieronima Skurpskiego, Olsztyn 2003.
91 J. Chłosta, Warmia i Mazury w literaturze polskiej i niemieckiej w latach 1945–1995, Olsztyn 1997.
92 I. Liżewska, W. Knercer, Zachowane – ocalone? O krajobrazie kulturowym i sposobach jego kształtowania, Olsztyn 2003. 93 J. Chłosta-Zielonka, Działalność Jana Grabowskiego w Olsztyńskiem w latach 1945–1947 w świetle sprawozdań dla
Ministerstwa Kultury i Sztuki, KMW, 2004, nr 3, ss. 361–372.
94 Wilno – Olsztyn. Kontynuacja tradycji kulturalnej, Studia i Materiały Wyższej Szkoły Pedagogicznej w
Olszty-nie, nr 38, Olsztyn 1992.
znalazła odzwierciedlenie w artykule Alicji Kicowskiej dotyczącym dziejów „kortowskiej” pe-dagogiki96.
Ostatnie lata przyniosły także syntetyczne opracowanie dotyczące powojennej kultury Olsztyna. Mam na myśli pracę zbiorową pod redakcją Stanisława Achremczyka i Władysława Ogrodzińskiego Olsztyn 1945–200097. Zespół autorów podjął się takich zagadnień, jak życie lite-rackie, teatralne, artystyczne i naukowe. Osobne miejsce poświęcono miejscowemu ruchowi wy-dawniczemu, prasie, radiu i innym aspektom życia kulturalnego, zgodnie z tytułem wykraczając poza ramy PRL.
Z kolei początki życia sportowego w regionie opisał Jerzy Urniaż98. W swym artykule zamieszczonym w „Komunikatach Mazursko-Warmińskich” zwrócił uwagę na fakt, że ruch sportowy powstawał w pierwszych powojennych miesiącach bez pomocy i ingerencji władz pań-stwowych. Wręcz przeciwnie, to właśnie początkowe spory między PPR a PPS dotyczące modelu kultury fizycznej w Polsce utrudniały powołanie władz sportowych. W tym czasie dominowa-ły inicjatywy społeczne w zakresie tworzenia sekcji i klubów sportowych. Spod ręki tego autora wyszło również syntetyczne omówienie dziejów sportu na Warmii i Mazurach od zakończenia wojny do 1975 r.99
9. Życie polityczne w pierwszych latach powojennych
Rok 1991 przyniósł opracowanie, które można uznać za symptomatyczne dla dokonanego w Polsce „uwolnienia” badań dotyczących dziejów najnowszych. Ukazała się wtedy monografia Polskiego Stronnictwa Ludowego na Warmii i Mazurach w latach 1945–1947100. We wstępie do tego opracowania autor, Bohdan Łukaszewicz, stwierdzał: „W dziejach Polski Ludowej (1945–1989) nie do rzadkości należało wyznaczanie historii, szczególnie tej najnowszej, roli służebnej wobec interesów elity władzy. Historia nader często służyła dowodzeniu racji politycznych rządzących”, toteż celem pracy miało być „odmienne niż dotąd spojrzenie na Polskie Stronnictwo Ludowe i jego działalność na terenie województwa olsztyńskiego”101. Te słowa wskazują na aktualną do dziś potrzebę nie tylko uzupełnienia luk w badaniach, pozostawionych przez historiografię tzw. Polski Ludowej, ale ponownego rozpoznania obszarów już wcześniej będących przedmiotem za-interesowania historyków. Ciekawe, że poza wspomnianą książką Łukaszewicza nie ukazało się w regionie zbyt wiele prac dotyczących legalnej partii opozycyjnej z lat czterdziestych102.
Mimo zacytowanego wyżej postulatu, w ciągu minionych dwudziestu lat niezbadanych pozo-staje wiele zagadnień z zakresu życia politycznego drugiej połowy lat czterdziestych. Taka luka dotyczy np. Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej – organizacji odciskają-cej najsilniejsze piętno na życiu regionu i kraju. A jednak PPR na Warmii i Mazurach nie doczekała
96 A. Kicowska, Historia „kortowskiej” pedagogiki (1966–1999), w: Dzielność i troska. Studia zadedykowane Profesor
Eugenii Malewskiej, red. A. Kicowska, Z. Kwieciński, Olsztyn 2005.
97 Olsztyn 1945–2000. Kultura i nauka, red. S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Olsztyn 2006.
98 J. Urniaż, Uwagi o początkach sportu w województwie olsztyńskim (1945–1949), KMW, 2001, nr 1, ss. 47–66; idem,
Reformy kultury fizycznej na Warmii i Mazurach w latach 1945–1954, w: Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce,
red. L. Nowak, Gorzów Wielkopolski 2004, ss. 283–292.
99 J. Urniaż, Sport na Warmii i Mazurach w latach 1945–1975, Olsztyn 2000.
100 B. Łukaszewicz, Polskie Stronnictwo Ludowe na Warmii i Mazurach w latach 1945–1947, Olsztyn 1991. 101 Ibidem, s. 5.
102 Ostatnio por.: W. Brenda, Represje wobec PSL na Warmii i Mazurach (1946–1947). Dokumenty, Masovia, 2004,
t. 7, ss. 117–136; idem, Polskie Stronnictwo Ludowe na tle sytuacji społeczno-politycznej w powiecie szczycieńskim 1945–1947, Rocznik Mazurski, 2008, t. XII, ss. 87–108.
się, póki co, próby całościowego opracowania103. W środowisku olsztyńskim po 1989 r. pewnym wycinkiem z dziejów tej partii zajął się B. Łukaszewicz. Na łamach „Komunikatów Mazursko--Warmińskich” ukazał się wybór dokumentów z 1948 r.104 Wybór tego właśnie roku autor mo-tywował jego znaczeniem w powojennym życiu politycznym – likwidacją pluralizmu wśród or-ganizacji młodzieżowych, od tej pory zmonopolizowanych przez Związek Młodzieży Polskiej, rozpoczęciem realizacji nowej polityki gospodarczej na Warmii i Mazurach, procesami przed Woj-skowym Sądem Rejonowym w Olsztynie, w których orzeczono 24 kary śmierci, wzrostem znaczenia Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym i wreszcie zjednocze-niem PPR z PPS. Większość z tych zjawisk znalazła odzwierciedlenie w publikowanych dokumentach, zawierających także interesujące charakterystyki życia społeczno-politycznego i gospodarczego, a także nastrojów panujących w „terenie”.
Doczekaliśmy się natomiast obszernego opracowania na temat Polskiej Partii Socjali-stycznej. Autorem pierwszej książkowej monografii dziejów tej partii w wymiarze regionalnym na Warmii i Mazurach jest Robert Syrwid105. Ukazał w niej, jak dalece polityczna rzeczywistość lat 1945–1948 odbiegała od stereotypu, za pomocą którego w przeszłości ukazywano wzajemne relacje między PPS a PPR. Autor zastrzegł w pracy, że niekompletna baza źródłowa uniemożliwi-ła pełne zbadanie tematu i wuniemożliwi-łaśnie poznanie stosunków PPR – PPS wymienił wśród postulatów badawczych na przyszłość106. W zamierzeniu autora książka miała się stać krokiem w dalszych badaniach nad życiem politycznym regionu w latach czterdziestych. Z kolei Polską Partią So-cjalistyczną w Kętrzynie interesował się Paweł Letko. Pokłosiem tych badań był dwuczęściowy artykuł opublikowany w ostatnich latach w „Echach Przeszłości”107.
Brakuje też prac dotyczących Stronnictwa Ludowego. Ciekawa byłaby odpowiedź na pytanie, ile samodzielności wykazywała ta partia w stosunku do PPR oraz jak na te wzajemne relacje wpłynęło krótkotrwałe istnienie partii Stanisława Mikołajczyka. Wprawdzie informacje na ten temat odnajdujemy w przytaczanej wyżej książce Łukaszewicza o PSL, wydaje się jednak, że pewne nowe wątki mogą się pojawić wraz z wykorzystaniem materiałów z zasobów IPN. Wspo-mniana luka dotyczy też wielu innych organizacji społecznych istniejących w okresie powojen-nym na Warmii i Mazurach.
Wprawdzie wzmiankowane wyżej opracowania o partiach politycznych poświęcają wiele uwagi tematowi referendum ludowego (1946) i wyborom do Sejmu Ustawodawczego (1947) – kluczowym, jak można sądzić, dla zrozumienia powojennej rzeczywistości politycznej – brakuje jednak monograficznego opracowania tych wydarzeń na Warmii i Mazurach. Trzeba natomiast wspomnieć o artykule Małgorzaty Gałęziowskiej dotyczącym propagandy wśród ludności auto-chtonicznej przed wyborami ze stycznia 1947 r.108
103 Pewne wysiłki w zakresie poznania dziejów PPR, por.: W. Brenda, Polska Partia Robotnicza w powiecie Pisz (1945–1948).
Próba zarysu, Znad Pisy, 2004/2005, nr 13/14; idem, „Najważniejsze są kadry...” Polska Partia Robotnicza w wojewódz-twie olsztyńskim w świetle dokumentów, Masovia, 2007, t. 10; idem, Początki PPR w wojewódzwojewódz-twie olsztyńskim (1945–1946),
w: Od zniewolenia do wolności. Studia historyczne, pod red. A.F. Barana, Warszawa–Białystok 2009, ss. 187–219.
104 B. Łukaszewicz, Polska Partia Robotnicza na Warmii i Mazurach w 1948 r. w świetle źródeł archiwalnych, KMW,
2004, nr 4, ss. 553–580.
105 R. Syrwid, Od partnerstwa do wymuszonej „jedności”. Olsztyńska organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej w latach
1945–1948, Łódź 2004.
106 Por. rec. książki Ryszarda Syrwida o PPS, opublikowaną przez R. Tomkiewicza w: KMW, 2005, nr 1, s. 108. 107 P. Letko, Polska Partia Socjalistyczna w powiecie kętrzyńskim, cz. I, Echa Przeszłości, 2007, t. VIII; cz. II, Echa
Przeszłości, 2008, t. IX.
108 M. Gałęziowska, Jak wygrać wybory? Propaganda wśród ludności autochtonicznej na Warmii i Mazurach przed
10. Aparat represji
Z powojennym życiem politycznym wiąże się problematyka aparatu represji. Ten związek wydaje się o tyle istotny, że być może pogłębione studia w tym zakresie pozwoliłyby znaleźć od-powiedź na pytanie, na ile w okresie powojennym walka o władzę miała charakter polityczny, a na ile – policyjny? Piszącemu te słowa wydaje się, że rozstrzygnięcia z lat 1945–1947/1948 (okres późniejszy nie budzi takich wątpliwości, gdyż działania polityczne mogła podejmować jedynie partia rządząca i „stronnictwa sojusznicze”) nie były skutkiem wielkich kampanii politycznych, ale działań represyjnych, stosowanych za pomocą różnych powołanych do tego celu instytucji.
Jedną z nich zajął się Ryszard Tomkiewicz. W pionierskiej pracy na temat olsztyńskiej de-legatury Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym109 ukazał nie tylko kontrolną funkcję tej instytucji w systemie gospodarczym pierwszych lat powojen-nych, ale także jej rolę jako narzędzia represji. Ofiarami komisji stawali się więc zarówno rze-czywiści (czy urojeni) sprawcy przestępstw gospodarczych, ale również ludzie posądzani o sze-rzenie „wrogiej propagandy” czy przeciwnicy kolektywizacji wsi. W ten sposób komisja stawała się organem realizacji polityki gospodarczej państwa, wykorzystywanym m.in. w tzw. bitwie o handel do likwidacji sektora prywatnego. Mimo ustaleń poczynionych w przytaczanej mono-grafii, w wydanym nieco później artykule na ten sam temat autor zwracał uwagę, że „podjęcie próby przedstawienia pełnego obrazu działalności Komisji Specjalnej i jej olsztyńskiej Delegatu-ry nie jest jeszcze możliwe. W przypadku Olsztyna wyjaśnione zostały w pewnym stopniu we-wnętrzne mechanizmy działania Delegatury i efekty prowadzonych przez nią dochodzeń. Pełniej-sza próba oceny jej działalności będzie możliwa dopiero wówczas, gdy – po rzetelnym zbadaniu innych represyjnych instytucji funkcjonujących w Olsztynie – możliwe stanie się w miarę pełne wykazanie powiązań i współzależności między tymi instytucjami”110. Ta ostatnia uwaga wydaje się szczególnie istotna, nawet jako postulat dla kolejnych badaczy zajmujących się tą problema-tyką. Ten sam autor poruszył też temat planów wprowadzenia kary pracy przymusowej, pocho-dzących z jesieni 1945 r.111 W założeniu inicjatorów tego pomysłu, do pracy przymusowej miały być kierowane osoby skazane, ale niepłacące kar grzywny. Przeprowadzone wówczas konsultacje objęły także region Warmii i Mazur, ale – co było typowe dla działań ówczesnych władz – miały one charakter wyłącznie propagandowy. W listopadzie 1945 r. kończono już przygotowania do tworzenia obozów pracy w Polsce, więc jakiekolwiek sondaże w tym samym czasie nie miały już większego znaczenia. Jak wynika z innego przyczynku tego samego autora, jeden z takich obozów planowano utworzyć w Nidzicy112.
Jednym z głównych narzędzi powojennego systemu represji było sądownictwo specjal-ne. Spośród olsztyńskich badaczy tym zagadnieniem zajął się Bohdan Łukaszewicz. Na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich” opublikował artykuł o wyrokach śmierci orzeczonych przez olsztyński Wojskowy Sąd Rejonowy. Wkrótce potem artykuł jako rozdział został zamiesz-czony w większym opracowaniu na temat Wojskowego Sądu Rejonowego w Olsztynie w latach
109 R. Tomkiewicz, Olsztyńska Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym
1945–1954, Olsztyn 1995, 211 ss.
110 R. Tomkiewicz, Olsztyńska Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym.
1945–1954, w: Ziemie zachodnie i północne Polski w okresie stalinowskim, pod red. Cz. Osękowskiego, Zielona Góra 1999, s. 102.
111 R. Tomkiewicz, Konsultacje z jesieni w sprawie planowanego wprowadzenia kary pracy przymusowej, KMW, 2001,
nr 4, ss. 583–588.
112 R. Tomkiewicz, „W trosce o ład i porządek”. Projekt obozu pracy przymusowej w Nidzicy z 1945 roku, Rocznik
